تأثیر زمان و مکان در فهم قرآن

‏‏ ‏

‏‏تأثیر زمان و مکان‏

‏‏در فهم قرآن‏

‏‏سیّد محمد علی ایازی‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏بسمِ اللهِ الَّرَحمنِ الرَّحیم‏

‏‏مقدمه‏

‏‏جامعۀ انسانی و اندیشۀ بشری هر روز در توسعه و تکامل است. هر روز‏‎ ‎‏جامعه با مسأله ای جدید مواجه است و پرسشهای جدیدی در برابر او قرار‏‎ ‎‏می گیرد که پاسخهایی مناسب می طلبد.‏

‏‏زندگی انسان در عصر ماشین دگرگون یافته و ابزار و لوازم جدیدی نیازمند‏‎ ‎‏است. خواسته های این عصر فزونی یافته و دگرگون شده است و این خواسته ها‏‎ ‎‏با خواسته های پیشین در جوامع گذشته تفاوت دارد. مقولۀ دین در برابر این‏‎ ‎‏تحولات و نیازها و پرسشها چه موضعی دارد و قرآن، کتاب آسمانی و‏‎ ‎‏جاودانی، چه نقشی را ایفا می کند؟ آیا به این تحولات نظر مساعد نشان می دهد و‏‎ ‎‏تحولات را مثبت تلقی می کند؟ آیا قرآن همگام با نیازهای انسان پاسخگوی‏‎ ‎‏عصر کنونی است و اصولاً قرآن با تحولات فرهنگی و اجتماعی و علمی چه‏‎ ‎‏رابطه ای دارد؟‏

‏‏قرآن دربارۀ خودش می گوید :‏

‏‏«و نزّلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شی و هدی و رحمة و بشری للمسلمین»‏‎[1]‎‏.‏

‏‏ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا همۀ مسائل را روشن کند و رهنمودی باشد به‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏همراه رحمت و بشارت برای مسملین.‏

‏‏تفسیر روشنتری از موضع قرآن نسبت به نیازهای جوامع مختلف در کلام‏‎ ‎‏امام صادق(ع) آمده است:‏

‏‏«‏‏... لأنّ الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لالناس دون ناس، فهو فی کل‏‎ ‎‏زمان جدید، و عند کل قوم غض الی یوم القیامة‏‏»‏‎[2]‎‏.‏

‏‏بدرستی که خداوند تبارک و تعالی، قرآن را برای زمان و مردمی خاص قرار‏‎ ‎‏نداده است، بدانید که قرآن برای هر زمانی جدید است، و در پیشگاه هر مردمی‏‎ ‎‏همچنان شاداب و جذاب خواهد ماند تا عالم واپسین.‏

‏‏پس دو نکته تردیدناپذیر است:‏

‏‏1 ـ اینکه قرآن پاسخگوی همۀ نیازهای دینی انسان است.‏

‏‏2 ـ قرآن برای همۀ زمانها و مکانها و نسلها و عصرهاست.‏

‏‏اگر قرآن چنین است، و نیازهای انسانی در طول عصرها و نسلها متفاوت‏‎ ‎‏است، باید پاسخ قرآن به گونه ای باشد که بتواند برای همۀ عصرها و نسلها‏‎ ‎‏تأمین کننده باشد.‏

‏‏از طرف دیگر فهم انسان در طی قرون و اعصار در تحول و تکامل بوده و‏‎ ‎‏روز به روز مجهز به سلاح دانش شده و فهم او بیشتر شده است. طبعاً فهم او‏‎ ‎‏نسبت به قرآن و آموخته هایش بیشر شده است. چون تصورات و آگاهیهای علمی‏‎ ‎‏و فرهنگی او تحول یافته است. این تحول اندیشه گاهی در زمینۀ مسائل علمی‏‎ ‎‏و در باب خلقت جهان است. مثلاً مسلمانی که این آیۀ شریفه را می خواند:‏‎ ‎‏«‏‏ثم استوی الی السماء و هی دخان‏‏»‏‎[3]‎‏، آیا درک او از بخار بودن آسمان با مسلمان‏‎ ‎‏صدر اسلام یکی است یا بر اثر پیشرفت علم روشن شده است که آسمانها در‏‎ ‎‏آغاز به صورت گاز بوده که نتیجۀ انفجار مادۀ نخستین است و اندک اندک رو به‏‎ ‎‏سردی و تغییر ماهیت داده و از پی آن کم کم هفت آسمان پدید آمده است‏‎[4]‎‏.‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏بنابراین دیگر نمی تواند مفسر ما بخار را به همان معنای اسرائیلی موجود در‏‎ ‎‏تفاسیر پیشینیان معنا کند‏‎[5]‎‏.‏

