شکوفایی و نوآوری در اندیشه و عمل امام خمینی
حسن پویا
بنابر آیات قرآن کریم، خداوند متعال آنچه را که به بشریت عرضه کرده است، نوآوری و ابداع است، خلقت آسمان و زمین، بعثت پیامبران و کتب آنها، معجزات پیامبران، ارسال رسولان، ساختن کعبه به عنوان: «اوّل بیت وضع للناس»1 هزاران هزار بل میلیاردها مخلوقی که هرگز پیشینه ای نداشته است.
خدای توانا و مبدع آسمان و زمین، آفریده جهان است که هرگز قبل و بعد از او مبدعی به بلندای او نبوده و نخواهد بود: بَدِیعُ السَّمَوَاتِ وَالْأرْضِ وَإِذَا قَضَی أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ؛2 پدیدآور آسمان ها و زمین است، وهرگاه چیزی را اراده کند، فقط به آن می گوید: باش، پس موجود می شود.
شکوفایی و نوآوری پدیده ای است مطابق با فطرت و طبیعت انسانی، زیرا گسترش همه چیز به آن وابسته است. پیامبران الهی بعد از خداوند متعال اولین نوآوران حیات بشری هستند. همیشه در طول تاریخ پدیده های نوظهور و جدی ـ چه در جهات مثبت و چه در جهات منفی ـ باعث تحولات بزرگ و شگرف شده اند.
در قرن حاضر، نهضت امام خمینی(ره) و پدیده انقلاب اسلامی به رهبری معمار بزرگ انقلاب، یکی از بزرگترین نوآوری های بشر امروز است که جهان بشریت با آن روبرو شد و
تقریباً تمامی متفکران و اندیشمندان و حاکمان جهان را به خود مشغول کرد.
انقلاب اسلامی به عنوان یک نوآوری شگرف، تمام نظام های عالم را به چالش کشید و در زمینه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ... دیگران را به رقابت دعوت کرد و به جهانیان نشان داد که مکتب سیاسی اسلام می تواند حاکمیت را در جهان به ارمغان بیاورد که تاکنون نمونه ای از آن نبوده است.
نوآوری، در لغت به معنای «عمل پدید آوردن چیزهای نو و روشهای نو» مطرح است و نوآور، پدیدآورنده چیز جدید است که به عنوان مبتکر و نوپرداز مطرح می گردد. واژه هایی همچون نوآفرین، یعنی آفریننده پدیده ها یا افکار نو، ابتکار یعنی انجام دادن عملی بی سابقه و یا آوردن روشی نو، ابداع به معنای ایجاد چیزی نو، خلاّق به معنی سازنده و پدیدآورنده و خلاّقیت به معنی آفرینندگی یا قدرت ایجاد آثار نو،3 همه و همه در وجود بشریت نهفته شده است و از انسان، موجودی نوآور و خلاق ساخته که خلاّقیت او در مراحل و زمینه های مختلف به شکوفایی انجامیده است. زیرا هرگونه نوآوری، تغییری پدید می آورد که می تواند به نوبه خود فرصتی را برای کسانی که در پی آن هستند به وجود آورد که بتوانند از این فرصت به خوبی استفاده کنند.
برخی صاحب نظران زمینه های لازم برای نوآوری را در موارد زیر می دانند:
اعتماد به نفس
شناخت توانایی ها و باور به خویشتن، اولین گام در این راه است. با عزت بخشیدن به مردم، انگیزه و اعتماد به نفس ملی افزایش می یابد و توانایی ها و استعدادها تقویت می شوند.
شجاعت و آزاداندیشی
نوآوری در فضای علمی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از تولید علم شروع می شود و تولید علم به تولید نظریه و فکر متوقف است. و یکی از بایسته های تولید نظریه و فکر تشکیل کرسی های آزاداندیشی است. زمانی می توان به نظرات نو و بدیع دریک عرصه دست یافت که کرسی های
آزاداندیشی در مورد آن موضوع تشکیل می شود، نظرات مختلف در مورد آن ابراز گردد و صاحب نظران با هم به مباحثه بپردازند تا نظر، فکر و ایده ای جدید تولید شود.
بها دادن به کار و اندیشه جوانان
روحیه نوآوری و ابتکار ربط مستقیمی به جوانی دارد. به صورت عادی جوان ها خلاق تر هستند و با داشتن شجاعت و جرأت ریسک پذیری، راحت تر به نوآوری دست می زنند.
باید در بسیاری از مسئولیت ها که تخصص و توان و امکان آن وجود دارد، مسئولیت به جوانان سپرده شود. نوآوری در یک کشور زمانی امکان پذیر می شود که روحیه جوانی و نشاط بر آن کشور حاکم باشد تا هم خود جوانان بتوانند نوآوری کنند و هم فضای کشور و مسئولین آن را تحمل کنند.
آزادی عمل، آموزش نوآوری، تشویق نوآوران
آزادی عمل، آموزش نوآوری، تشویق و اهمیت دادن به آن و ارزش دادن به آن در فضای فرهنگی کشور هر یک می توانند به عنوان تقویت زمینه های نوآوری مطرح شوند.
نامگذاری سال 1387 به نام نوآوری و شکوفایی از سوی مقام معظم رهبری خود نوعی
ابتکار به شمار می رود. لازمه نوآوری در کشور، حمایت از نخبگان و مخترعان کشور و ایجاد انگیزه در آنان است و نیز نوآوری در حوزه مسائل اخلاقی در کشور ضرورت ویژه ای دارد. زیرا اخلاق زیربنای تمامی شکوفایی هاست. اگر از نظر اخلاقی شکوفایی نداشته باشیم، دستیابی به شکوفایی علمی میسر نمی شود. تا زمانی که دعوا و تنش سیاسی در کشور باشد، شکوفایی و نوآوری در کشور معنا پیدا نمی کند.
اکنون نگاهی خواهیم داشت به نوآور بزرگ قرن حاضر حضرت امام خمینی(ره) و جایگاه نوآوری در اندیشه و عمل آن بزرگوار و سپس به مواردی از نوآوریهای ایشان خواهیم پرداخت.
