مبانی «احیاگری» و «اصلاح‌گرایی» دراندیشه سیاسی امام خمینی(س)

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مبانی «احیاگری» و «اصلاح گرایی» در اندیشه سیاسی امام خمینی(س)، یک نگاه مقایسه ای‏

‏‏سیدمحمد ثقفی‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏خلاصه مقاله ‏

‏‏بعد از ظهور دولت صفویه انقلاب اسلامی را می توان بزرگترین رخداد‏‎ ‎‏سیاسی در ایران قلمداد کرد. انقلاب اسلامی توانست نظام سیاسی، اجتماعی و‏‎ ‎‏فرهنگی ایران را متحول نماید و فرهنگ و ایدئولوژی جدیدی را جایگزین‏‎ ‎‏فرهنگ پیشین نماید.‏

‏‏هیچ انقلابی بدون زمینه های فکری و تحول عمیق در عرصه اندیشه به‏‎ ‎‏پیروزی نمی رسد. انقلاب اسلامی نیز از این لحاظ محصول دگرگونی و تحول در‏‎ ‎‏اندیشه اسلامی در اثر تلاشهای اندیشمندان و اصلاح گران دینی و رهبران‏‎ ‎‏جنبشهای اسلامی بود. اصلاح و احیای دینی بر دو محور اساسی استوار است:‏‎ ‎‏«پویایی و پیرایش». پیرایش به معنای زدودن افکار و عقاید فراخی و انحرافی از‏‎ ‎‏دین و پویایی از این جهت که چهره ای کارآمد از دین ارائه شود، به گونه ایی که‏‎ ‎‏بتواند در عرصه های گوناگون فردی و اجتماعی حضور مؤثر داشته باشد. سابقۀ‏‎ ‎‏بیداری دینی و احیاگرایی اسلامی به سید جمال الدین اسدآبادی می رسد، اما این‏‎ ‎‏جنبش فکری و سیاسی از اواسط قرن بیستم به این طرف شتاب فزاینده ای به‏‎ ‎‏خود گرفته است. متفکران و اندیشمندانی که در پیدایش جنبش اصلاح دینی‏‎ ‎‏مؤثر بوده اند به دو گروه تقسیم می شوند: گروه اول روحانیون روشن بینی هستند‏
‏‎

‎‏که از درون حوزه های علمیه برخاسته اند و تلاش نموده اند اسلام را در قالبی نو و‏‎ ‎‏به عنوان مذهبی پویا ارائه نمایند. گروه دوم روشنفکرانی هستند که عموماً‏‎ ‎‏دانشگاهی اند و کوشیده اند معارف اسلامی را در پرتو دستاوردهای علمی‏‎ ‎‏موجود تشریح و تفسیر نمایند و سازگاری دین را با دنیای جدید نشان دهند.‏‎ ‎‏هدف اساسی هر دو گروه، حفظ حقایق جاودانه اسلام و پیرایش آن از زنگارهای‏‎ ‎‏جهل و خرافه و انطباق آن با نیازهای جدید می باشد. امام خمینی‏‏(س) ‏‏شهید‏‎ ‎‏مطهری و دکتر شریعتی از جمله مصلحانی به شمار می آیند که ضمن تلاش در‏‎ ‎‏جهت پیرایش و خلوص دین اسلام، توانایی آن را برای اداره امور جامعه نشان‏‎ ‎‏داده اند. نویسنده با بررسی مبانی فکری اندیشمندان فوق، وجوه افتراق و‏‎ ‎‏اشتراک اندیشه آنها را در عرصه اصلاح دینی نشان می دهد.‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏شاید اولین حادثه ای که زمینه بیداری ایرانیان را فراهم آورد و موجب شد آنان از‏‎ ‎‏عقب ماندگی و انحطاط جامعه خود آگاه شوند، شکست ایران از روسیه بود. دو شکست‏‎ ‎‏ایران از روسیه و دو عهدنامۀ گلستان و ترکمانچای که از طرف روسیه و با سکوت و تأیید‏‎ ‎‏ناپلئون بناپارت بر ایران تحمیل شد، مردم ایران را تا اندازه ای بیدار کرد. به دنبال این‏‎ ‎‏حادثه ایرانیان درصدد ریشه یابی شکستهای خود برآمدند و در نتیجه با فرهنگ غرب‏‎ ‎‏آشنایی اجمالی پیدا کردند.‏

‏‏دومین عاملی که سبب بیداری جامعه ایران گردید، آشنایی ایرانیان با صنعت چاپ‏‎ ‎‏بود.‏‏¹‏‏ از این راه، ایرانیان فهمیدند که تنها احترام صوری به اعتقاداتشان نمی تواند ایشان‏‎ ‎‏را در حل مشکلات ناشی از نفوذ قدرتهای غربی یاری دهد. اگر آنها به راستی‏‎ ‎‏می خواهند که از آزادی خود، بدون نسخ اسلام دفاع کنند، باید حرکت جدیدی را بر پایۀ‏‎ ‎‏اسلامی آغاز کنند و بنابراین جامعه خود را از این کهنگی مرسوم و انحطاط مزمن رهایی‏‎ ‎‏بخشند.‏

‏‏قطعاً سید جمال الدین اسدآبادی ـ نخستین بیدارگر شرق اسلامی ـ موجد این‏‎ ‎‏حرکت، رهبر و پیشگام این بیداری است و باید نهضت او را نخستین پرتو فجر نهضتهای‏‎ ‎‏اسلامی تلقی کرد.‏

‏‏اصول و عناصر اصلی ای که سید جمال الدین، مسلمانان را به آنها فرا می خواند‏
‏‎

‎‏عبارت بودند از:‏

‏‏1ـ اعتقاد به توانایی ذاتی دین اسلام برای رهبری مسلمانان و تأمین نیرومندی و‏‎ ‎‏پیشرفت آنان.‏

‏‏2ـ مبارزه با روحیۀ تقدیرگرایی و تسلیم شدن به قضا و قدر و انفعال و گوشه نشینی.‏

‏‏3ـ بازگشت به منابع اصلی فکر اسلامی.‏

‏‏4ـ تفسیر عقلی تعالیم اسلام و فراخواندن مسلمانان به فراگیری علوم جدید.‏

‏‏5ـ مبارزه با استعمار و استبداد به عنوان نخستین گام در راه رستاخیز اجتماعی و‏‎ ‎‏فکری مسلمانان.‏‏²‏

‏‏نخستین ثمرات مبارک این بیداری، پیروزی نهضت مشروطیت و مبارزه با دیو‏‎ ‎‏استبداد به رهبری عالمان اسلامی و روشنفکران تحصیلکرده بود که «خوش درخشید‏‎ ‎‏ولی دولت مستعجل بود.»‏

‏‏«نهضت مشروطه خواهی آغاز بیدارگری و استقلال طلبی بود، ولی به جهت جای‏‎ ‎‏نیفتادن مفهوم «مشروطه» و عدم تفهیم و درک صحیح محتوای آن از سوی مردم ناکام‏‎ ‎‏ماند و مستبدین ـ با تغییر چهره ـ دوباره زمام امور را به دست گرفتند و عین الدوله‏‎ ‎‏صدراعظم دستگاه استبداد بعد از گذشت شش سال دوباره صدراعظم مشروطه‏‎ ‎‏گردید.»‏‏³‏

‏‏و به تفسیر جلال آل احمد:‏

‏‏«و اگر مشروطه ما نیم بند است به همین علت است که (خان)ها به پشتیبانی از‏‎ ‎‏نهضتی برخاستند که در اصل (خان خانی) را نفی می کرد.»‏‏⁴‏

‏‏دورۀ رضاشاه را دوران فترت «نهضت دین» می نامند. اگر چه مرحوم مدرس، با طرح‏‎ ‎‏نظریه «سیاست ما عین دیانت ما است و دیانت ما عین سیاست ماست» کوشید مردم را‏‎ ‎‏به ماهیت استبداد و استعمار آگاه سازد اما چندان پیشرفتی در این زمینه حاصل نشد.‏

‏‏پس از عزل رضاشاه و روی کارآمدن محمدرضا پهلوی تا اندازه ای آزادی به وجود‏‎ ‎‏آمد که بوسیلۀ محافل مختلف مذهبی مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره،‏‎ ‎‏تجددطلبی اسلامی، رونق گرفت و ادبیات دینی نوینی به ظهور رسید که دیدگاه اسلام‏‎ ‎‏در خصوص مسایل اجتماعی و اقتصادی بالحنی قابل پذیرش برای جوانان تعلیم یافته‏
‏‎