‏‏همچنین این آیۀ شریفه: ‏‏«‏‏و تری الجبال تحسبها جامدة و هی تَمُرّ مَرَّ السحاب‏‏»‏‎[6]‎‏.‏

‏‏(و کوهها را می بینی و پنداری که بی حرکتند، حال آنکه آنها ابرسا در حرکتند).‏

‏‏مفسری که حرکت زمین و کوهها را در این آیه می خواند و تشبیه شدن آن به‏‎ ‎‏ابرها را چگونه می فهمد؟ آیا درک او مانند درک کسی است که بر اساس حرکت‏‎ ‎‏بطلمیوسی تفسیر می کند یا بر اساس دیدگاه حرکت زمین و به دور خورشید؟‏

‏‏و یا این آیه شریفه:‏

‏‏«‏‏اولم یرالذین کفروا أنّ السموات والارض کانتا رتقا ففتقنا هما و جعلنا من الماء کل شٸ‏‎ ‎‏حی افلا یؤمنون‏‏»‏‎[7]‎‏.‏

‏‏آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین بسته بود و ما آنها را شکافتیم و از آب هر‏‎ ‎‏چیز را زنده گردانیدیم، چرا باز به خداوند ایمان نمی آورند؟‏

‏‏از این آیه پیشینیان چه استنباط می کردند و اکنون ما چه می فهمیم؟ پیشینیان‏‎ ‎‏می گفتند که در گذشته از زمین چیزی نمی رویید، خداوند با شکافتن آسمان و‏‎ ‎‏آوردن باران زمین را باز کرد‏‎[8]‎‏. اما مفسر معاصر ما می گوید: این آیۀ شریفه به‏‎ ‎‏تاریخ منظومۀ شمسی اشاره دارد و اینکه در اصل این منظومه یک مجموعۀ واحد‏‎ ‎‏بوده و تدریجاً اجزا و اجرام آن از یکدیگر جدا شده است‏‎[9]‎‏.‏

‏‏این تصورات و آگاهیهای جدید است که به دنبالش فهم جدید و نگرش نو به‏‎ ‎‏قرآن را فراهم کرده است.‏

‏‏چنین دگرگونی در زمینۀ موضوعات دیگر، مانند مسائل اجتماعی و فرهنگی‏‎ ‎‏و تاریخی، پدید آمده است و فهم از قرآن را دگرگون ساخته است.‏

‏‏این تحول در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری و در عصر بازگشت به قرآن‏‎ ‎‏تحولی گسترده در دانش تفسیر را به وجود آوده و افزایش بیشتری یافت و بیشتر‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏موجب به صحنه درآمدن قرآن درمیان توده های مسلمانان در ابعاد هدایتی و‏‎ ‎‏تربیتی گردید.‏

‏‏در این راستا دگرگونی در شیوۀ ارائۀ تفسیر وعرضۀ مطالب قرآنی‏‎ ‎‏انجام گرفت. یعنی زبان و نثر مطالب و شیوۀ عرضۀ قرآن تحول یافت و‏‎ ‎‏توضیحات تفسیر متناسب با نیاز خوانندگان و در خور فهم آنان انجام گرفت.‏‎ ‎‏لفاظ کهنه و نظم و نثر قدیمی جای خود را به زبان ساده و قابل فهم و بعضاً نثر‏‎ ‎‏زیبا و دلپذیر داد. اما اگر به همین اندازه بسنده می شد، گفته می شد تأثیر زمان و‏‎ ‎‏مکان در ارائۀ تفسیر و در شکل صوری است، نه فهم آن؛ اما دگرگونی دیگر در‏‎ ‎‏زمینۀ نوسازی و مدرنیزه کردن تفسیر قرآن در مباحث اجتماعی و تلاش در توفیق‏‎ ‎‏جمع بین مسائل اسلام و قضایای انسان معاصر و ارائۀ ارزشهای قرآنی در شکل‏‎ ‎‏اجتماعی و پاسخ به نیازهای عصر جدید بود. چنین چیزی را باید و حتماً به‏‎ ‎‏حساب تحول در فهم مفسر از آیات قرآنی گذاشت و نمی توان دگرگونی سطحی‏‎ ‎‏و ظاهری انگاشت.‏