ایشان در موارد مختلفی، به رابطه اسلام و نوآوری اشاره می کنند و پاسخ کسانی را می دهند که اسلام را دین ارتجاعی و مسلمانان را مرتجع و عقب مانده معرفی می کنند:
از توطئه های مهم که به خصوص پس از پیروزی انقلاب آشکارا به چشم می خورد تبلیغات دامنه دار با ابعاد مختلف برای مأیوس نمودن ملت ها و خصوص ملت فداکار ایران از اسلام است. گاهی ناشیانه و با صراحت به اینکه احکام اسلام که 1400 سال قبل وضع شده است نمی تواند در عصر حاضر کشورها را اداره کند و در عصر حاضر نمی شود کشورها از تمدن جهانی و مظاهر آن کناره گیرند، اسلام یک دین ارتجاعی است و با هر نوآوری و مظاهر تمدن مخالف است.4
مجموعه قواعد اسلامی در مسائل اقتصادی، هنگامی که در کل پیکره اسلام به صورت یک مکتب منسجم ملاحظه شود و همه جانبه پیاده شود، بهترین شکل ممکن خواهدبود. هم مشکل فقر را از میان می برد و هم از فاسد شدن یک عده به وسیله تصاحب ثروت جلوگیری می کند و در نتیجه کل جامعه را از فساد حفظ می کند و هم مانع رشد استعدادها و شکوفایی قدرت ابتکار و خلاقیت انسانها نمی شود.5
و در پاسخ به این شبهه که چگونه در دنیای مدرن امروز، حکومت مدرن در یک جامعه اسلامی تحقق خواهد یافت می فرمایند:
اسلامی که بیشترین تأکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به آزادی از همه خرافات و اسارت قدرتهای ارتجاعی و ضد انسانی دعوت می کند، چگونه ممکن است با
تمدن و پیشرفت و نوآوریهای مفید بشر که حاصل تجربه های اوست سازگار نباشد؟!6
حضرت امام به مناسبتی دیگر، عدم مخالفت اسلام را با علم و صنعت و اختراعات چنین بیان می نمایند:
اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآوردها، اختراعات و ابتکارات و صنعت های پیشرفته که در پیشرفت و تمدن بشر دخالت دارد، هیچگاه اسلام و هیچ مذهب توحیدی با آن مخالفت نکرده و نخواهد کرد، بلکه علم و صنعت مورد تأکید اسلام و قرآن مجید است.7
و در بیان دیگری اسلام را اینگونه معرفی می نمایند:
اسلام دین ترقی است. قرآن روش ترقی و شکوفایی انسان است.8
امام خمینی(ره) در سخن دیگری بعثت انبیاء را برای شکوفایی استعدادها معرفی می کنند:
انبیاء هم که مبعوث شدند، برای این مبعوث شدند که معنویات مردم را و آن استعدادها راشکوفا کنند که در آن استعدادها بفهمند به اینکه چیزی نیستیم.9
ایشان اعتماد به نفس، عدم احتیاج به دیگران و قطع ارتباط با بیگانگان را از عوامل ابتکار و نوآوری برمی شمارند:
بدانید مادام که در احتیاجات صنایع پیشرفته، دست خود را پیش دیگران دراز کنید و به دریوزگی عمر را بگذرانید قدرت ابتکار و پیشرفت در اختراعات در شما شکوفا نخواهد شد.10
مخترعین ما می توانند در سطح بالا اختراع کنند. مبتکرین ما می توانند در سطح بالا ابتکار بکنند، به شرط اینکه اعتماد به نفس خودشان داشته باشند و معتقد باشند به اینکه «می توانیم».11
در مسأله نوآوری و شکوفایی، گستره توجه حضرت امام به تمامی حوزه ها گسترش می یابد و با جامعیت منحصر به فرد خودشان در ابعاد مختلف آن را بیان می فرمایند. از جمله خطاب به علما و مدرسین، دانشگاهیان، صدا و سیما و... می فرمایند:
لازم است علما و مدرسین محترم نگذارند در درسهایی که مربوط به فقاهت است و حوزه های فقهی و اصولی از طریقه مشایخ معظم که تنها راه برای حفظ فقه اسلامی است منحرف شوند، و کوشش نمایند که هر روز بر دقت ها و بحث و نظرها و ابتکار و تحقیق ها افزوده شود.12
صدا و سیمای جمهوری اسلامی برنامه هایی را در جهت رشد استعداد و خلاقیت این فرزندان معظم تدوین نمایند.13
اگر ما یک دانشگاه صحیحی داشتیم در آفتاب شرق، شکوفا می شود قدرتها، شکوفا می شود استعدادها آنکه ما می خواهیم این است.14
از شاخصه های اصلی حرکت امام اسلامی بودن، مردمی بودن، رهبری بی بدیل و در یک کلمه برخورداری از نوآوری و ابتکار است. و همه این موارد برکات خاص خود را برای مردم و انقلاب داشته و باعث شده است تا انقلاب اسلامی در قرن حاضر با نام امام خمینی عجین شود و در همه دنیا و مردم آن نفوذ کند، آنچنان که قدرتهای بزرگ را به هراس وادارد و یکی از مشغولیت های ذهنی دائمی آنان، مقابله با این پدیده نوظهور باشد.
در این میان ابتکارات و نوآوریهای خود حضرت امام در عرصه های مختلف از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا با این ابتکارات است که انقلاب راهی منحصر به فرد را پیموده و نمی توان برای آن مشابهی در جهان امروز جستجو کرد.
امام با بهره گیری از اندیشه نو و ریشه دار الهی خود در صحنه سیاست بین المللی نه تنها با توفیق در سرنگونی رژیم قدرتمند پهلوی به هدایت جریان جهانی انقلاب اسلامی پرداخت، بلکه با ارائه تفکری جدید و فرهنگی کاملاً دینی و الهی و نفی آموزه های مکاتب مادی «مدنیت غرب را نیز به چالش کشاند». به این لحاظ نوآوری امام نسبت به دنیای معاصر، قبل از آنکه در سطح عمل سیاسی باشد، در افق اندیشه سیاسی است. اندیشه سیاسی امام در نسبت با دنیای معاصر دارای نوآوریهای فراوانی است و می شود گفت نقطه عطفی را برای اندیشه سیاسی معاصر به وجود آورد.
نوه بزرگوار امام حضرت حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی در این باره می گوید:
به تعبیر امام خمینی، اندیشه و طرز تفکر اسلامی، ضامن حاکمیت و قدرت انسان در تمامی عرصه های مادی و معنوی است. امام در بازگرداندن وسوق دادن مسلمانان به سمت اسلام واقعی و اصیل، تلاشهای بسیار جامع و گسترده ای کردند.
بر طبق نظر ایشان، اسلام ناب، اسلامی است که آگاهی، آزادی و عدالت اجتماعی را شامل باشد. دعوت به جهاد علیه استکبار و ظالمان در اسلام یک امر عمومی است. پایه و اساس احیای تفکر دینی کوشش برای ترویج دین در کل جامعه است و چیزی جز آن نیست.
بر طبق نظر امام خمینی، دین مسئول هدایت و ارشاد انسا نها در تمام جنبه های مختلف زندگی آنهاست. ایشان جدایی دین از سیاست را باعث زوال دین واقعی و اصیل می دانند. چرا که این اندیشه در حقیقت از جانب مستکبران جهانی، استثمارگران کشورهای اسلامی، حکومت های وابسته و غربزده است.15
امام خمینی(ره) در ابعاد مختلف احیای تفکر دینی در عرصه سیاست، نوآوریهای فراوانی داشتند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. ظهور دین در عرصه های اجتماعی: یکی از مهمترین آثار دوران جدید انقلاب اسلامی به رهبری احیاگر بزرگ دین، امام خمینی، جهاد علیه نظریه محدود شدن دین در زندگی فردی انسانها و رسوا کردن نظریات آنها در سراسر دنیا بود. امام خمینی وظایف و مسئولیت های همه جانبه اسلام را به طور کامل و صحیح بیان فرمودند.
2. فکر تشکیل نظام جهانی یا نفی حاکمیت استعماری: یکی از اصول اساسی افکار امام
خمینی، ابلاغ رسالت انقلاب مبنی بر احیای دین، نفی کامل نظریه تجزیه در سیاست جهانی است. امام نظریه «ضرورت یک نظام جدید جهانی» را مطرح کردند. امام معتقد بودند که مسلمانان باید برای جستجوی یک نظام جدید جهانی که اساسش بر پایه تکریم انسانها باشد، کوشش مداوم و پیگیر داشته باشند.
