رهبری امام خمینی(س) در شعارهای انقلاب اسلامی ایران

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏رهبری امام خمینی(س) در شعارهای انقلاب اسلامی ایران‏

‏‏محمدحسین پناهی‏‎[1]‎

‏‏ ‏

‏‏خلاصه مقاله‏

‏‏مقاله حاضر بدنبال این هدف است تا با بررسی شعارهای انقلاب اسلامی‏‎ ‎‏اولاً شعارهای مربوط به رهبری و شخصیت های سیاسی انقلاب را مورد مطالعه‏‎ ‎‏قرار دهد؛ ثانیاً با بررسی شعارهای مربوط به شخصیت های انقلاب جایگاه هر‏‎ ‎‏یک از شخصیت های مطرح در انقلاب از نظر انقلابیون و مردم روشن شود؛ ثالثاً‏‎ ‎‏شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ مورد بررسی قرار گیرند تا چگونگی نگرش‏‎ ‎‏مردم به رهبری امام، مواضع و خط مشی های امام، ویژگی های شخصیتی ایشان‏‎ ‎‏و رابطه مردم با امام معلوم شوند.‏

‏‏نگارنده با توجه به محتوای شعارهای انقلابی و روند انقلاب اسلامی برای‏‎ ‎‏این شعارها چند مقوله در نظر گرفته است که عبارتند از شعارهای مربوط به‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏، آقای بازرگان، آیت الله طالقانی، آیت الله بهشتی، بنی صدر و سایر‏‎ ‎‏شخصیت های انقلاب.‏

‏‏آنگاه نگارنده به تجزیه و تحلیل شعارهای مربوط به رهبران و‏‎ ‎‏شخصیت های سیاسی انقلاب پرداخته است و جدول چگونگی توزیع‏‎ ‎‏شعارهای انقلاب را ارائه می دهد و از آن نتیجه می گیرد که حجم گسترده‏‎ ‎‏شعارهای مربوط به تأیید، تمجید، احترام، اعتقاد و سرسپردگی نسبت به امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ می تواند به قول ماکس وبر نشاندهنده فرهمندی رهبری امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ باشد.‏

‏
‏‎

‎‏مقدمه‏

‏‏جامعه شناسان معتقدند که برای وقوع هر انقلابی وجود شرایط انقلابی ضروری‏‎ ‎‏است. اما وجود شرایط انقلابی شرط کافی برای انقلاب نمی باشد. رهبری است که با‏‎ ‎‏اقدامات خود جامعه ای را که آبستن انقلاب است به سوی وقوع جنبش انقلابی و انقلاب‏‎ ‎‏هدایت می کند. رهبری انقلاب نقش اساسی را در تدوین و تبلیغ و تشریح ایدئولوژی‏‎ ‎‏انقلاب، تبیین وضع موجود و وضع ایده آل، طراحی استراتژی و خط مشی های انقلاب،‏‎ ‎‏و بسیج توده ای برای سرنگونی نظام حاکم ایفا می کند. بنابراین می توان گفت چه بسا‏‎ ‎‏شرایط انقلابی که به علت عدم وجود یک رهبر توانا به انقلاب منجر نمی شود و یا‏‎ ‎‏جنبشی که به علت عملکرد نامناسب رهبری موفق به سرنگونی نظام حاکم نگشته و‏‎ ‎‏شکست می خورد. ‏

‏‏البته باید اشاره کرد که مطلب فوق فشرده نظریه غالب در جامعه شناسی انقلاب‏‎ ‎‏است. لااقل دو نقطه نظر مغایر هم نیز در این زمنیه مورد بحث می باشند: یکی اینکه‏‎ ‎‏اساساً رهبری نقش مهمی در انقلابات ایفا نمی کند و نقش آن صرفاً انفعالی است. بدین‏‎ ‎‏معنی که وقتی شرایط انقلابی در جامعه حاکم بود خود به خود رهبری انقلابی به وجود‏‎ ‎‏می آید و نقش لازم را ایفا می کند. این شرایط انقلابی است که تعیین کننده رهبری و‏‎ ‎‏ویژگی های آن است، به طوری که فرق اساسی در عملکرد افرادی که نقش رهبری‏‎ ‎‏انقلاب را ایفا می کنند وجود ندارد. به عبارت دیگر این دیدگاهها «اقدام انقلابی فرد یا‏‎ ‎‏گروه موجود در داخل جامعه را به عنوان وابسته ای به شمار می آوردند که به وسیله‏‎ ‎‏شرایط اجتماعی کلی یا برخی شرایط مشخص شده خاص تبیین، تعیین یا انگیخته‏‎ ‎‏می شود.»‏‏¹‏

‏‏در مقابل، دیدگاههای رواشناختی که مغایر با دیدگاه فوق است ادعا می کنند رهبران‏‎ ‎‏نقش تعیین کننده اصلی را در انقلابات بازی می کنند نه شرایط انقلابی. به طوری که‏‎ ‎‏عامل تعیین کننده اصلی در انقلابات وجود شخصیت های انقلابی است. به علاوه حتی‏‎ ‎‏ویژگی های انقلاب از قبیل ایدئولوژی و برنامه و نتایج آن همه تحت الشعاع ویژگی های‏‎ ‎‏رهبری قرار دارند.‏‏²‏‏ چنانکه ملاحظه می شود، این دو دیدگاه شاید دچار افراط و تفریط‏‎ ‎‏در روشن کردن نقش رهبری در انقلابات شده باشند. دیدگاه سوم، که در آغاز بحث‏
‏‎

‎‏مطرح شد، سعی دارد نقش شرایط انقلابی و رهبری را در جای خود قرار دهد. اریک‏‎ ‎‏هافر در این رابطه می نویسد:‏

‏‏هر چند که نقش رهبری را در جهش یک جنبش انبوه مردم با اهمیت بدانیم، تردیدی‏‎ ‎‏نیست که رهبر نمی تواند اوضاعی را به وجود آورد که خیزش جنبش ممکن شود. او‏‎ ‎‏نمی تواند به مدد جادو از هیچ، یک جنبش بسازد. باید رغبتی به دنباله روی و اطاعت و‏‎ ‎‏نارضایتی گسترده ای نسبت به وضع موجود وجود داشته باشد، تا جنبش و رهبری چهره‏‎ ‎‏بنمایند. تا زمانی که اوضاع کاملاً آماده نشود، رهبر احتمالی هر چند با استعداد و رسالت‏‎ ‎‏مقدس، هر اندازه پرتوان که باشد، لاجرم بدون پیرو باقی خواهد ماند.‏‏³‏

‏‏پس از ذکر مثالهایی هافر اضافه می کند که «زمانی که صحنه آراسته شد، حضور یک‏‎ ‎‏رهبر برجسته ضرورت اجتناب ناپذیر دارد. بدون او جنبشی در کار نخواهد بود. آماده‏‎ ‎‏بودن زمان به خودی خود جنبش انبوه مردم را به وجود نمی آورد. انتخابات، قوانین و‏‎ ‎‏دستگاههای اداری هم نمی توانند رهبر ایجاد کنند.‏‏⁴‏

‏‏اگر از دیدگاه اخیر هم به نقش و جایگاه رهبری بنگریم باز به این نتیجه می رسیم که‏‎ ‎‏رهبری نقش اساسی در شکل گیری، وقوع  و روند انقلابات ایفا می کند. با توجه به این‏‎ ‎‏مطالب، باید پذیرفت که در انقلاب اسلامی ایران نیز، رهبری به طور عام، و رهبری امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ به طور خاص، نقش اساسی داشته است.‏

‏‏به علاوه از آنجا که هر انقلابی دارای شعارهایی است که برخاسته از ایدئولوژی‏‎ ‎‏انقلاب و فرهنگ آن جامعه است و بیان کنندۀ نگرش انقلابیون و توده های انقلابی نسبت‏‎ ‎‏به وضع موجود، اهداف و ویژگی های نظام آرمانی و رهبری و رهبران و شخصیتهای‏‎ ‎‏انقلاب است، می باید چگونگی نگرش و شناخت مردم از رهبرانشان در شعارهای‏‎ ‎‏انقلابی منعکس شده باشد.‏