‏‏از نمونه های دیگر این تحول را باید در حساسیّت مفسران در پاسخ به‏‎ ‎‏اشکالات کلامیون جدید در مفهوم دین، حقوق بشر، انتظار از دین، تعارض‏‎ ‎‏دین و علم، تعارض عقل و دین، تأمین عدالت و از این قبیل مسائل دانست.‏‎ ‎‏قطعاً چنین حساسیت و گرایش را زاییدۀ دگرگونی در فهم مفسر در آیات‏‎ ‎‏و تحول در نوع برداشت از آن باید حساب کرد.‏

‏‏نباید مسائلی را که در باب زمان و مکان مطرح می شود، باین معنا دانست که‏‎ ‎‏زمان و مکان به تنهایی در استنباط ما از منابع دینی ایجاد دگرگونی می کند، بلکه‏‎ ‎‏آن چیزی که موجب دگرگونی می شود، فهم ما از تحولات در زمان و مکان‏‎ ‎‏خاص می باشد که با توجه به آن تحول، استنباط از آیه و روایت می گردد. عالمی‏‎ ‎‏که در گذشته وجود داشته و همین آیه و حدیث را دیده است، اما چنین استنباطی‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏از آن نداشته است، نه به این خاطر بوده که قوۀ استنباط او کمتر بوده است و‏‎ ‎‏درکی درست از آیه نداشته است، بلکه چون آن عالم به حادثه و مشکل برخورد‏‎ ‎‏نکرده بود، شرایط زمان و زیستی او بدین گونه نبوده است که با آن شکل مواجه‏‎ ‎‏شود و لذا چنین فهمی نداشته است. اما برای دانشمند و مفسر عصر این گونه‏‎ ‎‏نیست. او در اثر برخورد با مشکل دنبال چاره می افتد و لذا آیه و روایت را به صورت‏‎ ‎‏خاصی تفسیر می کند. نمونه های این حرکت در این یکی ـ دو قرن اخیر درابعاد‏‎ ‎‏مختلف مسائل اجتماعی، سیاسی فراوان است. مثلاً اینکه مفسرین عصر ما این‏‎ ‎‏اندازه به مسألۀ آزادی سیاسی و آزادی اندیشه و عقیده به مناسبت آیات‏‏ «‏‏لا اکراه فی‏‎ ‎‏الدین‏‏»‏‎[10]‎‏، و آیۀ ‏‏«‏‏لاتجادلوا اهل الکتاب إلاّ بالتی هی احسن‏‏»‏‎[11]‎‏، و آیۀ ‏‏«‏‏لاینهاکم الله عن ‏‎ ‎‏الذین لم یقاتلو کم فی الدین و لم یخرجو کم عن دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب‏‎ ‎‏ المقسطین‏‏»‏‎[12]‎‏ پرداخته اند، و یا رفتار مناسب با اقلیتهای مذهبی و سیاسی را توصیه‏‎ ‎‏می کند، و مفسران به آن عنایت کرده اند، زاییدۀ چه تحولی می تواند باشد؟ آیا پیش‏‎ ‎‏از آن این آیات وجود نداشته است یا طرح بحث آزادی در گذشته به این شکل و‏‎ ‎‏در قالب این اصطلاحات وجود نداشته است؟ همچنین مباحثی دیگر در باب‏‎ ‎‏دمکراسی، روبط بین الملل، استقراض، حقوق اقلیتها و شکل حکومت و‏‎ ‎‏مانند آن ـ که بیشتر در حوزۀ ارائۀ تفسیر جدید از بیان نظامات اسلامی است ـ که‏‎ ‎‏پاسخگویی دین را در حوزۀ مسائل اجتماعی و سیاسی نشان دهد‏‎[13]‎‏.‏