3. ترغیب دولت های اسلامی به تشکیل کشورهای متحد اسلامی: یکی از محورهای مهم افکار امام خمینی، کوشش برای ایجاد وحدت در بین دولتهای اسلامی است. ایشان دفاع از اسلام و کشورهای اسلامی را از اهداف مهم انقلاب عنوان می کردند.
4. خنثی کردن توطئه استکبار مبنی بر جدایی دین از سیاست: علاوه بر نظریات مهم امام(ره) درباره اتحاد و برادری میان مسلمانان، قیام جهت برپایی حکومت اسلامی و جهاد علیه استکبار برای جدا کردن دین از سیاست است.
امام از همان ابتدای نهضت با بینش و بصیرت واقعی و با پیروی از سیره حضرت رسول(ص) این توطئه را نقش بر آب کردند. امام خمینی می فرمایند: بسیاری از احکام اسلام سرچشمه خدمات سیاسی و اجتماعی هستند. عبادتهای اسلامی بخشی از تدبر سیاسی و اجتماعی هستند. به عنوان مثال نماز جماعت، راهپیمایی، حج و نماز جمعه علاوه بر آثار معنوی و اخلاقی خود، جنبه سیاسی هم دارند.
5. عدم وابستگی به قدرت های جهانی: یکی دیگر از ویژگیهای مهم امام خمینی نسبت به دیگر رهبران اسلامی این است که به هیچ یک از ابرقدرتهای آن زمان وابسته نبودند. ایمان راسخ امام خمینی الهام گرفته از فلسفه درخشان قرآن و اسلام بود. به عقیده ایشان معیار درستی و صداقت یک رفتار و کردار فردی و اجتماعی فقط و فقط جهاد مستمر برای فتح و پیروزی حق و کسب رضایت و خشنودی خواهدبود.
از مشاهده شخصیت امام خمینی به آسانی می توان دریافت که ایشان در راه احیای دین واجد خصوصیات برتر و واضح تری نسبت به اسلاف خود بودند.
خصوصیت برجسته امام خمینی، استنباط ایشان از بینش دینی بود. ایشان توجه خاصی به
ارزشهای والای انسانی داشتند و به همین دلیل از مردم سالاری و یا به عبارتی دموکراسی غافل نبودند.
اساس نهضت امام بر دین استوار بود. تصویر صحیح افکار بزرگ امام راحل را می توان در تجلی مفهوم اصلی دموکراسی جستجو کرد چرا که انتخاب توسط مردم و اعتقاد به قیام بر اساس قانون الهی است.
در این زمینه به نوآوریهای دیگر حضرت امام، در عرصه های دیگری می توان اشاره کرد:
1. آزادی در جامعه اسلامی
الف. آزادی سیاسی:
ما بعد از آنکه پیروزی برای ملتمان حاصل شد و خیانتکاران و جنایتکاران را از صحنه بیرون کردیم و ملت بیرون کرد، باب رحمت را به روی ملت و به روی همه قشرها به دو مصراع باز کردیم، با رحمت عمل شد. آزاد شدند. مرزها آزاد، قلم ها آزاد، فعالیتهای سیاسی آزاد، تمام آزاد، و با رحمت با همه عمل شده. در هیچ انقلابی مثل انقلاب ما با مردم و با خیانتکاران رفتار نکرد همه را آزاد گذاشتیم، دولت ما با همه به طور رحمت رفتار کرد، قلم ها را آزاد گذاشتند. مطبوعات را آزاد گذاشتند، احزاب را آزاد گذاشتند، گروهها را آزاد گذاشتند.16
ب ـ آزادی عقیده:
در اسلام دموکراسی مندرج است و مردم آزادند در اسلام، هم در بیان عقاید و هم در اعمال، مادامی که توطئه در کار نباشد و مسائلی را عنوان نکنند که نسل ایران را منحرف کنند.17
اما در جامعه ای که ما به فکر استقرار آن هستیم مارکسیست ها در بیان مطالب خود آزاد خواهند بود. زیرا ما اطمینان داریم که اسلام در بردارنده پاسخ به نیازهای مردم است. ایمان و اعتقاد ما قادر است که با ایدئولوژی آنها مقابله کند... هر کس آزاد است اظهار عقیده کند، ولی برای توطئه کردن آزاد نیست.18
ج ـ آزادی مطبوعات:
مطبوعات باید همیشه در خدمت اسلام عزیز و مردم کشور باشند، و آزادیها در محدوده قوانین مقدس اسلام و قانون اساسی به بهترین وجه تأمین شود و بی طرفی حفظ گردد.19
د ـ آزادی در تشکیل حکومت:
شکل حکومت ما جمهوری اسلامی است، جمهوری به معنای اینکه متکی بر آرای اکثریت است و اسلامی برای اینکه متکی به قانون اسلام است و دیگر حکومتها اینطور نیستند که تکیه بر قانون اسلام داشته باشند.20
تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است و در صدر اسلام تعبیر می شده است به بیعت با ولی مسلمین.21
هـ ـ آزادی اجتماعی:
ما موافق رژیم آزادیهای کامل هستیم، باید حدود رژیم آینده ایران همانگونه که برای کلیه دولتها مطرح است، منافع مجموعه جامعه را در بر گیرد و همچنین باید مقید به شئون جامعه ایرانی باشد. زیرا عرضه یک جامعه غیرمحدود، دستبرد به شرف مردان و زنان آن جامعه می باشد.22
و ـ آزادی در انتخابات:
همانطور که بارها گفته ام مردم در انتخابات آزادند و احتیاج به قیّم ندارند و هیچ فرد و گروه و دسته ای حق تحمیل فرد و یا افرادی را به مردم ندارند. جامعه اسلامی ایران که با رشد سیاسی و درایت خود جمهوری اسلامی و ارزشهای والای آن و حاکمیت قوانین خدا را پذیرفته اند و به این بیعت و این پیمان بزرگ وفادار مانده اند.23
2ـ جایگاه زنان در حکومت اسلامی
امام خمینی(ره) با توجه به حساسیت جوامع مختلف نسبت به زنان و نیز تبلیغات سوئی که علیه اسلام و جامعه اسلامی و نیز جمهوری اسلامی در رابطه با زنان شده بود، در این زمینه حساسیت های بسیاری از خود نشان داده اند و بارها و در ابعاد مختلف به این مسأله پرداخته و زمینه های مختلف آن را بازگشوده اند؛ از جمله به موارد ذیل می توان اشاره کرد:
زن انسان است، آن هم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه است. از دامن زن انسانها پیدا می شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح، از دامن زن است. مربی انسانها زن است... مبدأ همه سعادت ها از دامن زن بلند می شود. زن مبدأ همه سعادت ها باید باشد.24
زن هایی که می خواهند ازدواج کنند، از همان اول می توانند اختیاراتی برای خودشان قرار بدهند که نه مخالف شرع باشد و نه مخالف حیثیت خودشان، می توانند از اول شرط کنند که اگر چنانچه مرد فساد اخلاق داشت، اگر بد زندگی کرد با زن، اگر بدخلقی کرد با زن، وکیل باشند در طلاق.25
از نظر حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست زیرا که هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارد. بله در بعضی از موارد تفاوت هایی بین زن و مرد وجود دارد که به حیثیت انسانی آنها ارتباط ندارد. مسائلی که منافات با حیثیت و شرافت زن ندارد آزاد است.26
سخنان حضرت امام(ره)، پاسخ به کسانی است که نگاه اسلام را به زن مورد نکوهش قرار می دهند، گرچه تبیین آن خود نوآوری است و لکن نگاه تیزبین ایشان در بیان جایگاه زن در جمهوری اسلامی و جامعه اسلامی از ابتکارات خاص ایشان و با توجه به مسائل جهانی و برخوردهای دیگران در تبلیغ علیه جامعه اسلامی است:
در نظام اسلامی، زن به عنوان یک انسان می تواند مشارکت فعال با مردان در بنای جامعه اسلامی داشته باشد ولی نه به صورت یک شیء، نه او حق دارد خود را به چنین حدی تنزل دهد و نه مردان حق دارند که به او چنین بیندیشند.27
زنها حق رأی دارند. از غرب بالاتر است این مسائلی که برای زنها ما قائل هستیم. حق رأی دادن دارند، حق انتخاب دارند، حق انتخاب شدن دارند.