‏‏هدف این مقاله آن است که با بررسی شعارهای انقلاب اسلامی، اولاً شعارهای‏‎ ‎‏مربوط به رهبری و شخصیتهای سیاسی انقلاب را مورد مطالعه قرار دهد تا کم و کیف‏‎ ‎‏پرداختن به این موضوع در شعارهای انقلاب اسلامی مشخص شود. ثانیاً با بررسی‏‎ ‎‏شعارهای مربوط به شخصیتهای انقلاب جایگاه هر یک از شخصیتهای مطرح در انقلاب‏‎ ‎‏از نظر انقلابیون و مردم روشن شود. و ثالثاً شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ مورد‏
‏‎

‎‏بررسی قرار گیرند تا چگونگی نگرش مردم به رهبری امام، مواضع و خط مشی های‏‎ ‎‏امام، ویژگی های شخصیتی رابطۀ ایشان با مردم معلوم شوند.‏

‏‏از آنجا که اساس این مقاله مبتنی بر مطالعه شعارهای انقلاب اسلامی ایران است،‏‎ ‎‏قبل از پرداختن بحث رهبری در شعارهای انقلاب ضرورت دارد چگونگی جمع آوری و‏‎ ‎‏تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی ایران، که پیش از این به وسیلۀ نگارنده در یک‏‎ ‎‏تحقیق نسبتاً وسیع انجام گرفته است، مختصراً توضیح داده شود.‏

‏‏ ‏

‏‏چگونگی جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی‏

‏‏ابتدا لازم به یادآوری است که شعارهای هر انقلاب از اسناد گرانبهای آن و یکی از‏‎ ‎‏مهمترین منابع مطالعه فرآیند انقلابی و ارزشها و آرمانهای آن انقلاب و چگونگی رهبری‏‎ ‎‏آن است. بنابراین ضرورت دارد که شعارهای هر انقلاب با دقت جمع آوری شده و به‏‎ ‎‏عنوان یکی از اسناد مهم انقلاب حفظ شوند و به نسل های بعدی و محققان انقلاب‏‎ ‎‏سپرده شوند.‏

‏‏با توجه به این ضرورتها، از چند سال پیش جمع آوری و تجزیه و تحلیل‏‎ ‎‏جامعه شناختی شعارهای انقلاب اسلامی ایران فکر نگارنده را به خود مشغول داشته‏‎ ‎‏است. مخصوصاً اینکه به عقیده من در انقلاب اسلامی ایران شعارها نقش بسیار مهمی‏‎ ‎‏را ایفا کرده اند، به طوری که از جهت تعداد شعارهای انقلابی، در هیچ انقلابی این تعداد‏‎ ‎‏شعار دیده نشده است‏‏⁵‏‏ و انقلاب اسلامی ایران از این جهت نیز منحصر به فرد‏‎ ‎‏می باشد. در این قسمت ابتدا مختصراً چگونگی جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی و‏‎ ‎‏تفکیک شعارها از غیر شعارها توضیح داده می شود.‏

‏‏الف) جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی‏

‏‏برای تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی، ابتدا باید این شعارها جمع آوری‏‎ ‎‏می شدند. برای جمع آوری شعارهای انقلاب می باید کلیه منابعی که احتمال داشت در‏‎ ‎‏آنها شعاری از انقلاب اسلامی وجود داشته باشد بررسی می شد. بنابراین به کمک یک‏‎ ‎‏تیم تحقیق آموزش دیده همه کتابخانه های مهم سراسر کشور، شامل کتابخانه های‏‎ ‎‏عمومی، دانشگاهی و سازمانهای دولتی، که جمعاً حدود 130 کتابخانه در 56 شهر‏
‏‎

‎‏می شدند، جستجو شدند تا هر نوع کتاب و اسناد و روزنامه و مجله و حتی دست‏‎ ‎‏نوشته ای که احتمال داشت حاوی شعار انقلابی باشد بررسی شود. در این بررسی ها‏‎ ‎‏می باید کلیه عباراتی که، آشکارا و یا به طور ضمنی، تحت عنوان شعار انقلابی آمده‏‎ ‎‏بودند فیش برداری می شد. بدین ترتیب مواد اولیه برای مطالعه بعدی به دست آمد.‏

‏‏لازم به توضیح است که شعارهای جمع آوری شده برای این تحقیق متعلق به دوره‏‎ ‎‏چهار ساله از مهرماه 1356 تا شهریور ماه 1360 (اوت 1977 تا اوت 1981) می باشد.‏‎ ‎‏انتخاب این دوره به این دلیل بوده است که این مطالعه از شروع حرکت جمعی توده ای و‏‎ ‎‏انقلابی علیه رژیم پهلوی تا شکل گیری و استحکام نظام جمهوری اسلامی ایران را، که به‏‎ ‎‏نظر محقق تا شروع ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای طول می کشد، در بر بگیرد. در‏‎ ‎‏پایان این دوره چهارساله کلیه نهادهای سیاسی نظام جمهوری اسلامی شکل گرفته و‏‎ ‎‏عملا در جامعه استقرار یافته و کار خود را آغار کرده بودند، و نیز دوره بحرانهای انقلابی‏‎ ‎‏و تلاطم های پس از انقلاب نیز تا حد زیادی سپری شده بود. بنابراین شعارهای مطرح‏‎ ‎‏شده در این دوره را می توان شعارهای انقلابی به حساب آورد.‏

‏‏نتیجه این مرحله از تحقیق به دست آمدن حدود 8200 عبارت مختلف بود که تحت‏‎ ‎‏عنوان «شعارهای انقلابی» در منابع مختلف درج شده بودند، که در واقع مجموعه‏‎ ‎‏بی نظیری از فرهنگ انقلاب اسلامی را به دست می دهند.‏

‏‏لازم به توضیح است که این اولین باری نبود که شعارهای انقلاب اسلامی جمع آوری‏‎ ‎‏می شوند، بلکه اولین باری بود که این کار به شکل کاملتر و جامعتر و روشمندتری انجام‏‎ ‎‏می گرفت. مجموعه هایی از شعارهای انقلاب اسلامی قبلاً جمع آوری شده بودند که در‏‎ ‎‏این تحقیق از آنها استفاده شده است، ولی در هیچکدام از آنها این تعداد شعار انقلابی‏‎ ‎‏وجود ندارد، به طوری که می توان گفت مجموعه جمع آوری شده در این تحقیق کاملترین‏‎ ‎‏مجموعه موجود می باشد.‏‏⁶‏

‏‏ب) روش جداسازی شعارها از غیر شعارها‏

‏‏از آنجا که عبارات جمع آوری شده از منابع بدون نقد و بررسی ویژگی های شعارهای‏‎ ‎‏انقلابی «شعار» تلقی شده بودند، ضرورت داشت ابتدا شعارهای واقعی از عبارات شعار‏‎ ‎‏گونه جداسازی می شدند تا شعارهای واقعی انقلاب اسلامی به دست می آمد، کاری که‏
‏‎

‎‏در هیچ یک از تحقیقات قبل انجام نشده بود. برای این کار می بایست بر مبنای تعریف‏‎ ‎‏دقیقی از «شعار انقلابی» کلیه عبارات جمع آوری شده با روشن تحلیل محتوا ‏‎ ‎‎(content analysis)‎‏ تجزیه و تحلیل می شدند.‏

‏‏از آنجا که شعارهای انقلابی چکیده ای از ایدئولوژی انقلابی می باشند و نقش مهمی‏‎ ‎‏در ایدئولوژی انقلابی ایفا می کنند،‏‏⁷‏‏ با بررسی و مطالعاتی که در مورد ایدئولوژی‏‎ ‎‏انقلابی و بسیج انقلابی و نقش شعارها در بسیج به عمل آمد، مشخص گردید که هر‏‎ ‎‏شعار انقلابی می باید لااقل پنج ویژگی مهم داشته باشد که شامل ویژگی های خاص‏‎ ‎‏زبانی، پیامی، نگرشی، ارزشی و سیاسی می باشند. با توجه به ویژگی های فوق «شعار‏‎ ‎‏انقلابی» چنین تعریف شد:‏