‏‏همچنین مسائل دیگری که در باب پاسخ به شبهات و اعتراضات مخالفان‏‎ ‎‏است. مثلاً در باب این آیه: ‏‏«‏‏و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا‏‎ ‎‏الذکر‏‏»‏‎[14]‎‏ که مفسرین پیشین به مناسبت ذکر قصه ای تاریخی این آیه را دربارۀ‏‎ ‎‏چشم زخم کفار به پیامبر می دانستند و برای اینکه مسألۀ چشم زخم را توجیه کنند،‏‎ ‎‏قضایایی تاریخ را هم ذکر می کردند‏‎[15]‎‏؛ اما امروز که مسألۀ چشم زخم مورد‏‎ ‎‏تردید واقع شده است و از نظر علمی قابل سئوال وتردیدآمیز است، برخی از‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏مفسران ما گرچه با قاطعیت این ادعای عموم مفسرین را نفی نکرده اند و گفته اند‏‎ ‎‏این تأثیر نفسانی محال نیست، اما معنای دیگری کرده اند و گفته اند: شاید منظور‏‎ ‎‏از «‏‏لیزلقونک بابصارهم‏‏» نگاه بغض آلود و کینه ای کفار باشد‏‎[16]‎‏.‏

‏‏آیا چنین تفسیری جز با انگیزۀ رفع شبهه و تفسیری ظاهری از قرآن قابل‏‎ ‎‏تطبیق است و جز تأثیر زمان و علوم آن و نگرشی عقلانی بر آیه است؟‏

‏‏به همین دلیل کسی که در زمان ما زندگی می کند، اما آگاهی از تحولات و‏‎ ‎‏نیازها و مشکلات و شبهات ندارد و موضوع را بخوبی نمی شناسد، استنباط او‏‎ ‎‏از قرآن مانند کسی است که در این زمان نیست و گمان می کند موضوع امروزی‏‎ ‎‏با موضوع دیروزی فرق ندارد و بر انطباق حکم بر همان موضوع دیروزی رأی‏‎ ‎‏می دهد. پس تنها زمان و مکان نیست که موجب دگرگونی در استنباط از قرآن و‏‎ ‎‏یا هر نص دیگر می شود، این فهم از زمان و مکان و آگاهی از مسائل و رخدادها‏‎ ‎‏و به تعبیری عالم به زمان بودن، موجب فهم جدید از منابع دینی می گردد.‏

‏‏البته مفهوم این سخن این نیست که زمان و مکان معجزه می کند، و یا‏‎ ‎‏موجب خروج از ضابطه می گردد. خیر، اولاً این دگرگونی الزاماً به معنای‏‎ ‎‏انقلاب و تغییر وضع در همۀ احکام و ارزشها و فهم نصوص نیست. ثانیا آگاهی‏‎ ‎‏از قواعد استنباط و شناخت متن و احاطه بر اصول و توجه به شرایط و قواعد‏‎ ‎‏تفسیر لازم است.‏

‏‏برای اینکه بتوانیم پیش از ورود در مباحث اصلی موضوع را بیشتر باز کنیم‏‎ ‎‏ناچار به تبیین چند مسأله می پردازیم:‏

‏‏1 ـ منظور از زمان و مکان‏

‏‏2 ـ چگونگی تغییر در فهم در زمانهای مختلف‏

‏‏3 ـ رابطۀ عقل با تأثیر عرف‏

‏‏4 ـ ابعاد دگرگونی‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏گفتار اول‏

‏‏تبیین موضوع بحث و مسائل مربوط به آن‏

‏‏الف) منظور از زمان و مکان‏

‏‏وقتی صحبت از زمان ومکان در تفسیر می شود، برخی گمان می کنند،‏‎ ‎‏منظور از آن ماهیت زمان و مکان و به تعبیری بُعد فلسفی آن است. در صورتی‏‎ ‎‏که بحث زمان و مکان با نگرش فلسفی موردنظر نیست و ارتباطی به فهم و تفسیر‏‎ ‎‏نص ندارد، چنانکه بحث زمان و مکان در فقه و استنباط احکام از زاویۀ فلسفی و‏‎ ‎‏ابعاد تحلیلی زمان موردنظر نیست. غرض از طرح زمان و مکان در ارتباط با فهم‏‎ ‎‏قرآن و یا هر نص و متن شرعی، مانند حدیث و کلمات قدسی، ظرفی است که‏‎ ‎‏جامعه را در بر گرفته است. ظرفی که نص در آن فضا قرار گرفته است و‏‎ ‎‏مخاطبان از آن آیه و کلمه، مطلب را فهمیده اند. این فهم و تحلیل و تفسیر‏‎ ‎‏مخاطبان از نص ممکن است برخواسته از عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی،‏‎ ‎‏آداب و سنن و رفتارها، خصوصیات جغرافیایی، نیازها و کششهای افراد‏‎ ‎‏مختلف باشد و در سایۀ انتقال و جابه جایی و بیان به وجود آمده باشد.‏