شما شهر و روستایی را نمی یابید جز آنکه در آنها جمعیت هایی فرهنگی و علمی از زنهای متعهد و بانوان اسلامی ارجمند به وجود آمده است.28
زن و مرد، همه آزادند در اینکه دانشگاه بروند، آزادند در اینکه... رأی بدهند، رأی بگیرند.
آنی که مخالفند، این است که اینطوری که اینها زن را می خواهند بار بیاورند که یک ملعبه ای در دست مردها باشد... ما می خواهیم زن آدم باشد مثل سایر آدمها، انسان باشد مثل سایر انسانها، آزاد باشد مثل سایر آزادها.29
امام خمینی در بیانات دیگری، ابعاد وسیع تری از جایگاه زنان را اینگونه بیان می نمایند:
موقعیت یک انسان صحیح و یک شخصیت آزاد، بر خلاف این زمانها که بر ما گذشت که نه زنهای ما آزاد بودند و نه مردانمان، ملتی که زن و مردش آزاد نبود و در خفقان بود، از زیر این بار بیرون آمدند و از این به بعد زنها و مردها آزادند. ولی اگر چنانچه بخواهند کارهای خلاف عفت بکنند و یا خلاف مصلحت مملکت بکنند، البته جلوگیری خواهد شد.30
امروز زنان در جمهوری اسلامی، همدوش مردان در تلاش سازندگی خود و کشور هستند و این است معنای آزادی زنان و آزادی مردان، نه آنچه در زمان شاه مخلوع گفته می شد.31
3ـ تأسیس بسیج مردمی
امام خمینی در آذرماه 1358، بسیج مستضعفان را بنیان نهاد. در اندیشه امام خمینی، بسیج یک نهادی است اجتماعی با ابعاد متعدد. در این نگرش صرفاً سازمانی نظامی نیست که فقط در زمان جنگ و برای دفاع در مقابل دشمن شکل گرفته باشد. بلکه نهادی است وسیع و پاسخگوی نیازهای اساسی و حیاتی جامعه و با اجزای دیگر نظام، چنان هماهنگی و پیوندی دارد که انفصال آن جز با انحلال جامعه اسلامی متصور نیست.
سابقه بسیج در منظر امام گویای این مطلب است که ملتها در قرون و اعصار به دعوت رهبران الهی، بسیج شده اند تا دین خدا را زنده نگه دارند. بسیج ملتها اعتقادی سیاسی یا نظامی یا اجتماعی ـ اقتصادی یا جامع همه این صفات بوده است. وجه مشترک همه اینها سرنگونی ظلم و سلطه طاغوت و برقراری خداپرستی و عدالت بین انسانها بوده است. به طوری که در یک صف، بسیج و انسجام مردم و تجهیز امکانات آنان و هدایت بسیج کننده قرار داشت و در صف دیگر ظلم ظالمان و قدرت طاغوتها.
حضرت امام حتی ضرورت تشکیل بسیج بیست میلیونی را برای دفاع از کشور، و بسیج صد میلیونی جهانی را برای دفاع از اسلام گوشزد کرده است. در واقع اگر بسیج را با امت اسلام و متن مردم یکی محسوب کنیم، از حقیقت دور نشده ایم.32
در این زمینه امام می فرمایند:
قضیه بسیج همان مسأله ای است که در صدر اسلام بوده است. وقتی جنگ می شد طوایف مختلف می آمدند و به جنگ می رفتند و این مسأله جدیدی نیست و در اسلام سابقه داشته است.33
ان شاء الله آن بسیج عمومی که برای یاد گرفتن باشد، هم تعلیمات دینی و یاد گرفتن قرآن و کتاب و هم تعلیمات نظامی و اینها یک کشور نظامی ـ الهی بشود یک همچو کشوری که اینطور شد، دیگر کسی به آن طمع نمی کند، برای اینکه می داند ضررش بیشتر از نفعش است.34
4ـ برگزاری مراسم برائت از مشرکین در ایام حج
یکی از نوآوریهای امام خمینی(ره) در حج، توصیه و دستور به برگزاری مراسم برائت از مشرکین در موسم حج بود. در اینجا ابتدا به نقل توضیحی راجع به اصل برائت از مشرکین می پردازیم.
شیوه های اعلان برائت می تواند به گونه های مختلف و مناسب، در قالب رعایت اصول دیگر اسلام و شرایط زمان انجام شود. اما آنچه به عنوان رکن در اجرای آن باید ملحوظ شود، اصل معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسی طرد بت و بت پرستی و اعلان انزجار از مشرکان و دشمنان اسلام و محکوم کردن سیاست های خصمانه و توطئه گرانه و مشی ستمگرانه و تجاوزکارانه آنهاست.
امام خمینی در عید قربان نخستین حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی (30 /8 /58) در پیامی به حجاج، به تحلیل جامعی از کعبه و حج مبادرت کرد و آن را محل نشر توحید و نفی شرک دانست. تأکید او بر این نکته بود که کعبه خاستگاه اصلی ندای توحید و مرکز شکستن بتها در سراسر جهان است و بنا بر آیات قرآنی، تطهیر آن از همه ناپاکی ها و پلیدیها که بالاترین آنها شرک است، واجب است. سپس با اعلان برائت از مشرکین و قیام مهدی موعود از کنار کعبه و دعوت مردم به توحید، نتیجه گرفت که همه بت شکنی ها از کعبه سرچشمه گرفته و خواهد گرفت و امت اسلام نیز باید از این امر تأسی نماید.
ایشان حج اجتماعی و برائت از مشرکان را به یک روش خاص محدود نکرد، بلکه دغدغه اصلی او بر محتوای عمیق حج و استفاده از آن با اتکا بر توحید ناب و اجتناب از تمامی مظاهر شرک و تعلق و توکل به غیر خدا بود که می تواند منشأ حرکات و برکات بسیاری در جوامع اسلامی و همسویی و تلاش آنان برای احیای میراث و تمدن اسلامی شود.
