بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر امام خمینی (س) و فخر رازی

‏‏چکیده‏

‏‏فخر رازی همگام با دیگر متکلمان اشعری بر این اعتقاد است که انسان در افعال خود هیچ اختیاری از خود ندارد و افعال او توسط خداوند ‌ایجاد می‌گردد. او برای اثبات سخن خود به‌ آیاتی از قرآن اشاره می‌کند تا ‌این مطلب را تأکید نماید. فخر رازی با اعتقاد به اصول ثابت اشاعره در اعتقاد به جبر، اثبات اختیار برای انسان را مغایر با قدرت مطلق خداوند می‌داند، اما پس از این‌که ‌آیاتی از قرآن را مؤید اختیار یافته به نظریه کسب اشعری معتقد شده است. نظریه کسب می‌گوید که افعال ارادی انسان را خداوند می‌آفریند اما انسان آن را متصف به خیر یا شر می‌کند. البته فخر پس از مدتی ‌این نظر را هم راهگشا نمی‌داند و از آن عدول می‌کند. وی در موارد زیادی از اعتقاد اولیه خود بازگشته و نظری جدید را اتخاذ کرده که با معتقدات قبلی‌اش منافات دارد. امام خمینی مانند سایر متکلمان امامیه برای انسان نه جبر مطلق قائل است و نه اختیار مطلق، بلکه به امری میان جبر و اختیار اعتقاد دارد که آن را «امر بین الأمرین» می‌نامد. یعنی در عین حال که اختیار را از انسان سلب نمی‌کند اراده انسان را در طول اراده‌ی الهی مؤثر می‌داند. اما اختلافی که میان تفسیر امام خمینی از امر بین الأمرین و سایر متکلمان امامیه قابل تشخیص است‌ این است که‌ ایشان علاوه بر رویکرد فلسفی، با نگاهی عرفانی ‌این مسأله را مورد تحلیل قرار می‌دهد و تأکید دارد که برای درک ارتباط میان افعال انسان و خداوند باید به مرتبه‌ای از معرفت جهان رسید که همه افعال را مظهر و مجلای اراده خداوند دید وگرنه با استدلال عقلی صرف نمی‌توان اصل امر بین الأمرین که بیانگر نظریه صحیح در مورد جبر و اختیار است را درک کرد. علاوه بر این امام خمینی بسیاری از عوامل مؤثر در عمل انسان را ناشی از محیط وراثت می‌داند و معتقد است که ‌اینها می‌توانند انسان را به سوی اموری سوق دهند؛ اما تصریح دارد که نقش ‌این عوامل قابل تغییر است و باعث جبر نخواهد شد.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