‏‏در این صورت، زمان و مکان ظرف آن نص خواهد بود که به آن کلمات‏‎ ‎‏شکل و قالب مخصوص داده است. از مکان و زمان در میان اصولیون به «عرف»‏‎ ‎‏و «ارتکاز عقلا» هم تعبیر شده است.‏

‏‏از طرف دیگر خود نص چنین ویژگی را برمی تابد و به گونه ای القاء‏‎ ‎‏شده است که با رسم و دَیدَن و عرف و سنت هرجامعه شکل پذیری پیدا می کند و‏‎ ‎‏متفاوت می شود؛ مانند آبی که در کاسه یا سطل و یا حوض ریخته می شود که‏‎ ‎‏همۀ آنها آب هستند و خواص آب را دارند، اما وقتی در ظروف مخصوص قرار‏‎ ‎‏می گیرند تفسیرها، استنتاجات و احکام ویژه ای را به وجود می آورند.‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏مثلاً آیۀ شریفۀ ‏‏«و امرهم شوری بینهم»‏‎[17]‎‏ دستور به نظام مشورت و اتکا به آرا‏‎ ‎‏را در مسائل ادارۀ جامعه مطرح می کند، اما واقعیت این است که مسألۀ مشورت‏‎ ‎‏متناسب با عرفها و سنتها و جامعه های مختلف، شکل پذیری پیدا می کند و از آن‏‎ ‎‏حالت بسیط تبدیل به نظام و سیستمی می گردد که اتکای به آرای مردم در کارهای‏‎ ‎‏تصمیم گیری الزامی می شود، و طبعاً از این آیه تفسیرهای گوناگون می شود‏‎[18]‎‎ ‎‏و با عرف و سنت و تحولات اجتماعی توسعه می یابد.‏

‏‏ب) چگونگی تغییر درفهم زمانهای مختلف‏

‏‏در تأثیر گذاری عرف چند نکته قابل توجه است که ما را در اهداف بحث‏‎ ‎‏یاری می رساند. آگاهی از این محورها سهمی بسزا در چگونگی تغییر درفهم‏‎ ‎‏دارد که به آنها اشاره می شود:‏

‏‏اول: زمینۀ اجتماعی نص: به این معناکه ایه در چه شرایط و چه حال و هوایی‏‎ ‎‏نازل شده است و مخاطبان آن چه کسانی بوده اند و چه خصوصیاتی و افکاری و‏‎ ‎‏چه انگیزه ای داشته اند که آیه به مناسبت آن نازل شده است. به عبارت دیگر، این‏‎ ‎‏جمله از حضرت که ‏‏«إنّما یعرف القرآن من خوطب به»‏‎[19]‎‏،‏‏ تفسیری دیگر از این‏‎ ‎‏جمله زمینۀ اجتماعی نص و بررسی مخاطبان قرآن است. زیرا می گوید کسی‏‎ ‎‏قرآن را می شناسد که مخاطب آن باشد.‏

‏‏دوم: شأن نزول و اسباب نزول: این موضوع یکی از عوامل مؤثر در درک‏‎ ‎‏واقعیات و شرایط نزول و فهم آیه است. زیرا برای ما روشن می کند که چه‏‎ ‎‏عواملی موجب آن شده تا آیه ای نازل شود، آنگاه می توان آیه را تعمیم از مورد‏‎ ‎‏داد یا تقیید به همان خصوصیات کرد، گرچه این قاعده در جای خود ثابت‏‎ ‎‏شده است که سبب نزول نه تعمیم می دهد و نه تخصیص می زند.‏