‎‏غیرمذهبی بیان می کرد.‏‏⁵‏

‏‏از احزابی که در سالهای پس از 1325 شکل گرفت و در سال 1327 ـ 1328 عنوان‏‎ ‎‏پیدا کرد و فعال شد، «نهضت خداپرستان سوسیالیست» است. این گروه، که عمدتاً از‏‎ ‎‏جوانان فعال و مبارز و نواندیش سالهای پس از 1320 تشکیل می شد، به رهبری دکتر‏‎ ‎‏محمد نخشب تأسیس گردید. طرز تفکر اصلی آنان، سوسیالیسم بر بنیاد خداپرستی و‏‎ ‎‏توحید بود.‏‏⁶‏

‏‏«کانون نشر حقایق اسلامی مشهد» نیز یکی از مراکزی بود که در سال 1324 به‏‎ ‎‏وسیله محمدتقی شریعتی (1386 ـ 1366) تأسیس شد.‏‏⁷‏

‏‏همچنین در این دوران، سازمان فدائیان اسلام تحت رهبری نواب صفوی، شکل‏‎ ‎‏گرفت و مرحوم آیت الله کاشانی به صحنه آمد و فعالیتهای دینی و سیاسی خود را شروع‏‎ ‎‏کرد و سرانجام به پیروزی «ملی شدن صنعت نفت» منجر شد.‏

‏‏پیروزی نهضت ملی که به همکاری روحانیت و روشنفکران ملی و به رهبری دکتر‏‎ ‎‏مصدق صورت گرفت، گرچه گامی بزرگ و تلاشی برای بازسازی مشروطیت بود تا که‏‎ ‎‏ملتی بتواند استقلال کشور را به دست آورد و تکانی بود که اندیشه ورزان مسلمان را به‏‎ ‎‏محک می کشید، اما باز افسوس که آن هم طولی نکشید که به زودی در میان امواج‏‎ ‎‏اختلاف حامیان، بی برنامگی و عدم تشکل سیاسی، به شکست انجامید.‏

‏‏«نهضت ملی کردن صنعت نفت» آزمایشی بود برای شعور اجتماعی و سیاسی ایران‏‎ ‎‏که عامل عقب ماندگی را تنها در دخالتهای بیگانگان جستجو نکنند بلکه در عدم وحدت‏‎ ‎‏نیروهای ملی ـ اسلامی و جامعه مسلمانان خودی ریشه آن را پیدا نمایند. اگر تعاون،‏‎ ‎‏تفاهم و درک همدیگر و تفاهم یکدیگر و ملاحظه نقاط اختلاف و تأکید بیشتر بر‏‎ ‎‏اشتراکات ادامه می یافت، قطعاً پیروزی سرنوشت ساز، نصیب ملت ایران می شد: ‏‏«ان الله ‏‎ ‎‏لا یغیر مابقومٍ حتی یغیروا ما بانفسهم»‏‎[2]‎‏ مصداق آن است.‏

‏‏و به بیان زیبای اقبال لاهوری:‏

‏‏ ‏

‏خدا آن ملتی را سروری داد‏

‏‏ ‏‏که تقدیرش به دست خویش بنوشت‏

‎

‏به آن ملت سرو کاری ندارد‏

‏‏ ‏‏که دهقانش برای دیگری کشت‏

‏ ‏

‏‏به جرأت می توان گفت که 15 خرداد نقطه عطف تاریخی بود که عالمان دینی‏‎ ‎‏رفراندوم قلابی شاه را (به نشانه سرسپردگی به غرب و سلطه بیگانه) به تازیانه انتقاد‏‎ ‎‏می کشیدند و هشداری برای بیداری کامل ملت ایران بود.‏

‏‏قیام 15 خرداد، گرچه به خون کشیده شد، اما عالمان دین و مراجع تقلید توانستند به‏‎ ‎‏دنیا نشان دهند که «حامیان سرسخت اسلام و مدافعان استقلال ایران اند.»‏

‏‏بعد از آزادی امام خمینی‏‏(س)‏‏ از زندان قیطریه و بازگشت ایشان به حوزۀ علمیه قم‏‎ ‎‏نهضت اسلامی فراگیر شد و علی رغم همۀ سختگیریهایی که بعد از تبعید امام به وجود‏‎ ‎‏آمد، در عرصه های مختلف فرهنگی، در راستای غنی ساختن اسلام و تفسیر جدید و‏‎ ‎‏پویاتری از ایدئولوژی تشیع، مردانی احساس تکلیف کردند و برای تناوری و توانمندی‏‎ ‎‏تفکر دینی به کوشش پرداختند.‏

‏‏تأسیس مدارس عالی علوم اسلامی در قم و مشهد به وسیله مراجع زمان و تربیت‏‎ ‎‏طلاب مبارز و فرهنگی و آشنا به فرهنگ روز از طرف دیگر، این اندیشه را رونق بخشید.‏

‏‏از برجسته ترین چهره های این جهاد مقدس می توان به آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏، آیت الله ‏‎ ‎‏طالقانی، شهید مطهری، محمدتقی شریعتی، مرحوم مهندس بازرگان، علامه طباطبایی،‏‎ ‎‏مرحوم سید محمدرضا سعیدی و دکتر علی شریعتی اشاره کرد.‏

‏‏ما در این مقاله برآنیم که اندیشه های اصلاح طلبانه امام خمینی‏‏(س)‏‏ و شهید مطهری را‏‎ ‎‏در مقایسه با اندیشه های مرحوم بازرگان و دکتر شریعتی نشان دهیم.‏‎[3]‎

‏‏ ‏

‏‏دو گرایش مهم اصلاحی در حوزۀ تفکر دینی‏

‏‏گرایش اول که از یکصد سال پیش آغاز شده است، ویژه عالمان دینی است که در‏‎ ‎‏حوزه ها تحصیل کرده و با اعتقادات اسلامی بیشتر آشنا هستند. در بازسازی مبانی‏‎ ‎‏موردنظر معرفت دینی و تطبیق آن با نیازهای زمان، بیشتر بر «خلوص معرفت دینی»‏‏⁸‏
‏‎

‎‏تأکید داشته اند و با درنظر گرفتن تعالیم کلامی ـ فقهی، در زمینه کارآمد سازی دین و‏‎ ‎‏بازگشت مجدد آن به صحنۀ اجتماع تلاش کرده اند و در صحنه های سیاسی هم‏‎ ‎‏«مشعلدار قیام علیه ظلم و پاسداری جنبش عدالت خواهی و آزادی اجتماعی و فکر‏‎ ‎‏رهبری علم و تقوی در حکومت و مبارزه مستمر علیه نظامهای استبدادی»‏‏⁹‏‏ بوده اند.‏

‏‏چهره های بارز این وجه تفکر: علامه شیخ عبدالحسین امینی‏‏(ره)‏‏، علامه سید‏‎ ‎‏محمدحسین طباطبایی‏‏(ره)‏‏، استاد محمدتقی شریعتی‏‏(ره)‏‏، علامه محمدتقی جعفری‏‏(ره)‏‏،‏‎ ‎‏شهید مرتضی مطهری‏‏(ره)‏‏، علامه جعفر سبحانی، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، آیت الله ‏‎ ‎‏شهید سید محمد باقر صدر و مهمتر از همه امام خمینی‏‏(س)‏‏ می باشند.‏

‏‏گرایش دوم جریان جدیدتری است که در آن عمدتاً روشنفکران مسلمان، به تبیین و‏‎ ‎‏تشریح عقاید مذهبی پرداخته اند. این روشنفکران از روش جدید استفاده از منابع سنتی،‏‎ ‎‏روش تفسیر متون، زبان ارائه مطالب، مخاطبین حائز اهمیت می باشند. این روشنفکران‏‎ ‎‏بیشتر به موضوعات اجتماعی ـ سیاسی پرداخته اند. مرحوم مهندس مهدی بازرگان و‏‎ ‎‏دکتر علی شریعتی از مهمترین رجال این گروهند.‏

‏‏هر دو گروه در این نهضت اصلاحی، هر کدام به بیان خود، روی اصولی توافق داشتند‏‎ ‎‏که ما فهرست وار به آنها اشاره می کنیم:‏

