شاید بهتر باشد سؤال را کمی با این این سؤال توضیح داد:
با توجه به بیانات امام راحل در مورد تأثیر رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی و با توجه به گسترش روزافزون انواع وسایل ارتباط جمعی و فضای مجازی و تأثیر آن در بنیان خانواده و جامعه چگونه می توان آن را کنترل کرد و چه راه هایی در این زمیه پینشنهاد می شود؟
نظر به آنکه سؤال فوق دارای دو بخش است و هر شق آن با یکدیگر ارتباط مستقیم دارند بهتر است هر دو با هم پاسخ یابد.
هدایت یا کنترل؟
کنترل واژه ای لاتین است که فارسی آن به تناسب موضوع قابل برگردان به واژه های زیر می باشد: مهار، وارسی، تحت نظارت، به شمار درآوردن، بازدید، بازرسی، تفتیش، سانسور، مهار، پایش، واپایش و ممیزی...
در آثار امام خمینی(ره) 103 بار واژه کنترل دیده می شود که شامل کلیات زیر است:
- تعدادی سؤالاتی است که خبرنگاران مطرح و امام در پاسخ آن ها عین همین واژه را به‌کاربرده و یا با یکی از واژه های معادل فارسی به پاسخ سؤال مبادرت کرده اند.
- تعدادی عنوان هایی است که ناشر برای محتوای بخشی از سخنرانی ها انتخاب کرده که بعضاً در سخنان امام واژه کنترل وجود دارد و برخی برداشت ناشر بوده که چنین عنوانی را برگزیده و در سخنان امام عین این واژه نیست.
- تعداد معدودی سخنان دیگران است که به صورت توضیح مطالبی برای امام(ره) به زبان و قلم آن ها آمده است.
- در تعداد زیادی از عباراتی که در سخنان امام واژه کنترل دیده می شود، چنین مفهومی دارای بار عاطفی بسیار منفی مانند سانسور، تحت نظر بودن، محدود کردن حوزه انتخاب و آزادی می باشد که ایشان در مورد سیاست های کنترلی نظام گذشته و نیز سیاست قدرت های خارجی برای مهار مسلمانان، مردم ایران و یا ملل ضعیف به کار برده اند.
- تعدادی از مواردی که امام از واژه کنترل استفاده کرده اند در مورد توانایی نهادهای جمهوری اسلامی در مواجه با مشکلات و بحران هایی است که بروز کرده و ملت و نهادهای انقلابی توانا برای مهار آن بحران ها قلمداد شده اند.
- تعداد معدودی از واژه های کنترل در بیانات امام در معنای مراقبت از خود، مهار هوای نفس و مجاهدات نفسانی می باشد.
نتیجه آنکه برای دریافت مبانی نظری امام خمینی(ره) در موضوعاتی که با واژه کنترل بیان می شوند مانند دو سؤال فوق، لازم است اولاً آن دسته از واژه های معادل نیز که در آثار امام به کاررفته مورد بررسی قرار گیرد. ثانیاً توجه به این نکته بسیار مهم از نظر دور نماند که برخی واژه ها ازجمله واژه کنترل در پاره ای موارد بار عاطفی مثبت و منفی دارد. مثلاً اصطلاح «کنترل پروژه» که امروزه در رشته های مختلف مهندسی بخش مهمی از مراحل طرح اجرایی به حساب می آید مثبت می باشد و این واژه در برخی موارد در وجدان عمومی جامعه بشری معنای کاملاً منفی به خود گرفته و آن زمانی است که خانواده ها آزادی های معمول و مشروع فرزندان خود را محدود نمایند؛ یا نظام های استبدادی تمام رفتار شهروندان خود را جهت اعمال سلطه تحت مراقبت قرار دهند و یا قدرت های استعماری رفتار دولت های کشورهای تحت نفوذ خود را زیر نظر قرار دهند تا به مطامع خویش دست یابند.
و اما مهم‌ترین نکته ای که اهل تحقیق پیرامون اندیشه امام کمتر به آن توجه کرده اند در عنوان «هدایت یا کنترل؟» قابل بررسی است؛ زیرا به نظر می رسد اگر آزادی بشر یکی از آرمان ها و اهداف نهضت انبیاء و صلحا باشد، کنترل بیرونی به نحو غالب در تعارض با آن قرار می گیرد. حال آنکه هدایت موجب شکوفایی استعدادها می گردد و کنترل از درون افراد باید بر نیات، گفتار و رفتار آن‌ها عمل نماید. این معنا شاید با دو مثال بیشتر قابل انتقال باشد:
- امروزه که واکسن بسیاری از بیماری های کشنده و خطرناک کشف شده، نباید آزادی افراد را از حضور در مجامع به بهانه آنکه ممکن است به بیماری دچار شوند، محدود ساخت؛ بلکه با تزریق واکسن برخی بیماری ها در برابر آن بیماری می توان مصونیت کامل ایجاد نمود.
- برق گرفتگی، انفجار خانه به وسیله گاز شهری، خفه شدن در آب... تهدیدهای بالقوه هستند که با آموزش می توان فعلیت تهدیدی آن ها را به صفر نزدیک ساخت. مثلاً امروزه از ترس آنکه ممکن است جریان برق جان آدمی را بگیرد، کسی افراد را از داشتن وسایلی مانند یخچال، کولر، تلویزیون، کامپیوتر محروم نمی سازد. استفاده از اجاق گاز در نزدیک ترین محل زندگی با آموزشی مختصر امری کاملاً معمول می باشد و واکس خفه نشدن در استخر و دریا، آموزش شنا است.
اگر موارد فوق مورد توجه قرار گیرد، با مرور موشکافانه تر در آثار امام(ره) بالاخص آثار فلسفی و اخلاقی می توان دریافت که نگاه ایشان به استفاده از مواهب فنی و تکنولوژیکی، بیشتر جهت ایجابی داشته و مراقبت هایی که باید اعمال گردد، به نحو غالب وجه هدایتی و آموزشی دارد؛ حال آنکه کنترل بیرونی فرع بر این اصل است. لذا با این نگاه وقتی در وصیت نامه امام(ره) سخن از داشتن بولتن در سفارتخانه ها به میان آمده، طبیعی است که امروزه وسایل ارتباط جمعی روز باید جایگزین آن شود. همچنین فرزندانی که از کودکی با عفاف بزرگ شده و با مبانی عقلی، عرفانی و فقهی اسلام آشنا شده باشند، چه جای نگرانی از اینکه با افکار و تبلیغات مخالف اسلام در فضای مجازی مواجه شوند...