‏‏شعار انقلابی عبارتی نسبتاً موزون و ساده و عامه فهمی است که بتواند دسته جمعی‏‎ ‎‏ادا شده و با تکیه بر عواطف و احساسات توده ای ارزیابی منفی و یا مثبتی از وضع‏‎ ‎‏موجود، یا وضع آرمانی، و یا شخصیت های سیاسی آنها را ارائه کرده و با قضاوت‏‎ ‎‏ارزشی به توده ها جهت داده و آنها را دعوت به عمل سیاسی جمعی کند، تا نظام حاکم را‏‎ ‎‏برانداخته و نظام آرمانی را جایگزین آن کند.‏

‏‏با دقت در تعریف فوق مشخص می شود که این تعریف دارای 5 جنبۀ زمانی، پیامی،‏‎ ‎‏نگرشی، ارزشی و سیاسی است. هر یک از این ابعاد می بایست تعریف نظری و عملیاتی‏‎ ‎‏می شدند تا بر مبنای آنها شعارهای واقعی که هر 5 جنبه را دارند از شعارهای غیر واقعی‏‎ ‎‏جدا شوند.‏

‏‏بر اساس تعاریف فوق، که در این مقاله امکان پرداختن به آنها نیست، پرسشنامه ای‏‎ ‎‏تدوین شد و به وسیله آن، همه «شعارهای» جمع آوری شده تحلیل محتوا شدند و‏‎ ‎‏شعارهای واقعی از غیر واقعی جدا شدند. مثلاً در این بررسی عبارات «نه شرقی، نه‏‎ ‎‏غربی، جمهوری اسلامی» و «الله اکبر، خمینی رهبر» و «استقلال، آزادی، جمهوری‏‎ ‎‏اسلامی» حاوی هر پنج بعد تشخیص داده شده و شعار تلقی شدند، ولی عبارت «نهضت‏‎ ‎‏اسلامی تا پیروزی کامل ادامه دارد» با توجه به وزنهای زبان فارسی موزون تشخیص داده‏‎ ‎‏نشد و غیر شعار تلقی گردید.‏

‏‏بدین ترتیب از حدود 8200 عبارت متفاوت جمع آوری شده 4153 شعار متفاوت‏
‏‎

‎‏برای انقلاب اسلامی ایران به دست آمد. با حجم زیادی که شعارهای واقعی انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی ایران دارند، معلوم می شود که در این انقلاب شعارها یکی از سلاح های مهم‏‎ ‎‏مبارزه انقلابی علیه رژیم پهلوی بوده اند. امید است این مجموعه شعارها به زودی منتشر‏‎ ‎‏شود تا بتواند مورد استفاده و تحقیق همه جانبه محققان علوم اجتماعی قرار گیرد.‏

‏‏ ‏

‏‏روش تجزیه و تحلیل شعارهای رهبری‏

‏‏روش این تحقیق تحلیل محتواست. سند و یا متنی که باید مورد تحلیل محتوا قرار‏‎ ‎‏گیرد 4153 شعار انقلاب اسلامی می باشند، که قبلاً جمع آوری شده اند. واحد ثبت در‏‎ ‎‏این تحقیق هر یک از شعارهایی می باشند که در مجموعه جمع آوری شده قرار دارند.‏

‏‏در این تحقیق تحلیل محتوا بیشتر مربوط به مضمون نهفته در شعارهاست تا محتوای‏‎ ‎‏آشکار آنها. به عبارت دیگر، داور نمی تواند صرفاً بر مبنای یافتن و شمارش کلمات‏‎ ‎‏خاصی در شعارها آنها را رمزگذاری نماید. بلکه باید به مضامین نهفته در هر شعار توجه‏‎ ‎‏نمود و بیشتر آن را مبنای داوری خود قرار دهد. واضح است که این کار، هر قدر هم‏‎ ‎‏تعاریف نظری و عملیاتی دقیقی از مقوله ها ‏‎(categories)‎‏ تهیه شود، میزان پایایی تحقیق‏‎ ‎‏را کاهش می دهد، هر چند که آزمون انجام شده پایایی بسیار خوبی را نشان داد.‏

‏‏با توجه به اهداف این تحقیق باید مقوله های مورد بررسی مشخص می شدند، سپس‏‎ ‎‏مقوله ها تعریف نظری و عملیاتی می شدند، و آنگاه شعارهای انقلاب تجزیه و تحلیل‏‎ ‎‏شده و در مقوله مناسب قرار داده می شدند. مقوله های در نظر گرفته شده، با توجه به‏‎ ‎‏اهداف این تحقیق، مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب می باشند. بدین ترتیب که ابتدا‏‎ ‎‏کلیه شعارهای مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب مورد بررسی قرار خواهند گرفت‏‎ ‎‏تا جایگاه امام خمینی‏‏(س)‏‏ در مقایسه با سایر شخصیتهای سیاسی مشخص شود، و سپس‏‎ ‎‏شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ به طور مجزا تجزیه و تحلیل خواهند شد. لازم به‏‎ ‎‏ذکر است که در این تحقیق صرفاً چگونگی توزیع این شعارها بررسی خواهند شد، و‏‎ ‎‏امکان ارائه کلیه این شعارها، و یا بحث روی تک تک این شعارها وجود ندارد. البته‏‎ ‎‏مثالهایی از هر مقوله از شعارها ارائه خواهد شد. ‏

‏
‏‎

‎‏تعاریف نظری و عملیاتی شعارهای مربوط به رهبری و شخصیتهای سیاسی انقلاب‏

‏‏با توجه به نکاتی که قبلاً بحث شد، در انقلابات، در عین اینکه یک نفر به تدریج‏‎ ‎‏رهبر عالی شناخته می شود، رده های مختلفی از رهبری و شخصیتهای سیاسی وجود‏‎ ‎‏دارند که نقش مهمی را در شکل گیری انقلاب، تداوم مبارزه، بسیج نیروها، سرنگون‏‎ ‎‏کردن رژیم و هدایت انقلاب و مردم در راستای اهداف انقلاب ایفا می کنند.‏‏⁸‏‏ بنابراین‏‎ ‎‏انتظار می رود تعداد زیادی از شعارهای هر انقلاب به رده های مختلف رهبران و‏‎ ‎‏شخصیتهای سیاسی انقلاب اختصاص یابد.‏

‏‏در انقلاب اسلامی نیز تعداد قابل توجهی از شعارهای انقلابی در مورد رهبران و‏‎ ‎‏شخصیتهای سیاسی انقلاب، ویژگی های آنها و اقدامات و سیاستهای آنها مطرح شده‏‎ ‎‏است.‏‏⁹‏‏ ‏‏منظور از شخصیتهای سیاسی در این تحقیق همه افراد شناخته شده ای می باشند‏‎ ‎‏که در مقطعی از انقلاب نقش آفرین بوده اند، هر چند که این شخصیتها و اقدامات آنان‏‎ ‎‏ممکن است در مرحله ای از انقلاب مورد تأیید مردم و انقلابیون دیگر بوده باشد و در‏‎ ‎‏مرحله ای دیگر، با توجه به فراز و نشیب های فرآیند انقلابی، برخی از آنان از جریان‏‎ ‎‏انقلاب حذف و یا طرد شده و تبدیل به چهره های مورد مناقشه و یا منفی انقلاب شده‏‎ ‎‏باشند. با توجه به توضیحات فوق، کلیه شعارهایی که دربارۀ رهبران و شخصیتهای‏‎ ‎‏سیاسی انقلاب اسلامی، در دوره مورد بررسی ما مطرح شده باشند، در اینجا استخراج‏‎ ‎‏خواهند شد.‏