از نظر امام، مسلمانان باید در حج به صرف صورت قناعت نکنند و از چنین کنگره عظیمی که امکان برپاییش برای هیچ مقام و دولتی ممکن نیست مگر اراده خدا، به نفع اسلام و مسلمین استفاده شود.
موارد این استفاده را در قیام به قسط برای ادامه بت شکنی های انبیای حق، به هم پیوستن
مسلمانان جهان و تحکیم وحدت آنها در مقابل طاغوتها و بررسی مشکلات مسلمانان و مشورت برای حل و فصل آنها می توان سراغ گرفت.
خاستگاه اصلی دیدگاه امام خمینی در برائت از مشرکان، همان اصول تولّی و تبرّی بوده است. از نظر ایشان فریاد برائت از مشرکان مخصوص به زمان خاصی نیست و در هر سال باید تکرار شود و دفاع از مسلمانان نوعی برائت از مشرکین است. بدین ترتیب، بهره گیری صحیح از حج و برائت از مشرکان، رهایی از مرزهای اعتباری قومیت و ملیت و رسیدن مسلمانان به وحدت ایمانی است و رهایی از اختلافهای درونی و جنگهای مذهبی و عطف نفرتها و دشمنی ها به دشمن مشرک را در پی دارد.
توجه به مشی فقها و دانشمندان اسلامی در قرون گذشته نسبت به حج و مشاهده تحول ژرفی که حضرت امام خمینی(ره) در همه جنبه های مکتب ایجاد کرد، عظمت او و اهمیت تحولی که به وجود آورد، آشکارتر می شود، از این روست که به حق باید او را «احیاگر حج ابراهیمی» نامید.
در دیدگاه امام، حج تمرین و تنظیم و تشکّل یک زندگی توحیدی است. با چنین بینشی از حج، البته بیدار نمودن مسلمانان جهان با هدف خارج کردن آنان از سلطه بیگانگان، بازگشت به هویت خویشتن و اعلان برائت از مشرکان و ملحدان و حاکمان ستمگر از لوازم اجتناب ناپذیر حج است.
امام خمینی احیاگر حج ابراهیمی و بیش از همه مصلحان اجتماعی، منادی وحدت مسلمین بود و بیش از همه آنان نیز از اختلافات آنان رنج می برد و هیچگاه راضی به بروز اختلاف و نزاع بین حجاج بیت الله الحرام نبود.35
امام خمینی در این باره می فرمایند:
مسلماً حج بی روح و بی تحرک و قیام، حج بی برائت، حج بی وحدت و حجی که از آن هدم کفر و شرک برنیاید، حج نیست. حج کانون معارف الهی است که از آن، محتوای سیاست اسلام را در تمام زوایای زندگی باید جستجو نمود.36
گمان نشود قصد موسی و ابراهیم و محمد مخصوص به زمان خاصی است. این دستور است.
و جاوید؛ در صورتی که مشرکان حجاز منقرض شده اند و قیام ناس مختص به زمانی نیست و دستور هر زمان و مکان است و در هر سال، در این جمع عمومی بشری، از جمله عبادات مهم است.37
در جای دیگر می فرمایند:
نباید تصور نمود که مبارزه انبیاء با بت و بت پرست ها، منحصر به سنگ و چوب های بی جان بوده است و نعوذ بالله! پیامبرانی همچون ابراهیم، در شکستن بتها پیشقدم بوده و اما در مصاف با ستمگران، صحنه مبارزه را ترک کرده اند!38
5ـ بهره مندی صحیح از سنّت های دینی و هدایت آنها
امام خمینی با تکیه بر قدرت لایزال الهی، طومار ننگین حکومت استبدادی شاهنشاهی را در هم پیچید و حکومتی بر محور ارزشهای انسانی و اسلامی پی ریزی نمود.
«نهضت حسینی» از موضوعات مهمی است که تأثیر ژرفی در اندیشه و سیره عملی «امام خمینی» بجا نهاده است. به طوری که نهضت اسلامی آن بزرگوار در همه ابعادش برگرفته و متأثر از آن است. تحلیل جامعی که امام از نهضت امام حسین و فلسفه عزاداری ارائه نمود، منشأ آثار و برکاتی شد.
یکی از خصوصیات برجسته، شاخص و ابتکاری حضرت امام(ره)، استفاده از موقعیت ها و فعالیت های مناسب و سنّتی مردم بود. او قبل از اینکه عالمی روشنفکر باشد، فقیهی جواهری و عمق نگر بود. از این رو از سنّت های مذهبی مردم در راستای اهداف خود که برقراری جمهوری اسلامی و پیروزی اسلام بود بهره می برد و بر آنها تأکید می ورزید:
این دستجاتی که در ایام عاشورا راه می افتند خیال نکنند که ما این را تبدیل کنیم به راهپیمایی، راهپیمایی است خودش. اما راهپیمایی با یک محتوای سیاسی، همان طوری که سابق بود بلکه بالاتر، همان سینه زنی، همان نوحه خوانی، همانها رمز پیروزی ماست.39
انقلاب اسلامی ایران تأثیر بسزایی در بهبود عزاداریها و اصلاح جهت گیری ها در
نوحه خوانی و مرثیه سرایی ها داشت و نمونه ای از آن در دوران دفاع مقدس در جبهه های حق علیه باطل نمایان شد. نهضت امام خمینی از جنبه های مختلفی به نهضت سالار شهیدان حسین بن علی(ع) شباهت دارد زیرا از آن الگو گرفته و از آغاز تا پیروزی از آن تبعیت نموده است.40
6 ـ طرح اندیشه سیاسی شیعه
در الگوی حکومت مشروع تمام عیار، که الگویی متفاوت در نظریه های مطرح در شیعه است، به جای تأکید بر فرد امام یا پیامبر(ص)، روی شریعت و ضرورت اجرای آن اصرار می کنند. بر پایه این استدلال، شریعت از جانب خدا تشریع شده و هدف از آن، اجرای عملی محتوای دین در جامعه بوده است.
هر کس به شریعت و اجرای آن عالم باشد باید مجری شریعت بوده و مقدمات آن را که مهمترینش تشکیل حکومت است، فراهم نماید. این چکیده نظریه ای است که اولین بار امام خمینی(ره) مطرح کردند و بر آن استدلال نمودند.
پیش از این نظر امام خمینی، مهمترین بحث فقها در مورد حکومت، صرفاً مسأله اجرای حکم (احکام شرعی) به وسیله فقیهان در دوره غیبت بود. ابتکار و نوآوری امام(ره) در این بود که از مرحله لزوم اجرای احکام شریعت پلی برای دست یابی به حکم وضعی شرعی ساخت. او حکومت و تأسیس تشکیلات سیاسی، نظامی، قضایی، اقتصادی و اجتماعی را زمینه و مقدمه اجرای شریعت دانست.
اندیشه سیاسی امام در جهان تشیع از فضای فکری جدید حکایت می کند که راه جدید برای ورود فعالانه در عرصه سیاست، تا مرحله شکل گیری حکومت گشود و در عمل نیز این اتفاق بزرگ تاریخی محقق گردید.41
حوزه ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس العمل مناسب باشند. چه بسا شیوه های رایج اداره امور مردم در سالهای آینده تغییر کند و جوامع بشری برای حل مشکلات خود به مسائل
جدید اسلام نیاز پیدا کند. علمای بزرگوار اسلام از هم اکنون باید برای این موضوع فکری کنند.42
7ـ نوآوری در تغییر نظام های اجتماعی
در اندیشه امام خمینی، تغییر در تمام ابعاد جامعه از سیاست و اقتصاد گرفته تا فرهنگ و اجتماع و تمام ارکان جامعه باید صورت گیرد تا جامعه به سمت تعالی و نوآوری پیش رود.