‏‏سوم: اهداف نص: ‏‏اینکه بدانیم نص تحول پذیر است یا ثابت، مسألۀ مهمی‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ است. به عبارت دیگر ما در باب دستورات و احکام یک قالب داریم و یک‏‎ ‎‏محتوا، حکم داریم و علت آن، قانون داریم و فلسفۀ آن، مفهوم داریم و‏‎ ‎‏مصادیق. حال تا کجا می توان از قالب بیرون آمد و به مغز وفادار ماند و چه‏‎ ‎‏مقدار؟ در برخی از قوانین بین قالب ومغز تعبّد است و نمی توان حکم را تغییر‏‎ ‎‏داد و قطعی است. مثل نماز، روزه، حج و دیگر مسائل عبادی که بین قالب و‏‎ ‎‏مغز، صورت و باطن رابطه وثیقی است و تفکیک جایز نیست. اما آیا در‏‎ ‎‏معاملات قالب سرنوشت ساز است؟ آیا در روابط اقتصادی حتماً همان‏‎ ‎‏قالبهای معهود را باید رعایت کرد؟ آیا تابع خود حکم است یا می توان فلسفه ای‏‎ ‎‏از حکم استنباط کرد؟ اینکه قرآن گفته است: ‏‏«‏‏و لاتأکلوا مما لم یذکر اسم اللهِ‏‎ ‎‏ علیه‏‏»‏‎[20]‎‏ آیا برای آن زمان گفته است و نار به این جهت بوده که چون مشرکین‏‎ ‎‏نام بتها را در هنگام ذبح جاری می کرده اند، نهی کرده است که بدون نام خدا‏‎ ‎‏و ذکر آن ذبح جایز نیست؟ و یا در باب نام خدا بردن خدایی که مسلمانان قبول‏‎ ‎‏دارند، با آنچه اهل کتاب از خدا تصور دارند کافی است و نام آوردن آنها موجب‏‎ ‎‏حلیت ذبیحه می شود؟ چنانکه عمدۀ مفسران اهل سنت و جماعتی از مفسران‏‎ ‎‏شیعه‏‎[21]‎‏ همین سخن را گفته اند و به آیۀ دیگر: «‏‏و طعام الذین اوتواالکتاب حل‏‎ ‎‏لکم‏‏»‏‎[22]‎‏ استشهاد کرده اند یا چنین تفسیری درست نیست و کلاً ذبیحه اهل کتاب‏‎ ‎‏حلال نیست.‏

‏‏این تعیین شدن اهداف نص در تأثیر گذاری عرف و پیشامدهایی که در زمانها‏‎ ‎‏به وجود آمده قابل تأمل و بررسی است و موارد این بحثها فراوان است.‏

‏‏ج) رابطه عقل و تأثیر عرف‏

‏‏عقل در فهم و استنباط و اجتهاد نقشی مهم دارد. شیعه نه آن چنان‏‎ ‎‏می اندیشد که همچون معتزله معیار همه چیز را عقل بشمارد و تفسیر همه چیز را‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏از عقل بخواهد، و یا در استخراج احکام به قیاس واستحسان روی آورد، و نه‏‎ ‎‏مانند سلفیه است که عقل را در درک عقاید تعطیل کند و در شناخت توحید و‏‎ ‎‏عقاید به خبر واحد روی آورد و مانند اخباریون با همۀ مسائل از دیدگاه خبرطنی و‏‎ ‎‏غیر یقینی برخورد کند. بلکه عقل کاشف حکم شرعی و استحسان و استقباح‏‎ ‎‏(حسن و قبح) مبنای شناخت احکام است‏‎[23]‎‏.  عدل پایۀ شناخت احکام است.‏‎ ‎‏احکامی که ظلم باشد، نمی تواند حکم شرعی باشد. احکام شرعی تابع مصالح و‏‎ ‎‏مفاسد واقعی ونفس الامری هستند‏‎[24]‎‏. اگر عقل بتواند مصالح ملزمه و مفاسد‏‎ ‎‏را دقیقاً درک کند می تواند به واسطۀ آن، حکم شرعی را استنباط کند. پس اگر‏‎ ‎‏ظاهر آیه یا حکم قطعی عقل مبانیت داشته باشد، حتماً باید ظاهر را تأویل کرد.‏‎ ‎‏اگر کلمۀ «ید» در ‏‏«‏‏یدالله فوق ایدیهم‏‏»‏‎[25]‎‏ و عرش و کرسی در آیۀ «‏‏الرحمن علی‏‎ ‎‏العرش استوی‏‏»‏‎[26]‎‏  و «‏‏وسع کرسیه السموات و الارض‏‏»‏‎[27]‎‏ دربارۀ خداست، باید به‏‎ ‎‏غیر معنای لفظی آن تفسیرکرد. زیرا از نظر عقلی مسلّم است که خدا نمی تواند‏‎ ‎‏جسم باشد تا دست و مکان داشته باشد. صفات ذاتی او عین او نباشد و زائد بر‏‎ ‎‏ذات او باشد. همچنین اگر حکمی در مواردی منافات با عدل داشته باشد‏‎ ‎‏(چنانکه موجب ضرر، حرج؛ تعطیل أهم، و مبانیت با انسانیت داشته باشد)‏‎ ‎‏حکم در آن قسمت تغییر داده می شود. همۀ اینها مواردی است که عقل حکم‏‎ ‎‏می کند و از مواردی است که موجب تصرف در نص می شود و عرف عاقل و‏‎ ‎‏فهیم در نص تأثیر می گذارد و یا به تعبیری عقل در فهم، توسعه و تضییق مفهومی‏‎ ‎‏و مصداقی آن تصرف می کند.‏