‏‏با توجه به محتوای شعارهای انقلابی و روند انقلاب اسلامی، برای این شعارها چند‏‎ ‎‏مقوله در نظر گرفته شد که عبارتند از شعارهایی مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏، آقای‏‎ ‎‏بازرگان، آیت الله طالقانی، آیت الله بهشتی، بنی صدر و سایر شخصیتهای انقلاب، که‏‎ ‎‏تعاریف هر یک از این مقولات و زیر ـ مقولات آنها در زیر می آید:‏

‏‏ ‏

‏‏1ـ امام خمینی‏‏(س)‏

‏‏امام خمینی‏‏(س)‏‏، به عنوان رهبر بلامنازع انقلاب اسلامی ایران، طبعاً بیش از هر‏‎ ‎‏شخصیت سیاسی دیگر توجه مردم و انقلابیون و گروههای سیاسی را به خود معطوف‏‎ ‎‏داشته، و شعارهای زیادی در طرح و تأیید ضرورت رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ برای‏
‏‎

‎‏سرنگونی رژیم، تأیید و حمایت از رهبری امام، ویژگی های شخصیتی امام، و مواضع و‏‎ ‎‏سیاستهای او طرح شده است. در اینجا شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏، در 4 زمینه‏‎ ‎‏فوق و در 4 زیر مقوله تعریف عملیاتی شده اند:‏

‏‏1ـ1ـ ضرورت  رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ برای سرنگون کردن رژیم‏

‏‏شعارهایی که در مورد ضرورت و اهمیت رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ جهت سرنگونی‏‎ ‎‏رژیم و یا شاه گفته شده باشند در این زیر مقوله قرار داده شدند. شعارهایی مانند‏‎ ‎‏«خمینی امام است، کار شاه تمام است» از این نوعند. در این شعارها به نحوی رهبر‏‎ ‎‏انقلاب در مقابل شاه و یا در مقابله با شاه قرار داده می شود و تأکید بر رهبری امام و نفی‏‎ ‎‏شاه و یا رژیم او می شود.‏

‏‏1ـ2ـ تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی‏‏(س):‏

‏‏شعارهایی که به طور کلی در تأیید و تأکید بر اهمیت و ضرورت رهبری امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س) ‏‏برای انقلاب و ایران و امت اسلامی مطرح شده باشند در این زیر مقوله قرار‏‎ ‎‏خواهند گرفت. در این نوع شعارها می باید به طور آشکار، با به کارگیری الفاظی مانند‏‎ ‎‏رهبر و امام و غیره، موضوع رهبریت امام مورد تأیید و تأکید قرار گرفته باشد. شعارهایی‏‎ ‎‏مانند «خمینی رهبر ماست» و «خمینی امام است، رهبر قیام است، الله اکبر، الله اکبر» از‏‎ ‎‏این دسته می باشند.‏

‏‏1ـ3ـ تأیید سایر ویژگی های شخصیتی امام خمینی‏‏(س)‏

‏‏شعارهایی که درباره ویژگی های دیگر شخصیت امام خمینی‏‏(س)‏‏، غیر از ویژگی‏‎ ‎‏رهبری، مطرح شده اند در این زیر مقوله قرار می گیرند. علت تفکیک ویژگی رهبری از‏‎ ‎‏سایر ویژگی های شخصیتی امام خمینی‏‏(س)‏‏، اهمیت بیشتر بحث رهبری برای انقلاب و‏‎ ‎‏برآورد کردن میزان تأیید و تأکید مردم بر آن ویژگی شخصیتی است. شعارهایی مانند‏‎ ‎‏«خمینی بت شکن حکم جهادم بده، بهر نجات وطن راه نشانم بده» و «خمینی آزاده‏‎ ‎‏است، شاه زنازاده است» از این قبیل است.‏

‏‏1ـ4ـ تأیید سیاستها و مواضع امام خمینی‏‏(س)‏

‏‏علاوه بر بحث رهبری و ویژگیهای شخصیتی، شعارهایی وجود دارند که موضوع‏‎ ‎‏اصلی آنها تأیید و حمایت از مواضع، اقدامات، جهت گیریها و سیاستهای امام خمینی‏‏(س)‏
‏‎

‎‏است. این دسته از شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ در این زیر مقوله قرار داده‏‎ ‎‏خواهند شد. مانند شعارهای «به گفته خمینی ما همگی سربازیم، در جنگ با آمریکا در‏‎ ‎‏راه حق جانبازیم» و «به گفته خمینی نهضت ادامه دارد». وجود قرائن لفظی، مانند «به‏‎ ‎‏گفته» دال بر چنین تأییدهایی است.‏

‏‏ ‏

‏‏2ـ آقای مهندس مهدی بازرگان‏

‏‏آقای مهندس بازرگان، یکی از شخصیتهای مهم انقلاب اسلامی ایران می باشد که‏‎ ‎‏پس از سرنگونی رژیم پهلوی، امام خمینی‏‏(س)‏‏ وی را به عنوان نخست وزیر برای اداره‏‎ ‎‏حکومت موقت برگزید. تعدادی از شعارهای انقلاب اسلامی در تأیید و یا مخالفت با‏‎ ‎‏نخست وزیری و دولت و عملکرد آقای بازرگان، و تعدادی نیز در تأیید و حمایت از‏‎ ‎‏مواضع و شخصیت آقای بازرگان و یا مخالفت با وی مطرح گردیده اند، همگی در این‏‎ ‎‏مقوله قرار خواهند گرفت.‏

‏‏شعارهایی که در تأیید و حمایت از حکومت موقت آقای بازرگان و اقدامات دولت‏‎ ‎‏وی و رابطه آن با مردم و یا مخالفت با آنها مطرح شده باشند باید به طور مشخص از‏‎ ‎‏حکومت، دولت، کابینه، و یا نخست وزیری آقای بازرگان نام برده شده باشد و یا با قرائن‏‎ ‎‏لفظی مشخص شود که منظور شعار، حکومت و یا دولت بازرگان است. مانند شعارهای‏‎ ‎‏«بازرگان، بازرگان، نخست وزیر ایران» و یا «بازرگان حکومتت ثواب است، بختیار‏‎ ‎‏حکومتت محال است.»‏

‏‏شعارهایی که در حمایت و تأیید و یا مخالفت با شخصیت و مواضع و جهت گیریها و‏‎ ‎‏اقدامات آقای بازرگان در مراحل مختلف انقلاب مطرح شده باشند در این زیر مقوله‏‎ ‎‏قرار خواهند گرفت. شعارهایی مانند «بازرگان، بازرگان، پرورده قرآن است» و «بازرگان،‏‎ ‎‏بازرگان، خدانگهدار تو؛ خلق مسلمان ما، هست طرفدار تو» از این دسته اند، و در این‏‎ ‎‏مقوله قرار می گیرند.‏

‏‏ ‏

‏‏3ـ آیت الله طالقانی‏

‏‏به عنوان یکی از رهبران و شخصیتهای برجسته انقلاب اسلامی ایران، شعارهای‏
‏‎

‎‏خاصی در تأیید و حمایت از شخصیت و مواضع و جهت گیریها و اقدامات آیت الله ‏‎ ‎‏مجاهد سید محمود طالقانی مطرح شده اند که در این مقوله قرار خواهند گرفت.‏‎ ‎‏شعارهای «طالقانی، حامی آزادگان» و «طالقانی، طالقانی، شجاعتت درس جوانان شده»‏‎ ‎‏در این مقوله قرار می گیرند.‏