‏‏1ـ بازگشت به اصول اولیه؛‏

‏‏2ـ ارجاع به قرآن؛‏

‏‏3ـ سنت سلف صالح؛‏

‏‏4ـ خردگرایی (راسیونالیسم)؛‏

‏‏5ـ اجتهاد مستمر؛‏

‏‏6ـ خرافه زدایی؛‏

‏‏7ـ نفی تقلید کورکورانه؛‏

‏‏8ـ تصفیه و استخراج منابع فرهنگی؛‏

‏‏9ـ تفکیک ناپذیری دین از سیاست؛‏

‏‏10ـ آگاه سازی مردم به سرنوشت خود.‏

‏‏می توان گفت اینها عمدتاً اصولی بوده اند که همیشه اصلاح گران مردم را به احیای آنها‏
‏‎

‎‏فرامی خواندند و در راه آن تلاش می کردند.‏

‏‏آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏، یکی از نادرترین عالمان دین بود که از حوزۀ درس مرحوم حاج‏‎ ‎‏شیخ عبدالکریم حائری یزدی، فارغ التحصیل شده و به درجه اجتهاد رسیده بود. او در‏‎ ‎‏آن ایام از مدرسین والامقام و از شخصیتهای با نفوذ و محبوب حوزۀ علمیه قم بود.‏‎ ‎‏آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏ علاوه بر فقه و اصول در فلسفه و عرفان صاحب نظر بود.‏

‏‏از دوران جوانیش به مسایل اجتماعی و سیاسی اسلام حساسیت داشت و از‏‎ ‎‏جریانهای سیاسی زمان مطلع بود. آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏ مبارزی شجاع و از مخالفان رژیم‏‎ ‎‏پهلوی بود. او نخستین جبهه گیری صریح خود را علیه رژیم رضاخانی، در مقدمه کتابش‏‎ ‎‏«کشف الاسرار» که در پاسخگویی به شبهات شخصی به نام «حکمی زاده» که همفکر‏‎ ‎‏کسروی بود، اعلام کرد. در آن مقدمه، امام خمینی‏‏(س)‏‏ علل و انگیزه های بدبینی و روش‏‎ ‎‏خصمانۀ رضاخان را با اسلام و عالمان دین، برملا ساخته است.‏

‏‏بعد از رحلت آیت الله بروجردی‏‏(ره)‏‏ که دولت شاه، حملات خود را علیه دین و رجال‏‎ ‎‏دینی در طرح «لغو قید اسلام» در انتخابات انجمنهای ایالتی و ولایتی، علنی کرد،‏‎ ‎‏آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏، همراه دیگر علما با صراحت و شجاعت خاصی موضع گیری نمود.‏‎ ‎‏اوج این موضعگیری حادثه 15 خرداد 42 است که رودررویی تمام عیار آیت الله ‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ با مزدوران استعمار می باشد.‏

‏‏در این جا به طور خلاصه به آرا و اندیشه های اصلاحگرایانه اجتماعی و سیاسی،‏‎ ‎‏آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏ که منجر به تشکیل حکومت اسلامی شده است، اشاره می شود.‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ اصلاح اندیشه های دینی را سرلوحۀ نهضت اسلامی قرار می دهد و با‏‎ ‎‏طرح مسایلی، تعبیرها و برداشتهای رایج از دین را طرد می کند و اسلام را یک دین‏‎ ‎‏اجتماعی و همه جانبه معرفی می نماید که در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و‏‎ ‎‏اقتصادی دارای رأی و نظر است.‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ خودباوری و نفی خودباختگی‏

‏‏از انگیزه های مهمی که هر مصلح اجتماعی می تواند آن را ایجاد کند، دادن اعتماد به‏‎ ‎‏نفس و شخصیت به ملت خود می باشد. دین نیرویی است که ما، آثار آن را در هر نهضت‏
‏‎

‎‏استقلال طلبانه ملاحظه می کنیم. نقشی که گاندی در هند و جمال عبدالناصر در مصر،‏‎ ‎‏ایفا کردند همان دادن اعتماد به نفس به ملت هند و مصر بود.‏

‏‏آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏ نیز دقیقاً همین نقش را ایفا کرده است. امام خمینی‏‏(س)‏‏ برای بیدار‏‎ ‎‏کردن وجدان مذهبی ملت و شعور استقلال و اعتماد به نفس مسلمانان، آنان را به قدرت‏‎ ‎‏اسلام آگاهی می داد و نقش فرهنگ غنی اسلام را در ایجاد خودباوری گوشزد می کرد:‏

‏‏«یک ملت وقتی که یک مطلب را باور کرد که می تواند انجام بدهد انجام خواهد‏‎ ‎‏داد. اساس، باور این دو مطلب است: باور ضعف و سستی و ناتوانی و باور قدرت و‏‎ ‎‏قوه توانایی. اگر ملت این باور را داشته باشند که ما می توانیم در مقابل قدرتهای‏‎ ‎‏بزرگ بایستیم، این باور اسباب این می شود که توانایی پیدا می کنند و درمقابل‏‎ ‎‏قدرتهای بزرگ ایستادگی می کنند.»‏‏¹⁰‏

‏‏«مردم یا روشنفکران همه گناهان را به گردن گذاشته یا استعمار خارجی‏‎ ‎‏میاندازند و همه چیز را در گذشته می جویند یا به آینده محول می کنند و از حال و از‏‎ ‎‏خود و از مسئولیتها و تواناییها و ضعفها و قدرتهای خویش، طفره می روند.‏

‏‏مردم باید تلاش کنند و غیرت داشته باشند، غیرت نژادی و دینی خود را ارج‏‎ ‎‏بگذارند و بدانند که دیگر دوران سستی و بی حالی و تنبلی، سپری شده و جهان‏‎ ‎‏کنونی جهان رشد و توسعه و کاراست.»‏‏¹¹‏

‏‏این اندیشه در تفکر مطهری‏‏¹²‏‏ و بازرگان‏‏¹³ ‏‏نیز وجود داشت. ‏

‏‏به این ترتیب ملاحظه می شود که این سه متفکر، این عامل مهم عقب ماندگی را مد‏‎ ‎‏نظر قرار داده اند.‏

‏‏2ـ تفکیک ناپذیری دین از سیاست‏

‏‏در طول تاریخ اسلام، دشمنانی که منافع خود را در خطر می دیده اند، به قصد منزوی‏‎ ‎‏ساختن دین و بیرون کردن عالمان، از صحنه سیاست، کوشش بسیار کرده اند تا جایی که‏‎ ‎‏برای برخی از مسلمانها باور شده بود که عالم دینی در کارهای سیاسی نباید دخالت کند‏‎ ‎‏و تقوا و پرهیزکاری در دوری از سیاست است و سیاست نوعی ترفند و حیله گری است‏‎ ‎‏و نمی تواند با دینداری سازگاری داشته باشد.‏

‏‏از نظر امام خمینی‏‏(س)‏‏ به جز دلایل نقلی که در خصوص پیوند دین و سیاست وجود‏‎ ‎‏دارد، ادلۀ عقلی نیز بر پیوستگی و ارتباط تنگاتنگ دین و سیاست وارد است که در ذیل‏
‏‎

‎‏به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:‏

‏‏1ـ ماهیت دستورات اسلامی، سیاسی است و مسایل سیاسی و اجتماعی را در همه‏‎ ‎‏احکام اسلامی، اعم از عبادی و غیر عبادی می توان مشاهده کرد.‏

‏‏2ـ نسبت اجتماعیات قرآن، در برابر عبادیات و آیات عبادی آن، از صد به یک هم،‏‎ ‎‏بیشتر است و این نشانگر عنایت ویژه دین شریف به مسایل اجتماعی از جمله سیاست‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏3ـ احکام اسلام، باید به اجرا درآید و اجرای آنها جز از رهگذر برپایی حکومت‏‎ ‎‏اسلامی، امکان پذیر نیست.‏

‏‏4ـ حفظ نظام و سد طریق اختلال در جامعه، منوط به استقرار حکومت اسلامی‏‎ ‎‏است.‏

‏‏5ـ پیامبر اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ هم، یک رهبر سیاسی است و مبارزات ائمه و شهادت آنها‏‎ ‎‏خصوصاً امام علی ‏‏علیه السلام‏‏ و امام حسین ‏‏علیه السلام‏‏ نیز سیاسی است.‏‏¹⁴‏

‏‏همین اندیشه ها، با تبیین های مخصوص بخود، در نوشته های بازرگان‏‏¹⁵‏‏ و شریعتی‏‏¹⁶‏‎ ‎‏نیز دیده می شوند.‏