‏‏د) ابعاد دگرگونی‏

‏‏اینکه گفته شد زمان و مکان و عرف تأثیر می گذارند و زمینۀ دگرگونی در‏‎ ‎‏فهم را فراهم می سازند، ابعاد مختلفی دارد. که در بحثهای آینده، بویژه در‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏بحث تفسیر عصری، به این مهم پرداخته خواهد شد؛ اما اجمالاً اشاره می کنیم‏‎ ‎‏که دگرگونی در جهات مختلف مسائل نظری و علمی است. مسائل نظری گاه‏‎ ‎‏شامل مسائل ارزشها و باید و نبایدهای اخلاقی می گردد و یا در نگرش به جهان‏‎ ‎‏خارج و آفرینش و اختصاصاً در حیطۀ مسائل و علوم تجربی می باشد؛ مانند آیاتی‏‎ ‎‏که در باب آفرینش جهان، انسان و آیندۀ جهان آمده است. و گاه در مسائل‏‎ ‎‏فرهنگی سیاسی، مانند آزادی، حقوق بشر، روابط انسانها و یا بحثهای‏‎ ‎‏اجتماعی، مثل ازدواج و طلاق، آیین همسرداری، جرم و جرمشناسی است.‏

‏‏گفتار دوم‏

‏‏تفسیر عصری‏

‏‏الف) معنای تفسیر عصری‏

‏‏در آغاز ببینیم منظور از عصری بودن یا عصری شدن تفسیر چیست؟ منظور‏‎ ‎‏از عصری بودن تفسیر، نو به نو شدن تبیین مفاهیم و استخراج پیام قرآن و‏‎ ‎‏انعکاس و تأثر تفسیر از عصر و زمانه است و یا به تعبیری دیگر، انطباق یافتن‏‎ ‎‏پیامهای قرآنی با مخاطبان جدید و متناسب با زبان خوانندگان توسط مفسر را‏‎ ‎‏تفسیر عصری می نامند.‏

‏‏اینکه در تاریخ تفسیر، این دانش تحول یافته و سیر تکاملی مخصوص به‏‎ ‎‏خود را طی کرده است محل بحث نیست. اما این سؤال مطرح است که آیا‏‎ ‎‏تفسیرهای گوناگون انعکاسی از زمان خود داشته اند؟ به گونه ای که اگر مفسر‏‎ ‎‏در آن زمان و مکان نمی زیست، این گونه تفسیری پدید نمی آمد و یا اینکه زمان و‏‎ ‎‏مکان هیچگونه تأثیری در آفرینش این تفسیر ندارد؟‏

‏‏پاسخ ما به این سئوال روشن است. ما می خواهیم بگوییم تفسیر عصری و‏‎ ‎‏باید عصری باشد. برای اینکه عصری بودن تفسیر را بخوبی تشریح کنیم در آغاز‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏توضیحی از عوامل عصری شدن را بیان می کنیم و آنگاه به نکاتی در باب بایدها و‏‎ ‎‏الزامات تفسیر عصری می پردازیم.‏

‏‏ب) عوامل تفسیر عصری‏

‏‏دگرگون شدن تفسیر در تاریخ معلول عوامل چندی است. برخی از عوامل‏‎ ‎‏زاییدۀ درجات علمی مفسر در زمینۀ ادبیات، علوم قرآن، تاریخ و مانند آن است.‏‎ ‎‏در این صورت تحول در تفسیر زاییدۀ درجات علمی مفسر است و ارتباط به‏‎ ‎‏بحث ما ندارد؛ گرچه گاه همین دانستنیها هم زاییدۀ علم  و تحولات علمی‏‎ ‎‏است. اما در هر صورت ممکن است در یک زمان چند تفسیر نگاشته شود، اما‏‎ ‎‏تفاوت آنها نه برخواسته از تحولات علمی و یا دانستنیهای زمان مفسران باشد،‏‎ ‎‏بلکه برخواسته از آگاهی و یا دقت بیشتر یکی از مفسران بر علوم رایج حوزه‏‎ ‎‏باشد.‏