‏‏ ‏

‏‏4ـ آیت الله بهشتی‏

‏‏یکی دیگر از رهبران و شخصیتهای برجسته انقلاب اسلامی ایران آیت الله دکتر‏‎ ‎‏بهشتی می باشند. شعارهایی که در تأیید و حمایت از مواضع و شخصیت و اقدامات‏‎ ‎‏شهید بهشتی، و یا احیاناً در مخالفت با وی مطرح شده اند در این مقوله قرار خواهند‏‎ ‎‏گرفت. برای مثال می توان به شعارهای «بهشتی، بهشتی، راهت ادامه دارد» و «بهشتی،‏‎ ‎‏بهشتی، با خون خود نوشتی، استقلال آزادی جمهوری اسلامی» اشاره کرد که جزء این‏‎ ‎‏مقوله اند.‏

‏‏ ‏

‏‏5ـ ابوالحسن بنی صدر‏

‏‏تعدادی از شعارهای انقلاب اسلامی، در تأیید و یا مخالفت با شخصیت و مواضع و‏‎ ‎‏دولت و ریاست جمهوری و اقدامات ابوالحسن بنی صدر، به عنوان یکی از شخصیتهای‏‎ ‎‏سیاسی انقلاب، و رئیس جمهور معزول کشور، طرح شده اند در این مقوله قرار خواهند‏‎ ‎‏گرفت. مانند شعارهای «بنی صدر، حمایتت می کنیم» و «بنی صدر صد در صد اعدام باید‏‎ ‎‏گردد» و «بنی صدر و منافق، پیوندتان مبارک.»‏

‏‏ ‏

‏‏6ـ تعدادی از شخصیتهای انقلاب‏

‏‏شعارهای دیگری در تأیید و حمایت، و یا احیاناً مخالفت با شخصیت و یا اقدامات،‏‎ ‎‏برخی دیگر از شخصیتهای سیاسی برجسته دوره های مورد بررسی از انقلاب مطرح‏‎ ‎‏شده اند. کلیه شعارهایی که در مورد تأیید و حمایت و یا نفی و مخالفت با شخصیت و‏‎ ‎‏اقدامات افراد نامبرده زیر مطرح شده اند در این مقوله قرار داده خواهند شد:‏

‏‏آیت الله رفسنجانی، آیت الله مطهری، شهید رجایی، شهید باهنر، آیت الله منتظری،‏
‏‎

‎‏آقای شریعتمداری، آقای خلخالی و دکتر شریعتی.‏

‏‏ ‏

‏‏7ـ تأیید و حمایت و مخالفت با سایر شخصیتهای انقلاب‏

‏‏اگر شعارهایی درباره سایر شخصیتهای انقلاب، که در مقولات و زیر مقولات بالا از‏‎ ‎‏آنها اسم برده نشده، مطرح شده باشند در این مقوله آورده خواهند شد.‏

‏‏با استفاده از تعاریف نظری و عملیاتی فوق از مقولات مورد نظر، شعارهای مربوط به‏‎ ‎‏هر یک از مقولات و زیر مقولات تعیین شده از میان 4153 شعار حاصله از تحقیق قبلی‏‎ ‎‏استخراج و مورد بحث قرار خواهند گرفت. قبل از ورود به بحث تجزیه و تحلیل این‏‎ ‎‏شعارها به دو نکته دیگر نیز اشاره می کنیم.‏

‏‏یکی اثر عامل «زمان» در تعداد شعارهاست. یعنی اینکه به احتمال قوی می توان‏‎ ‎‏گفت شعارهای مطرح شده درباره رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب به مدت حضور‏‎ ‎‏و حیات شخصیت مورد نظر در دوره مورد بررسی ما بستگی خواهد داشت. یعنی اگر‏‎ ‎‏یک شخصیت سیاسی در تمام این مدت چهار سال مورد بررسی ما حضور داشته باشد‏‎ ‎‏و در قید حیات باشد احتمالاً شعارهای بیشتری درباره آن می توان یافت، تا شخصیتی که‏‎ ‎‏مانند آیت الله طالقانی و آیت الله مطهری، در اوایل انقلاب مرحوم و یا شهید شده باشد.‏

‏‏دیگر اینکه در تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی باید توجه داشت که‏‎ ‎‏شعارهای انقلاب فقط یک مضمون اصلی ندارند. شعارهایی وجود دارند که ممکن‏‎ ‎‏است دو مضمون و یا بیشتر داشته باشند، که در این صورت، اگر واحد ثبت «شعار»‏‎ ‎‏باشد، این نوع شعارها در بیش از یک مقوله می توانند قرار گیرند. مثلاً، در شعار «الله و‏‎ ‎‏اکبر، خمینی رهبر» دو مضمون وجود دارد و در تجزیه و تحلیل محتوا می تواند در دو‏‎ ‎‏مقوله قرار گیرد، یکی مقوله مربوط به عظمت خدا و دیگری مقوله رهبری امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏. از آنجا که یکی از اصول تحلیل محتوا این است که هیچ واحد ثبتی نباید در‏‎ ‎‏بیش از یک مقوله قرار گیرد.‏‏¹⁰‏‏ باید برای حل این مشکل چاره اندیشی می شد. برای حل‏‎ ‎‏این مشکل، در این تحقیق شعارهای انقلاب یا برمبنای اولین مضمون موجود در آنها و یا‏‎ ‎‏بر مبنای نتیجه گیری عملی نهفته در آنها تجزیه و تحلیل شده اند.‏‏¹¹‏

‏
‏‎

‎‏4ـ تجزیه و تحلیل شعارهای رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب‏

‏‏«بذر انقلابها از سوی مردانی که خواستار دگرگونی هستند افشانده می شود و این‏‎ ‎‏مردان این کار را با یک باغبانی ماهرانه انجام می دهند، حال آن که باغبانها بر خلاف‏‎ ‎‏نیروهای طبیعت کار نمی کنند، بلکه بر روی خاک و آب و هوای مساعد کار می کنند و‏‎ ‎‏میوه های نهایی کارشان، نمایانگر همکاری میان انسانها و طبیعت است.»‏‏¹²‏

‏‏رهبران انقلابی یکی از مهمترین نقش آفرینان انقلابات در فرآیند پیچیده انقلابی‏‎ ‎‏هستند، که اثر خود را در آن و در شعارهای انقلابی بر جای می گذارند. به نظر هافر نه‏‎ ‎‏تنها یک رهبر، بلکه وجود انواع رهبران در انقلابات ضرورت دارد تا هر یک نقش خاص‏‎ ‎‏خود را در فرآیند انقلاب ایفا نموده و انقلاب را به ثمر برسانند.‏‏¹³‏

‏‏ما در این قسمت به تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی در رابطه با رهبران و‏‎ ‎‏شخصیتهای سیاسی مطرح در انقلاب اسلامی می پردازیم، تا جایگاه هر یک و نگرش‏‎ ‎‏مردم نسبت به آنان، آنچنانکه در شعارهای انقلاب مطرح شده است، مشاهده شود. لذا‏‎ ‎‏بر مبنای تعاریف ارائه شده در قسمت قبل، 4153 شعار به دست آمده از تحقیق‏‎ ‎‏جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی ایران تحلیل محتوا شدند و هر شعاری در مقوله‏‎ ‎‏مناسب خود قرار داده شد. نتیجه کلی حاصل از این تجزیه و تحلیل در جدول زیر‏‎ ‎‏مشاهده می شود:‏

‏‏جدول شماره 1‏

‏‏توزیع شعارهای انقلاب مربوط به رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏چنانچه جدول فوق نشان می دهد، 804 شعار از 4153 شعار به دست آمده از‏‎ ‎‏انقلاب، یعنی 4 / 19 درصد کلیه شعارهای انقلاب، به شخصیتهای سیاسی داخلی‏‎ ‎‏انقلاب تعلق دارد. این رقم و درصد نشان دهنده آن است که در انقلاب اسلامی به‏‎ ‎‏شخصیتهای سیاسی توجه زیادی مبذول شده است. آیا در انقلابات دیگر نیز چنین بوده‏‎ ‎‏است؟ شاید جالبترین و مهمترین نکته ای که جدول فوق نشان می دهد این است که از 804‏‎ ‎‏شعار مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی 537 شعار، یعنی 8 / 66 درصد این‏‎ ‎‏شعارها به رهبر اصلی انقلاب، امام خمینی‏‏(س)‏‏ تعلق دارند. مقایسه این تعداد و نسبت از‏‎ ‎‏شعارها، با شعارهای مربوط به سایر رهبران سیاسی انقلاب، نشان دهنده جایگاه ویژه و‏‎ ‎‏فوق العاده امام خمینی‏‏(س)‏‏ برای مردم ایران و انقلابیون و انقلاب اسلامی است. در واقع‏‎ ‎‏تمرکز بسیار بالای شعارهای فوق بر روی امام خمینی‏‏(س)‏‏ بلامنازع بودن کامل رهبری‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ را در بین سایر رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی نشان‏‎ ‎‏می دهد.‏