نظامی که مخالف نظام اسلام است، در همه چیز هم فرهنگش بر خلاف نظام اسلام است، هم ارتشش و هم اقتصادش و هم سیاستش، بایستی منقلب شود و نظام اسلامی تحقق پیدا کند.43
در بیانات امام خمینی در موارد بسیاری از نظام آموزشی به فرهنگ تعبیر شده است و امام خمینی تغییر نظام را بسیار مطلوب می داند و می گوید:
مجرد بودن رژیم اسلامی، مقصود نیست. مقصود این است که در حکومت اسلامی، اسلام و قانون اسلام حکومت کند.44
مردم و تغییر در روحیه آنان، یکی از مهمترین تغییرات مورد توجه امام خمینی می باشد، به گونه ای که هرگونه تحولی بدون آن غیرممکن می داند:
به مجرد اینکه تحول در نظام هم باشد و تحول در افراد نباشد، فایده ندارد. برای اینکه وقتی تحول در افراد نباشد، اگر حالا هم یک کسی، یک تحولی در نظام درست کند فردا همین افرادند که این نظام را می خواهند پیش ببرند، همین افراد نظام را معوجش می کنند. تحول در افراد و در روحیه افراد میزان است.45
وضعیت قابل قبول و سالم برای یک جامعه در منظر امام خمینی زمانی است که مردم آن جامعه به «انسانی اسلامی» تبدیل شوند. برای تبدیل شدن به انسانهای اسلامی و برای رسیدن به چنین جامعه ای، سه بعد باید پدید آید:
1. اسلامی شدن عقاید، 2. اسلامی شدن اخلاق، 3. اسلامی شدن عمل.
انقلاب هایی که در دنیا واقع می شود، دو جور است: یک انقلاب اسلامی است و یک انقلاب غیراسلامی. انقلاب اگر انقلاب غیر اسلامی باشد... بعد از انقلاب دیگر بند و باری در کار
نیست. هر طوری که می خواهند با مردم عمل می کنند... لکن انقلاب اگر اسلامی باشد، یعنی متکی بر ایده اسلام، متکی به احکام اسلام باشد، این باید از اول انقلاب تا آخر ـ ابد ـ که این انقلاب و آثارش هست این اسلامی باشد و تحت احکام اسلام. ملت ما تا اینجا آمده است و بحمد الله با پیروزی به اینجا رسیده است.46
از نظر امام خمینی بسط عدالت اسلامی، یگانه راه سعادت انسان است و سعادت یعنی داشتن عقاید، اخلاق و عمل اسلامی. عدالت اجتماعی اسلام، وضعیت مطلوب و تثبیت شده ای را در جامعه به وجود می آورد و باعث رفع بیداد و بی فرهنگی برای ایجاد یک وضع قابل تغییر در جامعه می شود.
اسلام، دین افراد مجاهدی است که به دنبال حق و عدالتند، دین کسانی است که آزادی و استقلال می خواهند مکتب مبارزان و مردم ضد استعمار است!47
در نظر امام خمینی، جامعه سالم را مسلمین متحد تشکیل می دهند و تفرقه بین مسلمین را آسیبی ناشی از تبلیغات دشمن قلمداد می کنند:
اسلام دستور داده است و فرموده: و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا، همه با هم، تمام
اقشار با هم اعتصام به حبل الله و با توجه به خدای بزرگ همه با هم پیش برویم. تخلف از این دستور الهی جرم است.48
رشد و ترقی در نظر امام خمینی با سعادت قرین است و آن هم در گرو تبدیل شدن به انسان اسلامی است که اساس توجهات آن نیز به معنویات است.
ترقی واقعی همین است که رشد خود انسان، هدف فعالیت های مادی گردد و اسلام، دین این ترقی است.49
زمینه های نوآوری و گذار از جامعه ساکن از دیدگاه امام خمینی(ره)
1. برقراری عدالت اجتماعی و عدالت اسلامی که باعث و زمینه ساز گشایش راه سعادت در ملتها می شود.
2. زدودن آثار شرک از جامعه و زندگی مردم؛ متفکر متعهد و نواندیش زدودن آثار شرک را از جامعه جزء وظایف خود می داند و این از ویژگیهای جامعه مطلوب است.
3. برقراری استقلال؛ جامعه پویا و نوآور تحت سلطه و وابسته به قدرتهای ظالم نیست.
4. برقراری آزادی؛ جامعه ای که تحت دیکتاتوری باشد امکان پیشرفت و شکوفایی ندارد. حق آزادی از حقوق اولیه بشر است.
5. وحدت بین اقشار جامعه؛ تفرقه بین اقشار جامعه موجب تباهی است.
6. اتحاد مسلمین؛ وحدت و هماهنگی ملت های مسلمان و نژادهای مسلمین موجب برطرف شدن سرگردانی، و بیداری استعدادهای نهانی و خفته می شود.
7. ترقی خواهی و رد واپس گرایی؛ امام خمینی، انقلاب اسلامی را موجب و بانی اصلی از بین رفتن واپس گرایی ها و ارتجاع ها می داند.
8 . بازگشت مجدد عظمت اسلامی؛ حضرت امام بازگشت به قرآن و اسلام را بازگشت به عظمت و بزرگی می دانند.
9. بازیافتن استقلال روحی؛ امام خمینی خودباختگی را از اساسی ترین آسیب های یک
جامعه ناسالم می داند.
10. تحول نظام آموزشی؛ نظام آموزشی خود عامل و زمینه ساز شکوفایی و نوآوری در جامعه می تواند باشد.
11. تصفیه وزارتخانه ها؛ در اندیشه امام خمینی، علاوه بر اصلاح ارزشها و هنجارها، سازمانهای اجتماعی هم باید مورد تصفیه و بازسازی و بهینه شدن قرار گیرد.
12. سپردن کارها به کارشناسان امین؛ در اندیشه امام خمینی(ره) اصلاح نیروی انسانی سازمانها بخشی از برنامه ضروری تغییر و تحول پویا و نوآورانه است که بعد از تصفیه وزارتخانه از عناصر فاسد و وابسته به استعمارگران و مستبدین و سپردن کارها به کارشناسان امین عملی می شود.
13. بهتر شدن زندگی محرومان و تقسیم عادلانه ثروت؛ نظام ظالمانه و تحمیلی اقتصادی تقسیم مردم به ظالم و مظلوم و غارت کشور، آسیب هایی هستند که شرط اصلاح جامعه رفع آنهاست.
14. ایجاد شرایط اجتماعی مناسب برای تربیت انسان اسلامی؛ یکی از عمده ترین نکات مورد نظر امام ساختن انسان اسلامی و قرآنی است، زیرا تا انسانها ساخته نشوند، جامعه اسلامی ساخته نخواهد شد.
