‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏امام خمینی: شخصیتی چند بعدی‏

‏‏ظفر بَنگِش‏‎[1]‎

‏‏اعوذ بالله من الشیطان الرجیم، بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین، و‏‎ ‎‏العاقبة للمتقین، و الصلوة و السلام علی سیدنا محمد و علی آله الطاهرین.‏

‏‏     ‏‏علمای ارجمند، میهمانان گرامی، برادران و خواهران عزیز دینی! ‏

‏‏از شما اجازه می خواهم تا از طرف موسسۀ اندیشه اسلامی معاصر و‏‎ ‎‏سازمان صلیب سرخ بین الملل به کلیۀ میهمانانی که برای شرکت در این‏‎ ‎‏کنفرانس از سراسر جهان تشریف آورده اند، خوش آمد گفته، و نظر خودم‏‎ ‎‏را دربارۀ شخصیتی که به سبب ایفای نقش خطیرش برای ما آشناست،‏‎ ‎‏اعلام کنم. شخصیت امام خمینی چند بعدی است، و من اطمینان دارم که‏‎ ‎‏سخنرانان گرامی و بسیار مستعد ما نیز بر آنند تا ابعاد مختلف شخصیت‏‎ ‎‏ایشان را نمایان کنند. من مایلم در فرصتی که دست داده، یک یا دو جنبه از‏‎ ‎‏زندگی حضرت امام را مورد بررسی قرار دهم.‏

‏‏     همان گونه که عالیجناب جاوید اشاره کرد، امام خمینی نقش بزرگی در‏‎ ‎‏احیای اسلام داشت و در حقیقت روند تاریخ را ـ که به سوی سکولاریته‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     امام خمینی از پیروان بسیار ارادتمند نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله و‏‎ ‎‏سلّم ـ بود. اگر در زندگی شخصی وی بنگریم، می بینیم که وی نامهای‏‎ ‎‏حضرت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ را برای فرزندان خود برگزید؛‏‎ ‎‏نام پسران وی مصطفی و احمد است؛ و وقتی که به زندگی وی نگاه‏‎ ‎‏می کنید، می بینید خداوند ـ سبحانهُ و تعالی ـ زندگی اش را مانند زندگی‏‎ ‎‏نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ شکل داد. پیامبر ما مجبور شد از محل تولد‏‎ ‎‏خود یعنی از مکه به مدینه برود و در آنجا حکومت اسلامی را تشکیل‏‎ ‎‏دهد، امام خمینی نیز مجبور شد به تبعید برود و هنگامی که برگشت،‏‎ ‎‏درست شبیه حضرت پیامبر که پس از تشکیل حکومت اسلامی ده سال‏‎ ‎‏در مدینه زندگی کرد، او نیز ده سال پس از تشکیل حکومت اسلامی‏‎ ‎‏زندگی کرد.‏

‏‏     البته مشابهتهای دیگری نیز وجود دارد، مثلاً در سال دوم پس از‏‎ ‎‏تشکیل حکومت اسلامی در مدینه، کفار تهدید کردند که به حکومت‏‎ ‎‏اسلامی حمله خواهند کرد؛ و نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ مجبور شد‏‎ ‎‏تا سال نهم هجرت، یعنی درست به مدت هشت سال در جنگها به سر‏‎ ‎‏برد. وقتی که شما به جمهوری اسلامی ایران نگاه می کنید، می بینید که این‏‎ ‎‏کشور نیز در دومین سال استقرار همبستگی خود، مورد تعرض قرار‏‎ ‎‏گرفت؛ و جنگ کفر علیه جمهوری اسلامی برای هشت سال تمام به طول‏‎ ‎‏انجامید.‏

‏‏     شما این مشابهتی را که اصل و اساس آن الهی است و هیچ تلاش‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     یکی از جوانب زندگی امام که متاسفانه بسیاری از ما هنوز قدر آن را‏‎ ‎‏نشناخته ایم، اجتهاد وی در حکومت اسلامی، و تبیین مفهوم ولایت فقیه‏‎ ‎‏بود.‏