‏‏3ـ خرافه زدائی ‏

‏‏گرچه دین، در اساس خود، ضد خراقه و افسانه است و هر گونه خرافه و‏‎ ‎‏افسانه سازی با جوهر دین که «حیات انسانها» است منافات دارد و آیۀ «‏‏یا ایها الذین آمنوا‏‎ ‎‏استجیبوالله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم‏‏» (انفال، 8) این موضوع را نشان می دهد، و‏‎ ‎‏پیامبر اسلام نوع ارتباطی را که در ذهنیت افراد جاهلی در مورد کسوف خورشید و مرگ‏‎ ‎‏فرزندشان ابراهیم که باعث اندوهگین شدن ایشان شده بود کاملاً رد کرده فرمودند ماه و‏‎ ‎‏خورشید تحت ارادۀ خداوند هستند و خسوف و کسوف آنها به مرگ و زندگی کسی‏‎ ‎‏مربوط نیست.‏

‏‏اما در عرصه تاریخ و گذر زمان، دین آلوده به خرافات و تقلبها و جمودها شده است.‏‎ ‎‏از اینجهت روشنفکران دینی و مصلحان اجتماعی که تلاش خود را در «پویایی و‏‎ ‎‏پیرایش» دین خلاصه کرده بودند، با خرافات به شدت مبارزه می کردند. این روش‏‎ ‎‏«پویایی و پیرایش» از منبع مذهب و سنت برآمده بود زیرا که اسلام در بیان امام معصوم‏
‏‎

‎‏اسلام رشد یابنده و پویا (‏‏انهم الاسلام النامی‏‏) معرفی شده و وظیفه عالمان دین، پیرایش‏‎ ‎‏مذهب از تحریف غالیان، دروغپردازی خیال بافان و تأویل گمراهان تعیین شده است.‏‎[4]‎‎ ‎‏به این جهت خرافه زدائی از مذهب در روش اصلاحی «محییان» بطور وضوح دیده‏‎ ‎‏می شود.‏

‏‏جبهه گیری و فتوای آیت الله خمینی‏‏(س)‏‏ و آیت الله خامنه ای بر تحریم قمه زنی و‏‎ ‎‏فریادهای مطهری در پاکسازی عزاداری امام حسین ‏‏علیه السلام‏‏ از خرافات و تحریفات، تأکید‏‎ ‎‏مقام معظم رهبری بر انتخاب متن صحیح مقتل و دوری جستن از مبالغه گوئیها و روایات‏‎ ‎‏جعلی و مبارزه بازرگان و دکتر شریعتی با خرافات و پاکسازی دین از آلودگیهای خرافی،‏‎ ‎‏شواهدی روشن بر این تلاش دلسوزانه، در زمینه خرافه زدائی از دامن مذهب به شمار‏‎ ‎‏می آیند.‏

‏‏واقعیت این است که وظیفه عالمان دین تنها در این بعد، خلاصه نمی شود. بلکه از‏‎ ‎‏مهمترین وظایف آنها، دقیقاً تصفیه و تنقیح منابع روانی از جملات غالیان، روایتهای‏‎ ‎‏فضائل شهرها، اقوام و موهامات و اسرائیلیات می باشد و قطعاً تلاش دسته جمعی «وفد»‏‎ ‎‏می طلبد که متأسفانه حوزه ها امروزه فاقد آنست.‏

‏‏اگر مرحوم علامه مجلسی در جمع آوری احادیث شیعه (صحیح و سقیم) هیئت‏‎ ‎‏علمی تشکیل داده و دائرة المعارف بحارالانوار را تألیف کرده است، امروز هم تنقیح‏‎ ‎‏همان «بحارالانوار» همین تلاش هیئت علمی را می طلبد.‏

‏‏بررسی اسنادِ روایات برای شناخت احادیث و روایات مجعول و مجهول کافی‏‎ ‎‏نیست، بلکه بیشتر محتوا و مطابق عقل بودن شرط درستی حدیث است. چنانچه همین‏‎ ‎‏روش را ابن خلدون در نقد روایتهای تاریخی (شحون در تاریخ طبری و مسعودی و ...)‏‎ ‎‏بکار بست و مطابق بودن با واقعیتهای تاریخ و جامعه را با عقل شرط درستی روایات‏
‏‎

‎‏تاریخ، تعیین کرد. چگونه است که «معیار عقل» در موازنه شرع و پایه احکام در موارد‏‎ ‎‏زیاد، ملاک حکم شرعی قرار می گیرد، اما داوریهای همان پیامبر باطن در تصحیح‏‎ ‎‏روایات، بی اعتبار می شود؟ حقیقت این است که مسئولیت روحانیت و عالمان حوزه، در‏‎ ‎‏عرصۀ مبارزه با خرافات از «روشنفکران مذهبی» به مراتب بیشتر است. اما به نظر‏‎ ‎‏می رسد نوعی محافظه کاری بر حافظان «سنت» حاکم می باشد و انقلابیون دیروز،‏‎ ‎‏محافظه کاران امروزند.‏

‏‏ ‏

‏‏4ـ احیای فقه و زمانمند کردن آن‏

‏‏یکی از امتیازات مذهب شیعه، اصل اجتهاد و کاوش مستمر در منابع دینی برای‏‎ ‎‏پاسخگویی به مسایل جدید است. اجتهاد، کوشش دائمی برای تفسیر روشمند‏‎ ‎‏آموزه های دین در برابر نیازهای نو و پدیده های نوین (حوادث واقعه) است. پویایی‏‎ ‎‏اجتهاد به معنای برقراری توازن میان فکر دینی با جریان روز در سطح عینیتهای فردی و‏‎ ‎‏اجتماعی جامعه است.‏

‏‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ برای احیای اسلام و پاسخگویی در هر دوره و زمانی، فقه پویا را‏‎ ‎‏طرح کرد و نقش «زمان و مکان» را در استنباط حکم شرعی بیان نمود و دیگر مجتهدان‏‎ ‎‏را نیز به رعایت نقش «زمان و مکان» در اجتهاد، فراخواند:‏

‏‏«اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز‏‎ ‎‏نمی دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است. ولی این بدان معنی نیست که فقه‏‎ ‎‏اسلام پویا نیست و زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مجتهد باید به‏‎ ‎‏مسایل زمان خود احاطه داشته باشد، آشنایی به روش «برخورد با اقتصاد حاکم بر‏‎ ‎‏جهان، شناخت سیاستها، از ویژگیهای یک مجتهد جامع است.»‏‏¹⁷‏

‏‏این تأکید در اندیشه مطهری هم وجود دارد و او کارآیی اجتهاد را در پاسخ به‏‎ ‎‏مقتضیات زمان می دانست.‏

‏‏وجود احکام ثابت و متغیر، در نظر گرفتن هدف و روح زندگی و نه قالب، تأکید اسلام‏‎ ‎‏بر عقل و مصالح عالیه انسانی، تدوین قواعد عامه و حاکمه به مانند «لاضرر» و «نفی‏‎ ‎‏حرج» اصول اساسی و معیارهایی است که به نظر مرحوم مطهری در اسلام و اجتهاد‏
‏‎

‎‏تضمین شده است.‏‏¹⁸‏

‏‏مرحوم بازرگان هم برکارآیی اجتهاد پویا در پاسخگویی به نیازهای زمان تأکید‏‎ ‎‏می ورزید.‏

‏‏«با توجه به دنیا و اصل اجتهاد اسلامی (شیعی) ایدئولوژی و مرام و برنامۀ‏‎ ‎‏نظام اسلامی ما، باید دائماً تر و تازه و در حیات و حرکت و رشد باشد و با تکامل و‏‎ ‎‏تطبیق و باروری، به پیشامدها و مسایل، جواب دهد. باب اجتهاد باز باشد. اجتهاد‏‎ ‎‏نیز به معنای اعم کلمه، تلاش و فعالیت علمی و تحقیق و باروری فکر است.»‏‏¹⁹‏

‏‏5ـ احیای هویت اسلامی ‏

‏‏به نظر همه مصلحان دینی، احساس حقارت و عقب ماندگی در جامعه اسلامی یکی‏‎ ‎‏از عمده ترین عوامل اجتماعی انحطاط مسلمین است که بیگانگان استعمارگر، آن را در‏‎ ‎‏میان مسلمین، تبلیغ و تحکیم کرده اند. لذا رهبران اسلامی، تلاش وافر داشته اند که با آن‏‎ ‎‏مقابله کرده و هویت اسلامی و ملی مردم را احیا نمایند. امام خمینی‏‏(س)‏‏ با تأکید بر‏‎ ‎‏استقلال فکری از بیگانگان می فرماید:‏