‏‏این حجم شعارهای مربوط به تأیید، تمجید، احترام، اعتقاد و سرسپردگی نسبت به‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ می تواند، به قول ماکس وبر، نشان دهندۀ فرهمندی ‏‎(charismatic)‎‎ ‎‏رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ باشد. به عبارت دیگر، پیروان امام در او شخصیت خارق العاده ای‏‎ ‎‏را دیده بودند که در افراد دیگر وجود نداشته است. شخصیتی که شایستگی آن را داشت‏‎ ‎‏که برای او و تحقق اهداف او جانفشانی شود.‏‏¹⁴‏‏ شعارهایی مانند: «خمینی بت شکن، امام‏‎ ‎‏امت ماست.»‏

‏‏«خمینی بت شکن، حکم جهادم بده، بهر نجات وطن، راه نشانم بده.»‏

‏‏و «خمینی، تو نوری از خدایی، رهبر مایی»‏

‏‏همچنانکه اسملسر ‏‎(Smelser)‎‏ می گوید، نشان دهنده رهبری فرهمندانه و شخصیت‏‎ ‎‏خارق العاده امام در نظر پیروانش، و اعتماد و اعتقاد کامل مردم نسبت به او و آرمانهای او‏‎ ‎‏و امیدواری آنها به تحقق ارزشهایشان از طریق رهبری امام بوده است.‏‏¹⁵‏‏ در رده دوم‏‎ ‎‏آقای بازرگان قراردارد که با 91 شعار، 3 / 11 درصد از این شعارها را به خود اختصاص‏‎ ‎‏داده است، که نشان دهنده نقش مهم ایشان در انقلاب اسلامی در مراحل مختلف آن‏
‏‎

‎‏می باشد. البته غالب این شعارها در موافقت با وی و برخی نیز در مخالفت با ایشان‏‎ ‎‏می باشند.‏‏¹⁶‏‏ ‏

‏‏پس از بازرگان، در تأیید و حمایت آیت الله طالقانی، یکی دیگر از شخصیتهای‏‎ ‎‏محبوب و مؤثر انقلاب اسلامی، 64 شعار، یا 8 درصد از این شعارها مطرح شده است.‏‎ ‎‏بدیهی است که اگر آیت الله طالقانی بیشتر در قید حیات می بودند شعارهای بیشتری در‏‎ ‎‏مورد ایشان مطرح می شده است. همین موضوع در مورد شهید بهشتی نیز صادق است‏‎ ‎‏که در مورد ایشان 21 شعار (6 / 2 درصد) از شعارهای انقلاب مطرح شده است.‏‏¹⁷‏

‏‏24 شعار نیز در حمایت و یا مخالفت با بنی صدر مطرح شده است که 3 درصد از‏‎ ‎‏مجموع این شعارهاست.‏‏¹⁸‏‏ 41 شعار موجود در زیر مقوله «بعضی از شخصیتهای‏‎ ‎‏سیاسی انقلاب» در مورد 8 شخصیت دیگر انقلاب است.‏‏¹⁹‏‏ در نهایت 26 شعار دیگر بر‏‎ ‎‏له یا علیه سایر شخصیتهای انقلاب مطرح شده است.‏

‏‏ ‏

‏‏5ـ تجزیه و تحلیل شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏

‏‏اکنون به چگونگی توزیع 537 شعار مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ در چهار زیر مقوله‏‎ ‎‏منظور شده اند می پردازیم تا جزئیات بیشتری از محتوای این شعارها مشخص شود.‏‎ ‎‏جدول شماره 2 این توزیع را نشان می دهد:‏

‏‏جدول شماره 2‏

‏‏توزیع شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏این جدول نشان می دهد که 87 شعار، حدود 16 درصد از شعارهای مربوط به امام‏
‏‎

‎‏خمینی‏‏(س)‏‏، درباره ضرورت رهبری انقلاب به وسیله امام جهت سرنگونی رژیم پهلوی‏‎ ‎‏مطرح شده اند. به عبارت دیگر، این شعارها، به طور صریح یا ضمنی، تأکید بر این دارند‏‎ ‎‏که فقط با رهبری امام است که می توان رژیم پهلوی را به زانو درآورد و یک نظام اسلامی‏‎ ‎‏جایگزین آن نمود. به عنوان نمونه ای از این شعارها می توان به شعارهای زیر اشاره کرد:‏

‏‏«از وحشت خمینی، شاه فراری شده»‏

‏‏«عمر شاه سر آمده، خمینی از سفر آمده»‏

‏‏«برنامه پیروزی، اطاعت از امام است»‏

‏‏«ای خمینی تویی روح انقلاب                کاخ ظلم و ستم از تو شد خراب»‏

‏‏170 شعار (7 / 31%) از شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ به طور مشخص در‏‎ ‎‏تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ مطرح شده اند. اختلاف این شعارها با شعارهای‏‎ ‎‏ما قبل این است که در این شعارها موضوع رهبری امام بدون طرح مشخص ضرورت این‏‎ ‎‏رهبری برای سرنگونی نظام آمده است. چه بسا که تعدادی از این شعارها پس از‏‎ ‎‏سرنگونی رژیم شاه مطرح شده باشند. در میان این شعارها می توان به شعارهای زیر‏‎ ‎‏اشاره کرد:‏

‏‏«الله ، الله ، رهبر روح الله »‏

‏‏«اعلامیه به دنیا، خمینی رهبر ما»‏

‏‏«امام ما خمینی رهبر انقلاب است          جمهوری اسلامی مظهر عدل و داد است»‏

‏‏«آیت الله خمینی رهبر دین است          حکم وی را کن اطاعت، راه حق این است»‏

‏‏یکی از ویژگی های مهم شعارهای فوق ارتباط نزدیکی است که بین امام خمینی‏‏(س)‏‎ ‎‏به عنوان رهبر انقلاب اسلام و شعایر اسلامی برقرار شده است، که مشخص کننده‏‎ ‎‏اسلامیت رهبری انقلاب و ایدئولوژی انقلاب است.‏

‏‏90 شعار دیگر، که 7 / 16% این شعارها را دربرگرفته است به طور صریح در تأیید و‏‎ ‎‏حمایت از مواضع و سیاست های امام خمینی مطرح شده اند. این شعارها نشان دهنده‏‎ ‎‏وجود ارتباط قلبی و نزدیک بین مواضع امام و خواسته ها و آمال مردم انقلابی ایران‏‎ ‎‏می باشد. به چند نمونه از این شعارها اشاره می شود:‏

‏‏«امام راه تو راه ماست           انتخاب تو انتخاب ماست»‏

‏
‏‎

‎‏«به فرمان خمینی، حکومت پهلوی نابود باید گردد»‏

‏‏«به گفته خمینی آمریکا دشمن ماست»‏

‏‏در نهایت 190 شعار دیگر، 4 / 35% از این شعارها، که بیشترین تعداد و حجم این‏‎ ‎‏شعارهاست، در تمجید و تجلیل از سایر ویژگی های شخصیتی برجسته و بارز امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ عنوان شده اند، ویژگی هایی که مردم ایران را شیفته و پاکباز این شخصیت‏‎ ‎‏روحانی و معنوی و انقلابی نموده بود. نمونه ای از این شعارها را ملاحظه کنید:‏