15. برقراری نظم اسلامی؛ از نظر امام خمینی، باید نظم اسلامی برقرار شود و همه افراد بر طریق عادلانه اسلام رفتار کنند.
16. اجرای احکام اسلامی و لغو قوانین غیر اسلامی؛ در منظر امام خمینی(ره) قوانین غیر اسلامی، قوانینی ظالمانه و استعماری است که باید از بین برود و قوانین اسلامی جایگزین آنها شود.
17. کسب قدرت مشروع؛ زیرا تا حکومت اسلامی از قدرت برخوردار نباشد، نمی تواند احکام اسلام را به صورت صحیح اجرا نماید.
18. خاتمه دادن به ظلم و رژیم طاغوتی؛ زیرا تا طاغوت و فرهنگ آنان حاکم باشد، راه رشد و تعالی بسته است.
19. قطع نفوذ اجانب و رفع مفاسد؛ در نظر امام خمینی(ره) نفوذ اجانب در جهت از بین بردن
استعدادهاست و با وجود مفاسد، شکوفایی و نوآوری مرده است.
20. ساختن جامعه ای اسلامی بر مبنای قوانین اسلام و قرآن؛ چرا که اگر قوانین قرآن حاکم شود و به آن عمل شود امید رشد و تعالی وجود خواهد داشت.50
8 ـ نگرش مبتکرانه امام خمینی به فقه شیعه
بزرگترین ویژگی امام در عرصه فقاهت شیعه، به میدان آوردن بعد اجتماعی فقه در کنار بعد فردی آن است. امام خمینی در فقه و رهنمودهای فقهی خود به جز مبانی عام و مشهور فقهی به مبانی دین شناختی استناد کرده است که می توان آنها را مبنای لازم برای نگرش اجتماعی به فقه دانست.
به تعبیر آیت الله جوادی آملی، «فقه شناسی امام» نه مانند اخباریون بود که از روزنه زبون تحجر و جمود به آن می نگرد و نه مانند سایر اصولیون بود که از تنگنای مباحث الفاظ و اصول عملیه در آن نظر می نمایند. بلکه دین شناسی او در فقه اصغر و اوسط و اکبر تابع دین شناسی امامان بوده است.
امام از شخصیتهای خلاّق و صاحب نظر تاریخ است که به عرفان، شجاعت، فقاهت و سیاست مشهور است. خصیصه نوآوری باعث نمود بیشتر این صفات در امام شده، به طوری که امام خمینی در همه عرصه هایی که گام نهاده فقط به حفظ و یا شرح و یا تقریر دیدگاهها و نظرات عالمان پیش از خود نپرداخته است، بلکه با نقد و کاوش عمیق به راهکارهای جدیدی دست یافته است و یا افقهای تازه ای را گشوده است.51
نگرش کم نظیر امام خمینی به مبانی و مسائل فقهی، تحوّلی بنیادین در تمامی ابعاد و زوایای فقه ایجاد کرد، به گونه ای که فقه به شکلی پویا و کارآمد در حکومت اسلامی قابلیت اجرا به خود گرفت. از منظر ایشان «حکومت، فلسفه عملی فقه» است.
حکومت نشان دهنده جنبه عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است. فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است.52
یکی از ویژگیهای شگفت آور فقاهت در اسلام اصیل، واقع بینی و واقع نگری آن است. فقیه توانا کسی است که با دید واقع بین، مسائل روزمره را بررسی کند.
این نگاه، نگرشی خاص به فقه است که آن را از انزوای مسائل فردی خارج، و در عرصه اجتماع و حکومت متجلی می نماید، از این منظر قواعد فقهی پویا و کارآمد می شود و به تناسب در هر یک از قواعد تحولاتی ایجاد می شود.
به طور مثال قاعده «لا ضرر» که بر اساس نظر مشهور فقها به جنبه های فقهی متعارف توجه دارد، شکل حکومتی و سیاسی به خود گرفته و به عنوان یکی از قواعد حکومتی نقش ایفا می کند. این قاعده به حاکم اسلامی اجازه می دهد در عرصه حکومت، دایره مالکیت های مضر به دیگران را محدود کند.
در مسأله مصلحت نیز نگرش امام خمینی، به گونه ای است که می توان گفت از منظر ایشان، «مصلحت نظام» یکی از قواعد حکومتها، بلکه در رأس قواعد حکومتی قرار دارد.
در گستره اندیشه دینی امام خمینی، قواعد حکومتی از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است، به گونه ای که می توان گفت از منظر ایشان قواعد حکومتی در رأس همه قواعد قرار دارد.
اهمیت توجه امام به مصالح نظام نه تنها به عنوان یک اصل و قاعده اساسی است، بلکه با دستور ایشان مبنی بر تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام، این نگرش به صورت نهادی رسمی در سیستم حکومتی اسلام نهادینه شده است.
9. ارائه منشور روحانیت ابتکاری دیگر
بیانیه ها و پیام های امام خمینی که به مناسبت های مختلف صادر شده است، بیانگر دیدگاههای متعالی و برجسته ایشان است و تمام آنها قابل تأمل و دقت است، لکن برخی از آنها به لحاظ حساسیت موضوع و نیز پرداختن به موضوعات خاص و اشاره به نکاتی که به آنها توجه نمی شده، آنها را شاخص تر کرده است، از جمله پیام ایشان درسال 1367 به روحانیون است که بعدها با نام «منشور روحانیت» معروف گردید که از ابتکارات و نوآوریهای منحصر به فرد حضرت امام(ره) محسوب می شود، چنانکه پس از صدور این پیام، دهها مقاله و تحلیل بر آن نوشته شد و مورد توجه فراوان قرار گرفت.
در این پیام به ابعاد مختلف و از زوایای گوناگون به حوزه ها و روحانیت پرداخته شده است، از جمله می فرمایند:
اگر فقهای عزیز نبودند، معلوم نبود امروز چه علومی به عنوان علوم قرآن و اسلام و اهل بیت علیهم السلام به خورد توده ها داده بودند. جمع آوری و نگهداری علوم قرآن و اسلام و آثار و احادیث پیامبر بزرگوار و سنت و سیره معصومین علیهم السلام و ثبت و تبویب و تنقیح آنان در شرایطی که امکانات بسیار کم بوده است و سلاطین وستمگران در محو آثار رسالت همه امکانات خود را به کار می گرفتند کار آسانی نبوده است که بحمدالله امروز نتیجه آن زحمات را در آثار و کتب بابرکتی همچون «کتب اربعه» و کتابهای دیگر متقدمین و متأخرین از فقه و فلسفه، ریاضیات و نجوم و اصول و کلام و حدیث و رجال، تفسیر و ادب و عرفان و لغت و تمامی رشته های متنوع علوم مشاهده می کنیم.53
10. توجه به کرامت انسان در فرمان هشت ماده ای
یکی دیگر از ابتکارات منحصر به فرد امام(ره)، فرمان معروف ایشان به قوه قضائیه و ارگانهای اجرایی است که به «فرمان هشت ماده ای» مشهور گشت. در این فرمان که درزمان خود بسیار مؤثر و مفید واقع شد و بعضاً موجبات تحوّل در قوه قضائیه را فراهم آورد، نکاتی بیان شده که اکثر آنها به کرامت انسان برمی گردد، از جمله بند 4 و 5 و 6 این فرمان است:
4ـ هیچ کس حق نداردکسی را بدون حکم قاضی که از روی موازین شرعیه باید باشد توقیف کند یا احضار نماید، هر چند مدت توقیف کم باشد. توقیف یا احضار به عنف، جرم است و موجب تعزیر شرعی است.