‏‏«باید سالهای طولانی زحمت و مشقت بکشیم تا از فطرت ثانی خود متحول‏‎ ‎‏شویم و خود را بیابیم و روی پای خود بایستیم و مستقل گردیم و دیگر احتیاجی به‏‎ ‎‏شرق و غرب نداشته باشیم و باید از همان بچه ها شروع کنیم و تنها مقصدمان،‏‎ ‎‏تحول انسان غربی به انسان اسلامی باشد. اگر این مهم را انجام دادیم مطمئن باشید‏‎ ‎‏که هیچ کس و هیچ قدرتی نمی تواند به ما ضرر بزند، اگر ما از نظر فکری مستقل‏‎ ‎‏باشیم، آنها چگونه می توانند به ما ضربه بزنند.»‏‏²⁰‏

‏‏«انقلابهایی که در دنیا واقع می شوند دو جور است: یک انقلابی انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی، و یک انقلاب غیر اسلامی ‏‏[‏‏است‏‏]‏‏. انقلاب اگر غیر اسلامی باشد، بعد از‏‎ ‎‏انقلاب دیگر، بندو باری در کار نیست و هر طوری که می خواهند با مردم عمل‏‎ ‎‏می کنند ‏‏[‏‏...‏‏]‏‏ و اگر انقلاب، اسلامی باشد، یعنی متکی به ایده اسلام، متکی به احکام‏‎ ‎‏اسلام باشد، این باید از اول تا آخر که انقلاب و آثارش هست، این اسلامی باشد و‏‎ ‎‏تحت احکام اسلام ‏‏[‏‏...‏‏]‏‏. پیروزی این نیست که ما فقط طاغوت را از بین ببریم.‏‎ ‎‏پیروزی اصیل این است که ما بتوانیم متبدل بشویم به یک موجود انسانی، الهی،‏‎ ‎‏اسلامی که همه کارهایمان، همه عقایدمان همه اخلاقمان، همه اسلامی باشد.»‏‏²¹‏

‏‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ با طرح بازگشت به هویت دینی و فرهنگ اصیل اسلامی، روح‏
‏‎

‎‏استقلال و توانایی مبارزه را در جامعه ایران دمید و مبانی فکری و فرهنگی لازم را برای‏‎ ‎‏استقلال سیاسی و اقتصادی و مصونیت جامعه اسلامی از مداخلات بیگانگان فراهم‏‎ ‎‏آورد.‏

‏‏در نوشته های دیگر احیاگران نیز این حقیقت به طور مبسوط بیان شده است. مرحوم‏‎ ‎‏مطهری احیای هویت اسلامی را «ایجاد عصبیت فرهنگ دینی» می نامید و آن را بویژه‏‎ ‎‏برای جوانان ضروری می دانست، تا آنان بتوانند به طور شایسته با سنتها و شعائر دینی،‏‎ ‎‏برخورد منطقی داشته و در راه حفظ و تداوم آن، کوشش ورزند.‏‏²²‏

‏‏«و تعصب فرهنگی به معنای اتکا به فرهنگ خودی و دینی، عامل اساسی‏‎ ‎‏استقلال فکری و فرهنگی است و از ترفندهای استعمار این است که «از ابتدا‏‎ ‎‏فرزندان ما را به فرهنگ خود، بدبین کنند و ارتباط آنها را با گذشته شان از بین ببرند‏‎ ‎‏و به جایش پیوندهای تازه ای با غرب ایجاد کنند.»‏‏²³‏

‏‏نظیر این تأکیدها را مهندس بازرگان داشت:‏

‏‏«تقلیدگری عین طفیلی گری و اسارت در برابر مذلت و احتیاج و فنای شخصیت‏‎ ‎‏و سعادت است ‏‏[‏‏...‏‏]‏‏ و ‏‏[‏‏آدم مقلد‏‏]‏‏ آدمی است در مرحله حیوانات طفیلی که مثل‏‎ ‎‏کپک روی زباله از فضولات دیگران ارتزاق می کند.»‏‏²⁴‏

‏‏دکتر شریعتی هم اساساً در این زمینه، کتاب ارزنده ای «بازگشت به خویش» را نوشت‏‎ ‎‏که از بهترین کتابهای او است و به بیشتر زبانهای دنیا ترجمه شد.‏

‏‏«تکیه ما به همین خویشتن فرهنگی خودمان است و بازگشت به همین خویشتن‏‎ ‎‏را باید شعار خود کنیم و به خاطر اینکه تنها خویشتنی است که از همه به ما نزدیکتر‏‎ ‎‏است و تنها فرهنگ و تمدنی است که الان زنده است و تنها روح و حیات و ایمانی‏‎ ‎‏است که در متن جامعه ما زندگی دارد. اما اسلام را باید از صورت تکراری و‏‎ ‎‏سنتهای ناآگاهانه که بیشترین عامل انحطاط است به صورت یک اسلام آگاهی بخش‏‎ ‎‏مترقی، معترض و به عنوان یک ایدئولوژی آگاهی دهنده و روشنفکر مطرح کرد.»‏‏²⁵‏

‏‏6ـ طرح مجدد اتحاد اسلامی‏

‏‏شاید برای اولین بار سیدجمال الدین بود که برای تواناسازی مسلمانان، در برابر جبهۀ‏‎ ‎‏استعماگر غرب، تز «اتحاد سیاسی مسلمانان» را مطرح کرد.‏

‏‏اگر قریب به اتفاق مصلحان دینی، با طراحی شعار ‏‏«انما المؤمنین اخوة»‏‏ وحدت ملل‏‎ ‎‏مسلمان را خواستار شده اند، امام خمینی‏‏(س)‏‏ مظهر این اتحاد را در همبستگی همه‏
‏‎

‎‏مسلمانان در «حج ابراهیمی» می دانست که در آن همه مسلمانان گرد هم می آیند و یک‏‎ ‎‏دل و یک جان اتحاد مسلمانان را تحقق می بخشند.‏‏²⁶‏

‏‏دکتر شریعتی نیز شعار «وحدت سنی و شیعه آری، وحدت تشیع و تسنن نه» را‏‎ ‎‏مطرح ساخت. آن دو به عنوان دو مسلمان مشترک در نقاط اعتقادی ـ اجتماعی ـ‏‎ ‎‏سیاسی، می توانند یکی باشند ولی وحدت این دو (تشیع و تسنن) به عنوان دو تفکر با‏‎ ‎‏همدیگر متضاد بوده، هرگز با هم سازگاری ندارند.»‏‏²⁷‏

‏‏7ـ احیای نماز جمعه‏

‏‏قطعاً یکی از کمبودهایی که عالمان روشن بین اسلامی را رنج می داد، عاطل ماندن‏‎ ‎‏نماز جمعه در جامعه های شیعه بود. به اعتقاد غالب مراجع، نماز جمعه مظهری از‏‎ ‎‏حکومت اسلامی است. مختصر تأملّی در احکام و کیفیت نماز جمعه مؤید این امر است‏‎ ‎‏«وقتی که در نماز جمعه، یکی از شرایط آن، این است که همه مسلمین از دو فرسخی‏‎ ‎‏محل اقامۀ نماز به یک نقطه معین، جمع شوند ‏‏[‏‏یعنی 8 فرسخ‏‏]‏‏ و دو خطبه خوانده‏‎ ‎‏می شود. در خطبه اول از توصیه اخلاقی، موعظه و تقوی و در خطبه دوم از اوضاع‏‎ ‎‏مسلمین، مسایل اجتماعی یا توطئه های دشمن سخن گفته می شود، بنابراین که نماز‏‎ ‎‏جمعه یک نماز عبادی ـ سیاسی و از نشانه های حکومت اسلامی است.‏‏²⁸‏‏ به همین دلیل‏‎ ‎‏پس از پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام‏‏(س)‏‏ آیت الله طالقانی را به عنوان امام جمعه‏‎ ‎‏تهران منصوب نمودند و بر احیای این عبادت وحدت بخش تأکید نهادند. ‏

‏‏8ـ اندیشه انتظار‏

‏‏سالها واژۀ «انتظار» با سکون و تحمل ظلم و دم فروبستن و در یک کلمه: ماندن و در‏‎ ‎‏جازدن و به امید «دستی از غیب بیرون آید و کاری بکند» تفسیر می شد و یک نوع‏‎ ‎‏وازدگی روحی و عقلی و اعتقادی برای تسلیم به وضع موجود و نفی مسئولیت و یأس از‏‎ ‎‏اصلاح و جنبش و حرکت تلقی می گشت. لیکن این مفهوم در بینش انقلابی امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ مفهومی دیگر یافت.‏