‏‏«ابوذر زمان خمینی»‏

‏‏«امید من، ایده من، خمینی»‏

‏‏ای یزید زمان حسین آمد                حامی ملت از خمین آمد»‏

‏‏«با خون خود نوشتیم، از جان خود گذشتیم، یا مرگ یا خمینی»‏

‏‏«بت شکنی خمینی، یار منی خمینی»‏

‏‏لازم به ذکر است که تفکیک این شعارها از سایر شعارهای مربوط به امام مبتنی بر‏‎ ‎‏قرائن ظاهری و لفظی بوده است. در واقع این موضوعات به یکدیگر مربوط می باشند.‏‎ ‎‏مثلاً شعارهای مربوط به تأیید و حمایت از مواضع امام به طور ضمنی تأیید رهبری وی‏‎ ‎‏را نیز در بردارند. اما تفکیک این ابعاد از یکدیگر بعضی از زوایای رهبری امام را‏‎ ‎‏برجسته تر می نمایاند. خاصه تجزیه و تحلیل مضمونی این شعارها می تواند ابعاد بسیار‏‎ ‎‏مهم و دقیقتر رهبری امام و ویژگی های شخصیتی او، و رابطه او را با فرهنگ و مذهب و‏‎ ‎‏دل و روح مردم ایران، آشکارتر سازد، که متأسفانه در این مقاله عملی نبوده است.‏

‏‏نکته جالب توجه دیگر این است که در میام 537 شعار، که در فراز و نشیب های چهار‏‎ ‎‏سال اول انقلاب اسلامی ایران درباره امام خمینی‏‏(س)‏‏ مطرح شده اند، حتی یک شعار در‏‎ ‎‏مخالفت با امام خمینی‏‏(س)‏‏ یافت نشد، و این نه بدین علت بود که نگارنده چنین‏‎ ‎‏شعارهایی را از نظر انداخته باشد، کما اینکه در مورد برخی از شخصیتهای سیاسی‏‎ ‎‏چنین شعارهایی آمده است. این موضوع نشان می دهد که در مورد رهبری امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ در انقلاب اسلامی ایران بین نیروها و گروههای مختلف درگیر در انقلاب‏‎ ‎‏وحدت وجود داشته است، و شاید همین یکی از عمده ترین عوامل پیروزی سریع و‏‎ ‎‏قاطع انقلاب اسلامی بوده است. این موضوع در بررسی شعارهای مربوط به سایر‏
‏‎

‎‏شخصیتهای سیاسی انقلاب نیز به نحوی آشکار می شود، و آن اینکه در شعارهای‏‎ ‎‏مربوط به سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی شخصیت دیگری به عنوان رهبر‏‎ ‎‏انقلاب مطرح نشده است.‏

‏‏ ‏

‏‏نتیجه گیری‏

‏‏در این مقاله هدف، بررسی شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏، رهبر انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی، بوده است. برای اینکه جایگاه امام خمینی‏‏(س)‏‏ در بین سایر شخصیتهای‏‎ ‎‏سیاسی انقلاب مشخص تر شود ضرورت داشت مقایسه ای بین شعارهای مربوط به امام‏‎ ‎‏و سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب به عمل آید. برای اینکه شعارهای مربوط به‏‎ ‎‏شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی مشخص شود ضرورت داشت شعارهای انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی ایران تجزیه و تحلیل شوند تا اولاً شعارهای مربوط به شخصیتهای انقلاب از‏‎ ‎‏سایر شعارهای انقلاب تفکیک شوند، و ثانیاً شعارهای مربوط به شخصیتهای مختلف‏‎ ‎‏از هم تفکیک شوند. این مراحل انجام شده و نتایج آن در مقاله ارائه گردید.‏

‏‏برای انجام این تحقیق لازم بود که شعارهای انقلاب اسلامی، با استفاده از تعاریف‏‎ ‎‏نظری و عملیاتی مقولات مناسب مربوط به شخصیتهای سیاسی، تحلیل محتوا‏‎ ‎‏می شدند. بدین سبب از روش تحلیل محتوا در این تحقیق استفاده شده است، و تعاریف‏‎ ‎‏نظری و عملیاتی مقولات مورد بررسی به طور خلاصه مطرح شدند، تا معلوم شود بر‏‎ ‎‏مبنای کدام تعریف، این شعارها از هم تفکیک شده اند. بدیهی است که این مقاله و‏‎ ‎‏تحقیق بدون در دست داشتن شعارهای انقلاب اسلامی ایران ممکن نبود کاری که در‏‎ ‎‏تحقیق وسیع دیگری به وسیلۀ نگارنده انجام شده است.‏

‏‏به علاوه، از آنجاکه امکان نداشت در یک چنین مقاله ای کلیه 804 شعار مربوط به‏‎ ‎‏شخصیتهای سیاسی انقلاب، بالاخص 537 شعار مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏، ارائه شود‏‎ ‎‏به آوردن نمونه هایی از این شعارها اکتفا شد. البته کلیه این شعارها در کتاب دیگری که‏‎ ‎‏ان شاءالله به زودی منتشر خواهد شد درج گردیده است، و علاقمندان می توانند همه این‏‎ ‎‏شعارها را در آنجا مطالعه کنند.‏‏²⁰‏

‏‏از نتایج این تحقیق می توان به تعداد زیاد «شعار انقلابی» در فرآیند انقلاب اسلامی‏
‏‎

‎‏ایران اشاره کرد، به طوری که در هیچ انقلاب دیگری چنین حجمی از شعارها مطرح‏‎ ‎‏نشده است. این واقعیت نشان می دهد که در انقلاب اسلامی ایران شعارهای انقلابی‏‎ ‎‏نقش بسیار مهم و پیچیده ای را ایفا کرده اند که ضرورت دارد به طور علمی مورد بررسی‏‎ ‎‏قرار گیرد.‏

‏‏دیگر اینکه از بین 4153 شعار انقلابی، تعداد و حجم زیادی، حدود 20 درصد آنها،‏‎ ‎‏به شخصیتهای سیاسی انقلاب مربوط بوده است، که در رأس آنها شعارهای مربوط به‏‎ ‎‏امام خمینی‏‏(س)‏‏ می باشند که قریب به 67 درصد شعارهای مربوط به شخصیتها است.‏‎ ‎‏شاید این نیز نشان دهنده نقش مهمی باشد که رهبری به طور عام، و رهبری امام‏‎ ‎‏خمینی‏‏(س)‏‏ به طور خاص، در انقلاب اسلامی ایران ایفا کرده است، و برخی به آن اشاره‏‎ ‎‏کرده اند.‏‏²¹‏

‏‏یکی از مهمترین نتایج بررسی شعارهای مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی این است که بررسی توزیع این شعارها نشان داد که رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ در‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی کاملاً بلامنازع بوده است و هیچیک از رهبران سیاسی انقلاب نتوانستند‏‎ ‎‏موقعیت و جایگاه امام را در انقلاب اسلامی احراز کنند و یا به آن نزدیک شوند. فاصله‏‎ ‎‏تعداد و درصد شعارهای مربوط به امام و سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب نشان‏‎ ‎‏می دهد که امام خمینی‏‏(س)‏‏ از یک رهبری فرهمندانه برخوردار بوده است و مردم ایران به‏‎ ‎‏او به عنوان یک شخصیت خارق العاده و استثنایی می نگریستند و با اعتماد کامل به‏‎ ‎‏رهبری او و با امید پیروزی با رهبری او وارد میدان عمل انقلاب اسلامی شدند، و با‏‎ ‎‏رهبری او با هم متحد و متفق القول گشته و آماده فداکاری و جان نثاری در راه اسلام و‏‎ ‎‏انقلاب و امام شدند و انقلاب را به پیروزی رساندند.‏