5ـ هیچ کس حق ندارد در مال کسی چه منقول و چه غیرمنقول، و در مورد حق کسی دخل و تصرف کند یا توقیف و مصادره نماید مگر به حکم حاکم شرع، آن هم پس از بررسی دقیق و ثبوت حکم از نظر شرعی.
6ـ هیچ کس حق ندارد به خانه یا مغازه و یا محل کار شخصی کسی بدون اذن صاحب آنها وارد شود یا کسی را جلب کند، یا به نام کشف جرم یا ارتکاب گناه تعقیب و مراقبت نماید، و یا نسبت به فردی اهانت نموده و اعمال غیر انسانی ـ اسلامی مرتکب شود، یا به تلفن یا نوار ضبط صوت دیگری به نام کشف جرم یا کشف مرکز گناه گوش کند، ویا برای کشف گناه و جرم هر چند گناه بزرگ باشد، شنود بگذارد و یا دنبال اسرار مردم باشد، و تجسس از گناهان غیر نماید یا اسراری که از غیر به او رسیده ولو برای یک نفر فاش کند. تمام اینها جرم و گناه است و بعضی از آنها چون اشاعه فحشا و گناهان از کبایر بسیار بزرگ است، و مرتکبین هر یک از امور فوق مجرم و مستحق تعزیر شرعی هستند و بعضی از آنها موجب حد شرعی می باشد.54
این نگاه مبتکرانه و هوشمندانه امام، برخاسته از ژرف نگری منحصر به فرد آن شخصیت فرزانه درباره کرامت انسان است، و عدم رعایت آن، زیر سؤال بردن حرمت انسانی و انسانیت افراد است که در نظام اسلامی و در مکتب اسلام به شدت بدان توجه شده است.
11. وصیتنامه سیاسی الهی، شکوفایی امام گونه
نوآوری و ابتکار حضرت امام(ره) در ارائه وصیت نامه سیاسی الهی معروف، که در واقع چکیده تجربیات یک عمر تلاش و تجربه علمی و عملی هشتاد ساله آن فقیه نو اندیش و مبتکر و عارف کامل و فرزانه بی نظیر بود، «منشور سعادت» همه انسانهای آزاده و روشن اندیش است، که در تاریخ پرافتخار و بی بدیل عالمان دینی و به ویژه علمای بزرگ شیعه بی نظیر و بی همتاست.
آنچه تاکنون از وصایای بزرگان دین برجای مانده است، بیشتر و یا همه آنها به مسائل اخلاقی پرداخته اند و در واقع دستورالعمل های سیر و سلوک به سوی خدا بوده است و به مسائل اجتماعی، فرهنگی و سایر مسائل توجه نشده است و گاه حجم آنها نیز بسیار کوتاه و مختصر است، لکن در وصیت نامه حضرت امام علاوه بر پرداختن به مسائل اخلاقی، به همه مسائل مورد نیاز جامعه نیز پرداخته شده، و با خصوصیاتی که تنظیم یافته است، ابتکاری از این شخصیت فرزانه و بی نظیر است.
سزاوار است همه ساله و در مناسبت هایی همچون سالگرد ارتحال امام خمینی(ره) و یا دهه مبارک فجر و پیروزی انقلاب، به این وصیت نامه با نگاهی نو پرداخته شود و فرازهایی از آن، به عنوان آموزه های همیشه جاوید برای مردم و علاقه مندان به اسلام و انقلاب تبیین گردد.
* * *
در پایان یادآوری این نکته ضروری است که موارد یادشده و دهها مورد دیگر که تاکنون نیز در انحصار آن شخصیت بی بدیل قرن حاضر است، گوشه ای از ابتکارات و نوآوریهای ایشان محسوب می شود که باید مورد توجه همگان، به ویژه مسئولان نظام اسلامی باشد و آنها را سرلوحه فعالیت های خود قرار دهند.
پی نوشتها:
1. آل عمران (3): 96.
2. بقره (2): 117.
3. دکتر حسین انوری، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1381، ذیل واژه های مختلف.
4. صحیفه امام، ج 21، ص 404 ـ 405.
5. همان، ج 5، ص 382 ـ 383.
6. همان، ج 5، ص 409.
7 . همان، ج 21، ص 406.
8 . همان، ج 4، ص 159.
9 . همان، ج 17، ص 527.
10 . همان، ج 21، ص 433.
11 . همان، ج 18، ص 189.
12. همان، ج 21، ص 425.
13. همان، ج 20، ص 28.
14. همان، ج 5، ص 325.
15. بازسازی تفکر اسلامی در اندیشه امام خمینی، مجموعه مقالات و رویدادهای همایش بزرگداشت یکصدمین سالگرد میلاد حضرت امام خمینی، ص 24، پاکستان، اسلام آباد، 1378 شمسی، چاپ اول، تهران: نشر عروج.
16. صحیفه امام، ج 9، ص 370.
17. همان، ج 5، ص 468.
18. همان، ج 3، ص 371.
19. همان، ج 13، ص 356.
20. همان، ج 5، ص 181.
21. همان، ج 20، ص 459.
22. همان، ج 4، ص 3.
23. همان، ج 21، ص 10.
24. همان، ج 7، ص 339.
25. همان، ج 6، ص 301 ـ 302.
26. همان، ج 4، ص 364.
27. همان، ص 414.
28. همان، ج 12، ص 275.
29. همان، ج 5، ص 217.
30. همان، ص 485.
31. صحیفه امام، ج 12، ص 275.
32. صحیفه امام، ج 13، ص 211.
33. صحیفه امام، ج 19، ص 220.
34. همان، ج 17، ص 156.
35. ر.ک: مبانی دینی برائت از مشرکان، سید جواد ورعی، مجله میقات حج، شماره 26، 1377.
36. صحیفه امام، ج 21، ص 77 ـ 78.
37. همان، ج 20، ص 93ـ 94.
38. همان، ص 316.
39. همان، ج 11، ص 98.
40. ر.ک: امام خمینی و احیای تفکر اسلامی، سید جواد ورعی، انتشارات عروج، تهران، چاپ اول، 1378.
41. ر.ک: امام خمینی و اندیشه سیاسی شیعه در عصر غیبت، محمود شفیعی، 18 بهمن 1385.
42. صحیفه امام، ج 21، ص 292.
43. همان، ج 4، ص 456.
44 . همان، ج 8، ص 281.
45. همان، ج 9 ، ص 17.
46. همان، ص 271ـ 272.
47. مقدمه ولایت فقیه، ص 10.
48. صحیفه امام، ج 7، ص 348.
49. همان، ج 4، ص 360.
50. برگرفته از مقاله اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه، سوره، 1375.
51. ر.ک: قواعد فقهی در آثار امام خمینی(ره)، حمیدرضا نوحی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، نشر عروج، ص 12 به بعد، چاپ اول: 1384.
52. صحیفه امام، ج 21، ص 289.
53. صحیفه امام، ج 21، ص 274.
54. همان، ج 17، ص 140 ـ 141.