از دیدگاه جامعه شناختی مفهوم همبستگی و وحدت از یک گروه تا گروه دیگر و از هر زمانی به زمان دیگر متغیر است. آنچه مشترکات اصلی جامعه نامیده می شود و در فرهنگ و قواعد رفتاری مردم در قالب باورها، ارزشها و نمادها معین می گردد با تحول تاریخی و تدریجی جامعه در حال تغییرند و یا حداقل تعابیر و تفاسیر نو به نویی از آنها ارائه می گردد. نوع همبستگی بر اساس نوع پیوندها و شبکه های ارتباطی جامعه تعیین می گردد و تجلیگاه عمده آن عرصه عمل متقابل گروه هاست.

هنگامی که سخن از وحدت دینی و همبستگی مذهبی به میان می آید سطح تحلیل بسیار وسیع تر از یک گروه متعارف یا جامعه ای با فرهنگ خاص است. باورهای دینی به عنوان یکی از اصلی ترین شالوده ها و منابع فرهنگی به حدود و ثغور ملتها و فرهنگها محدود نمی شوند و مبتنی بر عقاید، ارزشها و نمادهای خاصی هستند که فراتر از پدیده های اجتماعی قرار می گیرند.

در اندیشۀ امام خمینی (س) مفهوم جامعه عام و فراگیرتر از اجتماع مسلمین است و شامل نوع بنی آدم و کل جامعه انسانی است. با وجود این و از دیدگاه ایشان به عنوان یک متفکر و مصلح دینی و اجتماعی، الگوی مطلوب و مدینه فاضله، همانا جامعه اسلامی است. گستره جامعه اسلامی دربرگیرنده همۀ کسانی است که معتقدند اسلام به عنوان کاملترین دین الهی بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شده است و حاوی اصولی است که موجبات هدایت و سعادت دنیا و آخرت مؤمنان را فراهم می کند. در این تعریف اساسی، جامعه نوعی اعتقاد و آرمان مشترک است که مخاطبان اصلی در قالب هر گروه، قوم، نژاد و فرقه ای آن را در می یابند و نسبت به آن احساس تعلق می نمایند.

مفهوم وحدت اسلامی در اندیشه امام خمینی (س)

در اندیشه امام خمینی (س) وحدت اسلامی شامل نوعی وفاق شناختی و ارزشی است که منشأ الهی و معنوی دارد و در کتاب و سنت نمونه های هنجاری و رفتاری آن در بعد نظری و عملی تدوین گردیده است. چنین وحدتی ناشی از انرژی عاطفی، همت و اعتماد متقابل افراد و گروههاست که مقصد شریعت، موجب قدرت، عامل اصلاح و پیشرفت و مانع فساد جامعه است.

«یکی از مقاصد بزرگ شرایع و انبیای عظام سلام الله علیهم، که علاوه بر آنکه خود مقصود مستقل است، وسیلۀ پیشرفت مقاصد بزرگ و دخیل تام در تشکیل مدینه فاضله می باشد، توحید کلمه و توحید عقیده است، و اجتماع در مهام امور و جلوگیری از تعدیات ظالمانه ارباب تعدی است که مستلزم فساد بنی الانسان و خراب مدینه فاضله است. و این مقصد بزرگ، که مصلح اجتماعی و فردی است، انجام نگیرد مگر در سایۀ وحدت نفوس و اتحاد همم و الفت و اخوت و صداقت قلبی و صفای باطنی و ظاهری، و افراد جامعه به طوری شوند که نوع بنی آدم تشکیل یک شخص دهند، و جمعیت به منزله یک شخص باشد و افراد به منزلۀ اعضا و اجزاء آن باشند؛ و تمام کوششها و سعی ها حول یک مقصد بزرگ الهی و یک مهم عظیم عقلی، که صلاح جمعیت و فرد است، چرخ زند.»1

با توجه به سیر تکامل و توسعه جوامع بشری، با دست یابی به دانش و فن آوری نوین برخی از جامعه شناسان، جهانی شدن (Globalization) فزاینده امور مختلف نظام اجتماعی (اقتصاد، سیاست ارتباط جمعی) را مدنظر قرار داده اند و مدعی حذف مقوله جامعه و تحقق اجتماع عام هستند.2 فرآیند جهانی شدن حاکی از آنست که حدود و ثغور جغرافیایی بتدریج جای خود را به مرزهای اجتماعی و فرهنگی می سپارد و در چنین وضعیتی هویت های اجتماعی و دینی فقط در سایۀ پویایی و غنای باورهای دینی و ملی پایدار خواهد ماند و در غیر این صورت فرهنگ مسلط با توسل به سلطۀ نمادی و فنی، در قالب تأمین منافع سازندگان خود، همه چیز را در خود منحل خواهد کرد.

مفهوم فراگیر جامعه اسلامی متکی به نوعی از ارزشها و باورهاست که با عنایت به مبانی دین اسلام در بین مسلمین و اعلام هویت اصلی آنها در عرصه جهانی است. بنابراین وحدت دربرگیرنده وجدان جمعی و انرژی عاطفی و معنوی در فرآیند حیات تاریخی آنهاست و بویژه در شرایط کنونی جهان امری ضروری، اخلاقی و نیازی اساسی به شمار می آید.