‏‏     شما می دانید که همۀ ما محصول شرایط زمان و تاریخ خودمان‏‎ ‎‏هستیم، اغلب ما زندانی تاریخ هستیم؛ لکن کسانی هم هستند که با تلاش‏‎ ‎‏و مبارزۀ خود چرخۀ تاریخ را عوض می کنند؛ و امام خمینی واقعاً تاریخ را‏‎ ‎‏عوض کرد و جهت حرکت را برگرداند؛ او در این راه مجبور بود با سه‏‎ ‎‏مسالۀ جهانی مواجه شود: اولین آنها مبارزه در حیطۀ مسائل تاریخی بویژه‏‎ ‎‏تاریخ اسلامی بود؛ دومین آنها مبارزه در حوزۀ الهیات و فقه بود؛ و سومین‏‎ ‎‏آن نیز سرنگون کردن یک رژیم ظالم و ستم پیشه قَدَر قدرت در ایران بود.‏

‏‏     در تاریخ اسلام می بینیم که اختلاف میان مسلمانان در صدر اسلام بر‏‎ ‎‏سر مسالۀ جانشینی نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ بروز کرد و موجب‏‎ ‎‏پیدایش انحراف اصلی میان مسلمانان شد؛ این انحراف در طول تاریخ،‏‎ ‎‏مسیرهای مختلفی را طی کرده است. اجازه بفرمایید در این باره به یک‏‎ ‎‏گروه که رای گیری بین خود را پذیرفته بودند با نام سُنیها، و گروه دیگری‏‎ ‎‏که آن را قابل قبول نمی دانستند، با نام شیعیان، اشاره کنم.‏

‏‏     چنانچه به دقت به تاریخ بنگریم، متوجه می شویم که روزگاری بود که‏‎ ‎‏خلافت به پادشاهی تبدیل شد و بعد از آن بود که اندیشه های سیاسی‏‎ ‎‏بیشماری ظهور پیدا کرده، و به توجیه و تحمیل پادشاهی پرداختند  وقتی‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     این دانشمندان همواره دو مقوله ای که ما آنها را «نصیحت» و «تعاون»‏‎ ‎‏می نامیم، یعنی نصیحت حکما، و همکاری با این حکام را با هم‏‎ ‎‏درآمیخته اند؛ مفاهیمی که در نهایت به توجیه ظلم منجر شد، زیرا‏‎ ‎‏دانشمندان می اندیشیدند که اگر مسلمین بخواهند علیه حکام قیام کنند،‏‎ ‎‏جامعه به سوی هرج و مرج کشیده خواهد شد، و آنها نیز ناگزیر به صدور‏‎ ‎‏فتوا خواهند بود؛ و متاسفانه این طرز فکر حتی امروز نیز توسط علمای به‏‎ ‎‏اصطلاح مسلمان در بسیاری از نقاط جهان مطرح می شود که تودۀ‏‎ ‎‏مسلمان را از صحنه دور نگه دارند تا مبادا علیه حکام ظالم بسیج شوند؛‏‎ ‎‏و از طرف دیگر علمای شیعه نوعی فقه را در غیاب امام دوازدهم شیعیان‏‎ ‎‏به وجود آوردند که بر اساس آن تمام حکومتها در دنیا غیر مشروع هستند،‏‎ ‎‏به دلیل اینکه این حکومتها جهان را به دست ستمگران و ظالمان‏‎ ‎‏سپرده اند.‏

‏‏     لذا، شما در یک سو علمای سنی را می بینید که سعی می کنند به‏‎ ‎‏توجیه ستمگران بپردازند؛ و از سوی دیگر علمای شیعه را ملاحظه‏‎ ‎‏می کنید که با کناره گیری از امور دنیوی، به همان نتیجه ای می رسند که‏‎ ‎‏علمای سنی می رسند. در همین جو بود که «اجتهاد» امام در حکومت‏‎ ‎‏اسلامی به سان هوایی تازه، وزیدن گرفت.‏

‏
‏‎

‏‏     اجازه بفرمایید به طور صریح با یکی دو اشاره، مرکز ثقل اجتهاد امام‏‎ ‎‏را نشان دهم، و آن اینکه ما به عنوان مسلمان عادت داریم نماز خود را به‏‎ ‎‏شیوه ای خاص به جا آوریم. برخی از ما نمازمان را با دستهای بسته، و‏‎ ‎‏برخی دیگر نیز با دستهای باز (در کنار بدن) می خوانیم. این هر دو روش‏‎ ‎‏برای خود ارزشمند هستند؛ اما اگر شما از یکی از کسانی که با دستهای‏‎ ‎‏بسته نماز می خواند، بخواهید با دستهای بسته نماز نخواند، انجام دادن‏‎ ‎‏این امر برایش بسیار مشکل خواهد بود. این یک شعار و تشریفات مذهبی‏‎ ‎‏است و یک تمرین ساده است. در این صورت نمازتان هنوز ارزشمند‏‎ ‎‏است در حالی که از نظر روانشناسی، فائق آمدن بر موضوع ساده ای نظیر‏‎ ‎‏این برایتان بسیار دشوار خواهد بود. ‏