‏‏این بار «انتظار» نه به عنوان عاملی برای ایجاد رخوت و سستی و خاموش کردن روح‏‎ ‎‏سرکش اجتماعی، بلکه به عنوان ابزاری برای دگرگون کردن وضع موجود و تفسیر وضع‏‎ ‎‏جهان و ایمان قاطع به زوال نظام و پیروزی عدل و حرکت به سوی آینده موعود، به کار‏
‏‎

‎‏گرفته شد.‏

‏‏از نظر امام خمینی‏‏(س)‏‏ انتظار جز مفهومی برای آمادگی فردی و اجتماعی برای ظهور‏‎ ‎‏حکومت حضرت مهدی(عج) ندارد. وظیفۀ مسلمانان در دورۀ غیبت همان آمادگی و‏‎ ‎‏انجام وظیفه است.‏

‏‏«اگر می توانستیم می کردیم، اما چون نمی توانیم ایشان باید بیاید الان عالم پر از‏‎ ‎‏ظلم است شما یک نقطه هستید در عالم، عالم پر از ظلم است، ما بتوانیم جلوی‏‎ ‎‏ظلم را بگیریم، باید بگیریم. تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده‏‎ ‎‏است که باید برویم همه کارها را بکنیم، اما نمی توانیم چون نمی توانیم بکنیم باید او‏‎ ‎‏بیاید تا بکند. اما ما باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را‏‎ ‎‏نزدیک کنیم و کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت‏‎ ‎‏[‏‏مهدی(عج)‏‏]‏‏ سلام الله علیها.»‏‏²⁹‏

‏‏9ـ احیای شخصیت زن مسلمان‏

‏‏می توان گفت شخصیت زن از نیمه دوم قرن نوزده، بازیچۀ سرمایه داری غربی قرار‏‎ ‎‏گرفت و خواستند که به عنوان «روشنفکر» و تجدید شخصیت او پرده عفاف زن را پاره‏‎ ‎‏کنند و او را ابزاری برای تبلیغ کالای تجاری خود قرار دهند.‏‏³⁰‏‏ او را به صحنه تئاتر‏‎ ‎‏بیاورند تا حس شهوت طلبی مردان هوسباز را اشباع کنند. او را در پرده سینما قرار دهند‏‎ ‎‏تا با برهنگی خود فرهنگ برهنگی اومانیسم یونانی را تجدید کنند و شهوت پرستی را که‏‎ ‎‏از ظهور فرویدیسم رنگ علمی به خود گرفته بود، تا حد جنون اشباع نمایند.‏

‏‏این ابتذال به عنوان تجدد (مدرنیسم) در دورۀ رضاخان با اقتباس از ترکیه به ایران‏‎ ‎‏آمد و شخصیت زن به جای پرورش و ترقی و ارتقای علمی و فکری آن بازیچۀ بازیگران‏‎ ‎‏عصر طلایی قرار گرفت.‏

‏‏انتقاد از این مفهوم هرگز به آن معنی نیست که ما شخصیت زن را در میان سنتهای‏‎ ‎‏پوسیده قرون وسطایی، پنهان نماییم و چارقد و چادر را به عنوان حفاظ جسمی مسلط بر‏‎ ‎‏اندام او بدانیم و آن ترقی واقعی که فرهنگ اسلامی آن را آموزش داده است ندیده‏‎ ‎‏بگیریم.‏

‏‏زن در فرهنگ اسلامی شخصیتی مستقل، همسر، همتای مرد، شریک زندگی، عضو‏‎ ‎‏مؤثر اجتماع بود و شایستگی ترقی و ارتقا به مدارج علمی و اجتماعی را داشت.‏

‏
‏‎

‎‏این معنی همواره در اندیشه مصلحان دینی، مطرح بود و متفکران مسلمان‏‎ ‎‏می خواستند که با تبیین صحیح ارزش زن شخصیت واقعی او را نشان دهند و احیا نمایند.‏

‏‏مرحوم مطهری در کتابهای «مسأله حجاب» و «نظام حقوق زن در اسلام» به این مسأله‏‎ ‎‏پرداخت و مرحوم دکتر علی شریعتی در کتاب «فاطمه، فاطمه است» علل عقب ماندگی‏‎ ‎‏ذهنی و اجتماعی زن را تشریح کرده و با الگو و اسوه قرار دادن، فاطمه ‏‏علیهاالسلام‏‏ دختر‏‎ ‎‏پیامبر ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ الگوی کاملی برای زن مسلمان ترسیم کرده است.‏

‏‏عالمان دین در ابتدای رفراندوم ابتذالی شاه، با به صحنه آوردن زن به صورت‏‎ ‎‏فرمایشی، مخالفت کردند و آن را سقوط زن در دامن فساد، دانستند. امام اعلام کردند که‏‎ ‎‏«در ایران مردان آزاد نیستند که تا زنان آزاد داشته باشیم» امام بعدها در انقلاب با تبیین‏‎ ‎‏صحیح موضع قبلی خود اعلام کردند:‏

‏‏«زن، انسان است آن هم یک انسان بزرگ، زن مربی جامعه است. از دامن زن‏‎ ‎‏انسانها پیدا می شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح از دامن زن است مربی انسانها‏‎ ‎‏زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح‏‎ ‎‏خودش، انسان درست می کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می کند. مبدأ‏‎ ‎‏همه سعادتها از دامن زن بلند می شود. زن مبدأ همه سعادتها باید باشد.»‏‏³¹‏

‏‏10ـ آسیب شناسی اجتماعی و تنها راه علاج آن ‏

‏‏هر مصلح اجتماعی، با توجه به بینش و شناختی که از وضع مطلوب جامعه دارد،‏‎ ‎‏نسبت به وضع موجود زمان خویش، ایراداتی داشته و به «آسیب شناسی» می پردازد.‏‎ ‎‏ایجاد جامعۀ سالم، بمانند ارگانیسم سالم و بازشناسی آسیب های اجتماعی بمانند‏‎ ‎‏آفتهای ارگانیسمی، شرط اولیٰ و اساس شناخت هر مصلح اجتماعی است. از این جهت‏‎ ‎‏هر اندیشمند اصلاحگری، به این مقوله می پردازد. امام خمینی‏‏(س)‏‏ نیز به عنوان یک‏‎ ‎‏مصلح اجتماعی به این مهم توجه نموده اند. از دیدگاه ایشان مهمترین آسیبهای اجتماعی‏‎ ‎‏و فرهنگی جامعه اسلامی عبارت است از:‏

‏‏1ـ عدم تلقی صحیح دین در مسایل فرهنگی ـ اجتماعی؛‏

‏‏2ـ عدم تشکیل حکومت حق؛‏

‏‏3ـ غارت بیت المال مسلمین؛‏

‏
‏‎

‎‏4ـ روحیه ذلت و سلطه پذیری؛‏

‏‏5ـ تفکیک دین از سیاست؛‏

‏‏6ـ حاکمیت فرهنگ ابتذال در جامعه.‏

‏‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ برای حل این معضلات فرهنگی و سیاسی اندیشه حکومت اسلامی‏‎ ‎‏را مطرح کرد. نقش حکومتها، در اصلاح و فساد جوامع، بر کسی پوشیده نیست و اسلام‏‎ ‎‏دین جامعی است و اجرای اصول اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی آن بدون تشکیل‏‎ ‎‏حکومت ممکن نیست.‏

‏‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ در این زمینه می فرمود: ‏

‏‏«زندگی سیدالشهداء، زندگی حضرت صاحب، زندگی همۀ انبیاء عالم همه شان‏‎ ‎‏این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می خواستند‏‎ ‎‏درست کنند.»‏‏³²‏

‏‏«توده های آگاه و وظیفه شناس و دیندار اسلامی، قیام کنند و حکومت اسلامی،‏‎ ‎‏تشکیل دهند.»‏‏³³‏

‏‏به نظر امام خمینی‏‏(س)‏‏ شکل حکومت اسلامی، «مشروطه» است. اما نه مشروطه به‏‎ ‎‏معنی متعارف کلمه، بلکه:‏