امام خمینی (س) به اقتضائات عقلی، شرعی و زمانی بر ضرورت وحدت مسلمین در سطوح مختلف ملی و بین المللی تأکید داشته اند و تفرقه مسلمین و سلطۀ مستکبران را ناشی از عدم توجه به مبانی دینی و آیات کریمه قرآن می دانند:

 «همه مسلمین جهان توجه بکنند به این آیاتی که در قرآن کریم برای وحدت مسلمین نازل شده است و مسلمین را دعوت به وحدت و اعتصام به حبل اللَّه، که همان اسلام است، فرموده است» 3

«اگر همه مؤمنین در قطرهای اسلامی، در تمام کشورهای اسلامی همین یک دستور خدا را که خدا عقد اخوت بینشان انداخته است، همین یک دستور را عمل بکنند، قابل آسیب دیگر نیست. اگر یک میلیارد جمعیت مسلمان، یک میلیارد جمعیت مسلمان که مع الأسف یک میلیارد جمعیتی هستند که تحت سلطه غیر هستند، یک میلیارد جمعیت تحت سلطه دویست و پنجاه میلیون، اگر این یک میلیارد جمعیت به این حکم خدا سر نهاده باشند، اطاعت کرده بودند همین یک حکم را که انما المؤمنون اخوة برادرند اینها، اگر این برادری در همه جا بود، اگر، این برادری در تمام قشرهای ملتها بود، این گرفتاریها برای ما پیدا نمی شد» 4

از عبارات مختلفی که امام خمینی (س) بیان کرده اند چنین استنباط می شود که وحدت و همبستگی در اندیشه ایشان مبتنی بر نوعی پذیرش ایمانی و تعهد درونیِ تعمیم یافته است که در همدلی دینی متجلی می گردد. انسجام مطلوب در این رویکرد ناشی از سازگاری درونی است که گروهها و افراد، داوطلبانه و بر مبنای اعتقاد دینی بر آن مکلف شده اند و این باورها کنش های متقابل سازمان یافته ای را بین مؤمنان ایجاد می کند که معطوف به ارزشهای الهی است. و از این جهت که ارزیابی و پاداش این کنش ها در غایت عمل با افراد نیست، حفظ طراوت فرهنگی به صور مختلف بویژه از طریق فرآیند قدسی شدن متناوب و تدبیر جریان انرژی عاطفی جامعه به راحتی میسر است.

این نوع از وحدت موجب حفظ هویت دینی و جمعی و ثبات و پایداری آن می گردد و زمینه همکاری و تعاون را با رواج اعتماد متقابل در جریان مشارکت برای اصلاح و توسعۀ امور مسلمین در جامعه فراهم می آورد. چنین وفاقی که ناشی از هویت اعتقادی است از پویایی بیشتری برخوردار است و ضمن مقابله با فرهنگ بیگانه و فرآیند انتشار آن عناصر مساعد دیگر فرهنگها را در خود جذب می کند.

افرادی که وابستگی عاطفی و دینی را با تعهد درونی تعمیم داده اند نوعی جهت گیری عام گرایانه در محدودۀ ارزشهای ایمانی خود دارند و از نظر آنها همه کسانی که به «امت» متعلقند و دارای ریشه و مبانی ارزشی مشترکی هستند «ما» محسوب می شوند و در نهایت احساس تکلیف و وظیفه ای مشترک برای خود قائلند. به میزانی که تعلق به «امت» گسترده تر می گردد و شخصیت و سازمانِ تمایلات و اهداف وسیع تر می شود، از وابستگی به قشری گری و تعلق به گروههای محدودتر کاسته می گردد.

تجلیگاه عاطفه جمعی عمیق از دیدگاه جامعه شناختی، مناسک جمعی هستند؛ که ارزشها، باورها و نمادها در آن اصلی ترین نقشهای خود را به وضوح و سادگی نشان می دهند و موجبات انسجام و وحدت اجتماعی را مهیا می گردانند. امام خمینی (س) بارها به این امر مهم اشاره فرموده اند و از اعیاد مذهبی (قربان، فطر و میلاد حضرت محمد صلی الله علیه و آله) و مراسم حج به عنوان موجبات وحدت نامبرده اند و از آنجا که کعبه، متعالی ترین نماد مجسم و کانون توجه مسلمین به سوی خداست برای فریضه حج به عنوان یکی از مناسک الهی نقش ویژه ای قایل شده اند. ایشان پس از آنکه هشدار می دهند که چاره اساسی دردهای مسلمین وحدت است می فرمایند:

«این وحدت، که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری کرده اند، با دعوت و تبلیغ دامنه دار باید به وجود آید. و مرکز این دعوت و تبلیغ مکّه معظّمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضه حج است» 5 

 پی نوشتها

1ـ امام خمینی (س)، چهل حدیث، ص 309 - 310.

2ـ چلبی مسعود، وفاق اجتماعی، نامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 3، ج 2، بهار 1372، ص 18.

3ـ امام خمینی (س)، صحیفۀ امام، ج 14، ص 227.

4ـ همان، ج 11، 491ص  5ـ همان، ج 18، ص 91.

منبع: ایدئولوژی، رهبری و فرآیند انقلاب اسلامی، (مجموعه مقالات کنگره بین المللی تبیین انقلاب اسلامی- 1378)، جلد اول، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ص)، ص 9 - 16 

. انتهای پیام /*