‏‏     امام خمینی از علمای شیعه می خواهد که در فقاهت خود تجدید نظر‏‎ ‎‏کنند. می گوید: حتی در غیاب امام دوازدهم، مسئولیت و وظیفۀ علماست‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     اجازه بفرمایید به موضوع دیگری که امام آن را بارور کرد، اشاره کنم؛‏‎ ‎‏امام، مسلمانان را نسبت به یک موضوع آگاه کرد و آن اهمیت حج بود.‏‎ ‎‏امام از این طریق، امت مسلمان را بسیج کرد و با مطرح کردن آن در میان‏‎ ‎‏امت اسلامی، در آنها ایجاد وحدت کرد. شما می دانید که همه ما مراسم‏‎ ‎‏حج را با تشریفات و مناسک خاص به جا می آوریم؛ و این امام بود که به‏‎ ‎‏همه ما یادآوری کرد و به ما فهماند که حج صرفاً یک مراسم ساده نیست،‏‎ ‎‏بلکه امری مهم است؛ و خداوند ـ سبحانه و تعالی ـ نیز در سورۀ «توبه» به‏‎ ‎‏پیامبر گرامی خود می فرماید که: شما بروید و دین اسلام را علناً اعلان‏‎ ‎‏کنید، این کار یک عمل مخفی و پنهان نیست، بلکه یک اذان آشکار به‏‎ ‎‏معنی اعلان آشکار است. شما اذانی دارید که به معنی فراخواندن به نماز‏‎ ‎‏است. خداوند می فرماید: بروید و به طور علنی اعلام کنید که خداوند‏‎ ‎‏پیامبری دارد؛ و این پیام را در زمان حج نیز اعلان کنید که الله و پیامبر او‏‎ ‎‏برائت کامل خود را از کفار و مشرکین اعلام می کنند. امام خمینی نیز تاکید‏‎ ‎‏کرد که این بیانیه را در ایام حج اعلان کنند، زیرا خداوند ـ سبحانهُ و تعالی ـ‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     امروزه گروهی از علما هستند که می گویند شما نباید این کار را بکنید!‏‎ ‎‏شما سیاست را وارد حج کردید؛ و یا می گویند شما دارید مسلمانان را از‏‎ ‎‏منافع و نعمتهای حج محروم می سازید. امام خمینی به آنها می گوید که چه‏‎ ‎‏نعمتی بزرگتر از اینکه مسلمانان بتوانند خواهان آن باشند؛ یعنی هرگاه که‏‎ ‎‏به خانۀ خدا می روند، برائت خود را از مشرکان و کفار ـ ظالمان عصر‏‎ ‎‏حاضر، یعنی امریکا، شوروی، اسرائیل و دیگران ـ اعلام کنند. شما‏‎ ‎‏می روید و آشکارا برائت خود را از این قدرتهای ظالم اعلام می کنید.‏

‏‏     حضرت امام در یکی از سخنرانیهایی که دربارۀ حج ایراد فرمودند،‏‎ ‎‏ضمن تجلیلی از مسلمانان گفتند: «همچون سید و سالار شهیدان حضرت‏‎ ‎‏ابی عبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ از احرام حج به احرام حرب و از طواف‏‎ ‎‏کعبه و حرم به طواف صاحب بیت...رو آورند...»‏‎[2]‎‏ این پیامی بود که امام‏‎ ‎‏برای مسلمانان فرستاد و همواره آنها را نصیحت می کرد تا به فکر امت‏‎ ‎‏اسلامی باشند، به فکر افرادی که در فلسطین و قدس، در کشمیر و در‏‎ ‎‏افغانستان و دیگر نقاط دنیا مظلوم واقع می شوند، باشند. امام مصرانه از‏‎ ‎‏مسلمانان می خواهد از خواب بی تفاوتی خود برخیزند و با یکدیگر متحد‏‎ ‎‏شوند.‏