‏‏«مشروطه از این جهت که حکومت کنندگان در اجرا و اداره مقید به یک‏‎ ‎‏مجموعه شرط هستند که در قرآن کریم و سنت رسول اکرم ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ معین گشته است.‏‎ ‎‏«مجموعه شرط» همان احکام و قوانین اسلام است که باید رعایت و اجرا شود. ‏‏[‏‏...‏‏]‏‎ ‎‏باری حکومت در اسلام به مفهوم تبعیت از قانون است و فقط قانون بر جامعه‏‎ ‎‏حکمفرمائی دارد.»‏‏³⁴‏

‏‏به نظر می رسد شهید مطهری، رساله مخصوصی در مورد حکومت ننوشته بود،‏‎ ‎‏بلکه از ایشان تنها «یادداشتهایی» در دست است که در آخر رساله «پیرامون حکومت‏‎ ‎‏اسلامی» چاپ شده است. ایشان در آن یادداشتها پس از بحث ضرورت حکومت نظریۀ‏‎ ‎‏خود را چنین اظهار می دارد:‏

‏‏«وضع قانون کلی، الهی است، ولی تعیین حاکم برای وضع قوانین جزیی و حکم‏‎ ‎‏بر طبق مصالح و آمریت بر عهده مردم و حق مردم است (اصل بیعت و اصل‏‎ ‎‏شورا)»‏‏³⁵‏

‏‏در اندیشه بازرگان نیز حکومت اسلامی، ضرورت داشت و آنرا برای اصلاح‏
‏‎

‎‏اجتماعی جامعه ایران واجب می شمرد. ایشان از تبیین و تفسیر دو آیۀ سورۀ جمعه:‏

‏‏«هوالذی بعث فی الامیین رسولاً مِنْ انفسهم یتلو علیهم ایاته و یزکیهم و‏‎ ‎‏یعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلالٍ مبین»‏

‏‏به این نتیجه رسید که حکومت اسلامی، حکومتی است مردمی، ملی، ارشادی،‏‎ ‎‏آزاد، انتخابی، شورایی و الهی. ضمن آنکه حائز امتیازات خلقی و دموکراتیک است و‏‎ ‎‏منطبق با هیچیک از آنها نیست و شعار نه شرقی نه غربی، جمهوری اسلامی دربارۀ آن‏‎ ‎‏صادق است.‏

‏‏«حکومت اسلامی، مردمی، ملی و دموکراتیک است، یعنی غیر اشرافی‏‎ ‎‏(اریستوکراسی) و بدون امتیازات گروهی است، ولی نه به معنای تضاد طبقات و‏‎ ‎‏حاکمیت مطلق دستۀ خاصی یا محو حقوق افراد ملت. ارشادی است یعنی غیر‏‎ ‎‏دیکتاتوری، فاشیستی و دولتی است ولی نه به معنای بی مسئولیتی و آنارشیسم آزاد،‏‎ ‎‏و لیبرال است یعنی بدون تحمیل عقیده و رأی ولی نه به معنی بی بند و باری و‏‎ ‎‏سلب آزادی و حقوق دیگران، انتخابی است (مادام که نفی وجود نداشته باشد)‏‎ ‎‏یعنی غیر میراثی و تحمیلی و نه بلاقید و شرط تقوی و صلاحیت. الهی است یعنی‏‎ ‎‏در ایدئولوژی و اصول قوانین تبعیت از مشیت و شریعت الهی می نماید نه از‏‎ ‎‏فلسفه ها و از آرای اکثریت بشری.»‏‏³⁶‏

‏‏می توان گفت هر سه اندیشمند هر کدام از موضع بینش خود، حکومت اسلامی را‏‎ ‎‏مطرح می ساختند. امام خمینی‏‏(س)‏‏ و شهید مطهری‏‏(ره)‏‏ به جهت اشراف بر فقاهت،‏‎ ‎‏حکومت اسلامی را از منظر فقه مطالعه می کردند و مطرح می نمودند و در نظر آنها‏‎ ‎‏حکومت اسلامی همان «ولایت» بود که به تز ولایت مطلقه فقیه از طرف امام خمینی‏‏(س)‏‎ ‎‏معروف است. ولی مهندس بازرگان به علت قرآن شناسی و آشنا به تفسیر نوین، حکومت‏‎ ‎‏دینی را از لابه لای آیات قرآن جستجو می کرد و با استفاده از منابع عصر جدید حکومت‏‎ ‎‏«نخبگان دینی» منبعث از جامعه اسلامی را بدون در نظر گرفتن طیفی خاص مد نظر‏‎ ‎‏داشت. گویی آیات آخر سوره «فرقان» که در توصیف «عبادالرحمن» سخن می گوید،‏‎ ‎‏همان امامت و زعامت جامعه اسلامی را از آن پرهیزگاران می داند، ‏‏[‏‏و جعلنا للمتقین اماماً‏‏]‏‎ ‎‏می باشد که مورد نظر بازرگان بوده است.‏

‏‏طبیعی است که مجریان حکومت همان گروه مسلمانان متعهد هستند و نظر همه‏
‏‎

‎‏اندیشمندان سیاسی مسلمان از امام گرفته تا شهید مطهری‏‏(ره)‏‏ و حتی مهندس بازرگان‏‎ ‎‏یکی بوده است و زمام امور مسلمین به دست اسلام شناسان و مسلمین متعهد است.‏

‏‏ ‏

‏‏تمایزها و تقارنها‏

‏‏این مصلحان دینی، گرچه در ایجاد جامعه سالم اسلامی، با همدیگر همکاری،‏‎ ‎‏همفکری و همرزمی داشتند، اما در عمل و اندیشه و روش اصلاح با همدیگر تفاوت و‏‎ ‎‏تمایز داشتند و در عین حال نقاط مشترک زیادی نیز میان آنها موجود بود.‏

‏‏دکتر سروش در یک جمع بندی کلی، تمایزها و تقارنها را چنین نشان می دهد:‏

‏‏«از میان سایر مصلحان مورد نظر، در بعد اصلاح معرفت دینی، شیوۀ شهید‏‎ ‎‏مطهری‏‏(ره)‏‏ تا اندازه ای شبیه امام خمینی‏‏(س)‏‏ بود. هر دو به یک رستاخیز اسلامی،‏‎ ‎‏احیای تفکر دینی، عقیده داشتند و آنها درد دین داشتند و سعادت مردم را در حیات‏‎ ‎‏دین می دانستند و در پی خلوص آن بودند. لیکن مطهری در عرصه اصلاح طلبی و‏‎ ‎‏بیشتر مرد تفکر بود و بیشتر در عرصه اندیشه گام میزد، ولی امام مرد عمل بود و‏‎ ‎‏کارآیی و این نکته او را به بازرگان نزدیک می کرد.‏

‏‏بازرگان در باور به اصلاح معرفت دین، با امام وجه مشترک داشت و مانند او‏‎ ‎‏مرد عمل و سیاست بود. ولی به شیوۀ علمی به دین نگاه می کرد. از نظر بازرگان،‏‎ ‎‏آزادی، استبداد از یک آبشخور آب می خورند. آنجا که استبداد است، آزادی نیست‏‎ ‎‏و دموکراسی، فرزند آزادی و به تبع آزادی است که جامعه ثبات می گیرد و عدالت‏‎ ‎‏اجتماعی به وجود می آید.‏

‏‏شیوۀ احیاگری شریعتی، هم «پیرایشی» بود و هم «آرایشی». بازرگان می کوشید‏‎ ‎‏تا ننگ «ضد علم» بودن دین را از وجود اسلام بزداید، ولی شریعتی تلاش می کرد تا‏‎ ‎‏غبار ارتجاع را از چهرۀ آن بسترد. در شریعتی نوعی هنرمندی هست که در بازرگان‏‎ ‎‏نیست. ولی آشنایی بازرگان با متون دینی اسلامی، و بهره جویی از آنها بیشتر از‏‎ ‎‏شریعتی است. شریعتی در عرصه آرایش دین هم گام می زد و به شناساندن پاره های‏‎ ‎‏متروک و مغفول دین قیام می کرد و به تواناسازی آن می پرداخت.»‏‏³⁷‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏پی نوشتها ‏