‏‏و در نهایت اینکه بررسی شعارهای مربوط به امام خمینی‏‏(س)‏‏ نشان می دهد که نه تنها‏‎ ‎‏مردم ایران به وسیله این شعارها بر ضرورت رهبری امام خمینی‏‏(س)‏‏ جهت سرنگون‏‎ ‎‏کردن رژیم پهلوی تأکید داشته اند، و نه تنها بر رهبری بلامنازع او و ویژگی های شخصیتی‏‎ ‎‏منحصر به فرد او اذعان نموده اند، بلکه بین امام خمینی‏‏(س)‏‏ و ائمه اطهار، خاصه امام‏‎ ‎‏حسین ‏‏علیه السلام‏‏ و بین امام خمینی‏‏(س)‏‏ و اسلام و قرآن، ارتباط نزدیک برقرار نموده و او را‏‎ ‎‏ادامه دهنده راه امام حسین ‏‏علیه السلام‏‏ و امامان معصوم ‏‏علیه السلام‏‏ تلقی کرده اند، و نیز او را تشریح‏
‏‎

‎‏کننده اسلام راستین و برپا کننده جامعه اسلامی راستین دانسته اند.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏

‏‏1ـ کوهن، 1369، 183.‏

‏‏2ـ کوهن، 1369، 183ـ193.‏

‏‏3ـ هافر، 1372، 190.‏

‏‏4ـ همان، 192ـ191، و رک. برینتون، 1370، 102ـ92، و بشیریه، 1372، 94ـ88.‏

‏‏5ـ با بررسی های مقدماتی که در مورد شعارهای انقلابی انقلابات دیگر به عمل آورده ام معلوم شده‏‎ ‎‏است که تعداد شعارهای انقلابی در آنها خیلی محدود بوده است. مثلاً از بررسی 8 کتاب مربوط به انقلاب‏‎ ‎‏چین 35 شعار، از 9 کتاب مربوط به انقلاب فرانسه 23 شعار، و از 5 کتاب مربوط به انقلاب شوروی 28‏‎ ‎‏شعار به دست آمده است. امیلکار کابرال، یکی از انقلابیون انقلاب گینه، در کتاب خود به نام انقلاب گینه‏‎ ‎‏52 شعار انقلابی برای این انقلاب عنوان کرده است.‏

‏‏6ـ از مهمترین مجموعه های موجود درباره شعارهای انقلاب اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد:‏‎ ‎‏کتاب انقلاب، تدوین علی کمالی، کتاب همگام با شعارها در انقلاب اسلامی ایران، از انتشارات سپاه‏‎ ‎‏پاسداران انقلاب، کتاب در طلوع آزادی جای شهدا خالی، تدوین نورالدین بزرگمهر. از آنجا که در این‏‎ ‎‏تحقیق از کلیه شعارهای مندرج در این منابع بهره برداری شده است، جهت مراجعه مشخصات کامل آنها در‏‎ ‎‏قسمت منابع خواهد آمد.‏

‏‏7ـ بشلر، 1370.‏

‏‏8ـ برینتون، 1370، 143ـ109 و ‏‎Tilly, 1978, ch. 3‎‏.‏

‏‏9ـ برای آشنایی بیشتر با اندیشه های برخی از این شخصیتها، رک. قادری، 1377.‏

‏‏10ـ هولستی، 1373، 154.‏

‏‏11ـ برای توضیح بیشتر، رک. پناهی، 1378، فصل 5، روش تجزیه و تحلیل شعارها.‏

‏‏12ـ برینتون، 1370، 102.‏

‏‏13ـ هافر، 234ـ221.‏

‏‏14ـ ‏‎weber, 1987, 241-245‎‏.‏

‏‏15ـ لازم به توضیح است که از 91 شعار مربوط به آقای بازرگان 68، شعار در تأیید و حمایت از‏‎ ‎‏نخست وزیری و دولت آقای بازرگان است، 3 شعار در مخالفت با آن، و 20 شعار دیگر در تحسین و تمجید‏‎ ‎‏از ویژگی های شخصیتی بازرگان می باشد.‏

‏‏16ـاز 21 شعار مربوط به آیت الله بهشتی فقط یک شعار در مخالفت با وی مطرح شده است.‏

‏‏17ـ قابل ذکر است که از 24 شعار مربوط به بنی صدر، یک شعار در تأیید و حمایت از ریاست جمهوری‏‎ ‎‏و دولت وی و دو شعار در مخالفت با آن، و 5 شعار در تأیید و حمایت از مواضع و شخصیت بنی صدر و‏‎ ‎‏16 شعار نیز در مخالفت با مواضع و ویژگی های شخصیتی وی مطرح شده است.‏

‏‏18ـ توزیع 41 شعار مربوط به این هشت شخصیت به شرح زیر می باشند: یک شعار در حمایت از آقای‏
‏‎

‎‏رفسنجانی، 7 شعار در حمایت و تأیید و تکریم آیت الله مطهری، 6 شعار در حمایت و تمجید از شهید‏‎ ‎‏رجایی، 2 شعار در حمایت و تأیید شهید باهنر، 9 شعار در حمایت و تمجید آیت الله منتظری، یک شعار در‏‎ ‎‏حمایت از آیت الله شریعتمداری و 5 شعار در مخالفت با وی، 6 شعار در حمایت و تمجید از دکتر شریعتی،‏‎ ‎‏و 4 شعار نیز در حمایت و تأیید آقای خلخالی.‏

‏‏19ـ‏‎Smelser, 1962, 355-356 ‎‏.‏

‏‏20ـ پناهی، 1378‏

‏‏21ـ حشمت زاده، 1377، واسکاچپول 1982.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏منابع و مآخذ‏

‏‏ـ کرین برینتون، ‏‏کالبد شکافی چهار انقلاب،‏‏ ترجمه محسن ثلاثی، 1370.‏

‏‏ـ نورالدین بزرگمهر، ‏‏در طلوع آزادی، جای شهدا خالی،‏‏ تهران 1358.‏

‏‏ـ حسین بشیریه، ‏‏انقلاب و بسیج سیاسی، ‏‏انتشارات دانشگاه تهران 1372.‏

‏‏ـ ژان بشلر، ‏‏ایدئولوژی چیست؟ نقدی بر ایدئولوژیهای غربی،‏‏ ترجمه علی اسدی، شرکت سهامی‏‎ ‎‏انتشار، تهران 1370.‏

‏‏ـ پناهی، ‏‏جامعه شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران،‏‏ سازمان اسناد و مدارک فرهنگی انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی، 1378. (زیر چاپ)‏

‏‏ـ محمدباقر حشمت زاده،‏‏ علل و عوامل پیروزی انقلاب ایران، در کتاب حدیث انقلاب:‏‎ ‎‏جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران، ‏‏انتشارات بین المللی هدی، تهران 1377.‏

‏‏ـ حاتم قادری، ‏‏اندیشه ها و چهره ها در انقلاب اسلامی ایران، در کتاب حدیث انقلاب:‏‎ ‎‏جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران،‏‏ انتشارات بین المللی هدی، تهران 1377.‏

‏‏ـ آلوین استانفورد کوهن، ‏‏تئوریهای انقلاب،‏‏ ترجمه علیرضا طیب، نشر قومس، تهران 1369.‏

‏‏علی کمالی، ‏‏انقلاب،‏‏ مؤسسه مسعود، تهران 1358.‏

‏‏ـ اریک هافر، ‏‏پیرو راستین،‏‏ ترجمه فیروزه خلعت بری، نشر شباویز، تهران 1372، همگام با شعارها در‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی ایران، ‏‏سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.‏

- Theda, Skocpol,  "Rentier State and shi'a Islam in the Iranian Revolution,"  in Theory   and society, vol. 11, no. 3, may 1982.

- Neilj., Smelser,  Theory of collective Behaviour,  The free press, New York, 1962.

- charles, Tilly,  From Mobilization to Revolution,  Addison-Wesley publishing co.,   Reading, 1978.

- Max, Weber,  Economy and Society,  edited by c. Roth and c. Wittich, university of   california press, berkeley 1978.

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‎

‎