‏‏     در خاتمه، اجازه فرمایید دربارۀ نمونه و اسوۀ رهبری که حضرت امام‏‎ ‎‏به امت مسلمان نشان داد، صحبت کنم. شما می دانید که از صفات یک‏‎ ‎‏رهبر خوب این است که دیگران بزرگی و عظمت او را قبول داشته باشند.‏‎ ‎‏این همان ویژگی است که رهبران بزرگ از آن برخوردارند؛ و ویژگی دیگر‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     باید برای خواهران خود بگویم که حضرت امام همواره به خواهران‏‎ ‎‏عنایت خاص داشتند و به آنها سفارش می کردند تا به برادران خود‏‎ ‎‏بپیوندند و دوش به دوش آنها مبارزه کنند. امام از خواهران ما می خواست‏‎ ‎‏که به این مبارزه بپیوندند و به این نهضت اسلامی ملحق شوند. ایشان‏‎ ‎‏معتقد بودند که: نهضت اسلامی بدون حضور خواهران ناقص است.‏‎[3]‎‏ این‏‎ ‎‏امام بود که مادران را تشویق کرد، دختران را ترغیب کرد تا به ارادۀ خود‏‎ ‎‏قدم در بارگاه شهادت نهند و جان خود را فدای راه انقلاب کنند. این همان‏‎ ‎‏ویژگی از امام است که ما تشنۀ آن هستیم؛ این همان ویژگی امام است که‏‎ ‎‏ما بیشتر جویای آن هستیم.‏

‏‏     شما حضرت امام را می بینید که زندگی بسیار ساده ای داشت؛ او هرگز‏‎ ‎‏جایگاه و مناصبی را که شاه اشغال کرده بود، اشغال نکرد. شما در اطراف‏‎ ‎‏دنیا که بگردید، حتی در کشورهای اسلامی، می بینید که وقتی یک ظالمی‏‎ ‎‏کنار می رود، نفر بعدی که می آید بلافاصله جای قبلی را پُر می کند و به‏‎ ‎‏دنبال همان دامهای قدرت می رود. حضرت امام هرگز چنین کاری را انجام‏‎ ‎‏نداد. او در یک خانۀ بسیار ساده زندگی می کرد و بسیار فروتن بود؛ او‏‎ ‎‏هر گاه که لب به سخن می گشود، به دلیل تقوای خود، نرم صحبت‏‎ ‎‏می کرد. حضرت امام، مسلمانان و مستضعفان جهان را مخاطب‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     شما واقف هستید که وقتی ما به تاریخ می نگریم، درمی یابیم و‏‎ ‎‏می بینیم که تنها امام علی ـ  علیه السلام ـ است که اِشعار می دارد به اینکه:‏‎ ‎‏«زهد آن نیست که شما مالک چیزی از این دنیا نباشید، بلکه زهد آن است‏‎ ‎‏که هیچ چیزی از این دنیا مالک تو نباشد؛ زیرا شما همیشه زنده نیستید و‏‎ ‎‏تا ابد در این دنیا زندگی نخواهید کرد.» به امام خمینی نگاه کنید، شخص‏‎ ‎‏متدینی که در طول عمر خود حتی برای یک مرتبه هم از نماز شب خود‏‎ ‎‏غافل نماند، او شخص بسیار متدینی بود که دیانت وی در خدمت‏‎ ‎‏سیاستش بود؛ و سیاست وی نیز در خدمت بشریت قرار داشت. عظمت‏‎ ‎‏شخصی وی به گونه ای بود که وقتی در گذشت، مالی از خود باقی‏‎ ‎‏نگذاشت. وقتی که در ژانویه 1979 (بهمن 1357) وارد تهران شد، چهار‏‎ ‎‏میلیون نفر به استقبال وی آمده بودند؛ و هنگامی هم که در خرداد 1368‏‎ ‎‏دار فانی را وداع گفت، ده میلیون نفر برای وداع با او شرکت کرده بودند.‏‎ ‎‏این نشان عظمت اوست، و همین ویژگی رهبری است که ما به دنبال آن‏‎ ‎‏هستیم.‏

‏‏     امیدوارم که ان شاءالله ما نیز بتوانیم از این پیام طرفی بر بسته و آن را به‏‎ ‎‏گوش جان بسپاریم، زیرا او همیشه پیام امید، شهامت و وحی می داد؛ و‏‎ ‎‏این همان پیامی است که ما به دنبال آن هستیم. این همان رهنمودی است‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) مدیر موسسه اندیشۀ اسلامی معاصر.
• )) صحیفه امام؛ ج 20، ص 315 ـ 316.
• )) جهت اطلاعات بیشتر مراجعه شود به کتاب سیمای زن در کلام و پیام امام خمینی؛ وزارت ارشاد اسلامی، 1364.