‏‏1ـ علی اصغر حلبی، ‏‏تاریخ نهضتهای دینی ـ سیاسی معاصر‏‏، ص 38.‏

‏‏2ـ ‏‏همان‏‏، ص 39 ـ 38.‏

‏‏3ـ احمد کسروی، ‏‏تاریخ نهضت مشروطه‏‏، ج2، ص 160.‏

‏‏4ـ جلال آل احمد، ‏‏غرب زدگی‏‏، ص 84.‏

‏‏5ـ حامد الگار، ‏‏نهضت بیدارگری در جهان اسلام‏‏، ص 130، ترجمه مهدی جعفری.‏

‏‏6ـ حسن نوری، ‏‏احزاب و سازمانهای سیاسی و تشیع‏‏، دایرة المعارف اسلام، ص 408.‏

‏‏7ـ همان، ص 408.‏

‏‏8ـ عبدالکریم سروش، ‏‏روشنفکری و دینداری‏‏، ص 70.‏

‏‏9ـ علی شریعتی، ‏‏پرسش و پاسخ پیرامون روحانیت‏‏، روزنامه جهان اسلام، 28 / 3 / 71.‏

‏‏10ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 21، ص 129.‏

‏‏11ـ ‏‏همان،‏‏ ج 17، ص 274.‏

‏‏12ـ مرتضی مطهری، ‏‏ده گفتار «احیای فکر دینی»‏‏، ص 101ـ92.‏

‏‏13ـ مهدی بازرگان، ‏‏کار در اسلام‏‏، ص 44ـ43.‏

‏‏14ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 17، ص 274.‏

‏‏15ـ مهدی بازرگان، ‏‏بعثت و دولت‏‏، ص 11.‏

‏‏16ـ علی شریعتی، ‏‏اسلام شناسی‏‏، درسهای 1 ـ 11، ص 68 ـ 66.‏

‏‏17ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 21، ص 95.‏

‏‏18ـ ر.ک. مرتضی مطهری، ‏‏نظام حقوق زن در اسلام‏‏، ص 106 ـ 83.‏

‏‏19ـ مهدی بازرگان، ‏‏بازگشت به قرآن‏‏، ص 14.‏

‏‏20ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 15، ص 192.‏

‏‏21ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 7، ص 194.‏

‏‏22ـ واحد مینا، ‏‏شهید مطهری مصلحی بیدار‏‏، ص 5.‏

‏‏23ـ مرتضی مطهری، ‏‏پیرامون انقلاب اسلامی‏‏، ص 128.‏

‏‏24ـ مهدی بازرگان، ‏‏کار در اسلام‏‏، ص 106 ـ 105.‏

‏‏25ـ علی شریعتی، ‏‏بازگشت به خویشتن‏‏، ص 33 ـ 30.‏

‏‏26ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 18، ص 121 ـ 120.‏

‏‏27ـ علی شریعتی، ‏‏تشیع علوی ـ تشیع صفوی‏‏، ص 136.‏

‏‏28ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 20، ص 198.‏

‏‏29ـ ویل دورانت، ‏‏لذات فلسفه‏‏، ص 158، ترجمه عباس زریاب خوئی.‏

‏‏30ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 6، ص 186.‏

‏‏31ـ ‏‏صحیفه امام‏‏، ج 1، ص 167.‏

‏‏32ـ امام خمینی‏‏(س)،‏‏ ولایت فقیه ـ حکومت اسلامی‏‏، ص 173.‏

‏‏33ـ ‏‏همان‏‏، ص 34 ـ 33.‏

‏‏34ـ مرتضی مطهری، ‏‏پیرامون جمهوری اسلامی‏‏، ص 154.‏

‏‏35ـ مهدی بازرگان، ‏‏بعثت و دولت‏‏، ص 11. ‏

‏‏36ـ دکتر عبدالکریم سروش، ‏‏تفرج صنع‏‏، ص 384 ـ 376.‏

‏
‏‎

‎‏منابع و مأخذ‏

‏‏1ـ جلال آل احمد، ‏‏غرب زدگی‏‏، تهران، چ دوم مشعل، 1341.‏

‏‏2ـ حامد الگار، ‏‏نهضتهای بیداری گری در جهان اسلام‏‏، ترجمه سید محمد مهدی جعفری.‏

‏‏شرکت سهامی انتشار، تهران 1362، چ اول.‏

‏‏3ـ امام خمینی‏‏(س)،‏‏ صحیفه امام‏‏، جلدهای 1، 6، 7، 15، 17، 21، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی.‏

‏‏4ـ امام خمینی‏‏(س)‏‏، ‏‏حکومت اسلامی‏‏، (ولایت فقیه)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‏‏(س)‏‏، چ‏‎ ‎‏چهارم، 1375.‏

‏‏5ـ امام خمینی‏‏(س)‏‏، ‏‏کشف اسرار‏‏، انتشارات پیام اسلامی، قم، 1399.‏

‏‏6ـ مهدی بازرگان، ‏‏کار در اسلام‏‏، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1344.‏

‏‏7ـ مهدی بازرگان، ‏‏بازگشت به قرآن‏‏، تهران، شرکت بنگاه ترجمه و نشر کتاب.‏

‏‏8ـ مهدی بازرگان، ‏‏بعثت و دولت‏‏، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1359، چ اول.‏

‏‏9ـ عبدالکریم سروش، ‏‏روشنفکری و دینداری‏‏، تهران، نشر پویه، 1367، چ اول.‏

‏‏10ـ عبدالکریم سروش، ‏‏تفرج صنع‏‏، انتشارات سروش، تهران 1366، چ اول.‏

‏‏11ـ علی شریعتی، ‏‏پرسش و پاسخ پیرامون روحانیت‏‏، روزنامه جهان اسلام، 28 / 3 / 71.‏

‏‏12ـ علی شریعتی، ‏‏تشیع صفوی و تشیع علوی‏‏، مجموعه آثار شماره 2، تهران، حسینیه ارشاد، بی تا.‏

‏‏13ـ علی شریعتی، ‏‏بازگشت به خویشتن‏‏، مجموعه آثار شماره 4، تهران، حسینیه ارشاد، بی تا.‏

‏‏14ـ احمد کسروی، ‏‏تاریخ نهضت مشروطه‏‏، ج 2، نشر جاویدان، تهران، 1345.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏منابعی که از آنها استفاده شده است:‏

‏‏1ـ جلال آل احمد، ‏‏غرب زدگی،‏‏ تهران، چاپ دوم، مشعل، 1341.‏

‏‏2ـ حامد الگار، ‏‏نهضتهای بیداری گری در جهان اسلام، ترجمه سید محمد مهدی جعفری،‏‎ ‎‏شرکت سهامی انتشار، تهران، 1362، چاپ اول.‏

‏‏3ـ امام خمینی،‏‏ صحیفۀ امام،‏‏ جلدهای 1،6،7،15،17،21.‏

‏‏4ـ امام خمینی، ‏‏حکومت اسلامی، ‏‏سازمان ـ مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ـ «ولایت فقیه» تهران،‏‎ ‎‏مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‏‏(س)‏‏، چاپ چهارم، 1375.‏

‏‏5ـ امام خمینی، ‏‏کشف الاسرار،‏‏ انتشارات پیام اسلامی، قم، 1399ه.‏

‏‏6ـ مهدی بازرگان،‏‏ کار در اسلام، ‏‏تهران، شرکت سهامی انتشار، 1344.‏

‏‏7ـ مهدی بازرگان،‏‏ بازگشت به قرآن،‏‏ تهران، شرکت بنگاه ترجمه و نشر کتاب.‏

‏‏8ـ مهدی بازرگان،‏‏ بعثت و دولت،‏‏ تهران، شرکت سهامی انتشار، 1359، چاپ اول.‏

‏‏9ـ عبدالکریم سروش، ‏‏روشنفکری و دینداری،‏‏ تهران، نشر پویه، 1367، چاپ اول.‏

‏‏10ـ عبدالکریم سروش، ‏‏تفرج صنع،‏‏ انتشارات سروش، تهران، 1366، چاپ اول.‏

‏‏11ـ علی شریعتی، ‏‏پرسش و پاسخ پیرامون روحانیت،‏‏ روزنامه جهان اسلام، 28 / 3 / 71.‏

‏‏12ـ علی شریعتی، ‏‏تشیع صفوی و تشیع علوی،‏‏ مجموعه آثار شماره 2، تهران، حسینیه ارشاد، بی تا.‏

‏‏13ـ علی شریعتی، ‏‏بازگشت به خویشتن،‏‏ مجموعه آثار شماره 4، تهران، حسینیه ارشاد، بی تا.‏

‏‏14ـ احمد کسروی،‏‏ تاریخ نهضت مشروطه،‏‏ ج 2، نشر جاویدان، تهران، 1345.‏

‏
‏‎

‎

‏‎

‎