‏‏گاهی منظور از عصری بودن تفسیر، رنگ به رنگ و عوض شدن ظاهر‏‎ ‎‏کلمات و شیوۀ سخن و نثر کلمات و به تعبیری مناسب مخاطبان و حال و هوای‏‎ ‎‏روز بیان کردن است. در این صورت، همان کهنه ها، نو شده است و لباس‏‎ ‎‏زیبایی بر بدن رنجور پیشین پوشاندن است. در این صورت به یک مفهوم تفسیر،‏‎ ‎‏عصری شده است؛ یعنی مطابق با عصر ارائه شده است تا افراد جدید بهتر از‏‎ ‎‏قرآن بهره برداری کنند و نسل نو با مطالعۀ آن احساس کسالت و خستگی نکنند.‏‎ ‎‏اما چنین دگرگونی را ما تفسیر عصری نمی نامیم، بلکه تفسیر پیشین را در لباس‏‎ ‎‏نو و آرایش شده می دانیم.‏

‏‏آنچه از تفسیر عصری بیشتر منظور است، برداشت از قرآن، متفاوت از‏‎ ‎‏برداشت پیشین و نو به نو شدن استخراج معانی و پیام قرآن است. این نو به نو‏‎ ‎‏شدن زاییدۀ عصر و تحولات فرهنگی و فکری جامعه و مفسر است، درک نیازها‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏و پاسخگویی به احتیاجات است.‏

‏‏در توضیح سخن فوق به عواملی چند در دگرگونی عصر ـ که دخیل در‏‎ ‎‏تفسیر است ـ اشاره می کنیم:‏

‏‏1 ـ تحول زبان و لغت‏

‏‏تحول زبان و لغت دو تفسیر بر می تابد:‏

‏‏الف ـ تحول زبان به این معنا که لغت جلوه ها و رنگهای مختلف از معانی را‏‎ ‎‏در بر می گیرد.‏

‏‏ب ـ تحولی که شامل مصادیق متنوعی می شود که در واقع نوعی توسعه در‏‎ ‎‏مفهوم است.‏

‏‏تحول زبان و لغت، یکی از پایه های تفسیر عصری است. زیرا تحول در‏‎ ‎‏زبان و مفاهیم وگسترش دانش زبان شناسی و آگاهی از سیر تطور لغت و تکامل‏‎ ‎‏در دانش لغت برای مفسر این سئوال را مطرح می کند که آیا استغمال کلمات‏‎ ‎‏قرآن در همان معنای ارتکازی و استعمال شده و رایج در همان زمان است؟ آیا‏‎ ‎‏واژه ها همان معانی را می دهند که مردم آن زمان می فهمیده اند؟ یا منظور از‏‎ ‎‏لغت تمام معانی متداول با حفظ سیاق و هماهنگی لازم با پیام جمله است؟‏‎ ‎‏همچنین در باب انطباق  مصادیق یک واژه منظور همان مصداق ارتکازی در عصر‏‎ ‎‏پیامبر است یا می تواند مصداقها توسعه پیدا کند؟ مثلا «رکوب» در ‏‏«‏‏و خلقنا لهم من‏‎ ‎‏مثله ما یرکبون‏‏»‏‏ (یس  /  42) سوارشدن بر روی چهارپایان است یا شامل هر وسیله‏‎ ‎‏نقلیه ای می شود. و یا معنای سلطان در سورۀ الرحمن، آیۀ 33 ‏‏«‏‏یا معشر الجن‏‎ ‎‏و الانس ان استطعتم ان تنفذوا من اقطارالسموات والارض فانفذوا لاتنفذون اِلاّ بسلطان‏‏»‏‎ ‎‏چیست؟ مسلماً مسلمانان صدر اسلام چنین ارتکازی از دانش و صنعت نداشتند‏‎ ‎‏که بفهمند با علم می توان به آسمانها سفر کرد و زمین را درنوردید و کرات دیگر‏‎ ‎‏را وارسی کرد. از قدرت و قاهریت سلطان هم چنین چیزی در آن عصر‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏نمی فهمیده اند. گاهی لفظی در همان بار معنای خاص دارد، اما معانی الفاظ‏‎ ‎‏نسبت به شرایط اقلیمی عوض می شود. کلمۀ «ضیف» در محیط عربستان با‏‎ ‎‏ویژگی اخلاقی و عادات و روحیاتی که داشته اند و اهتمامی که نسبت به احترام و‏‎ ‎‏پذیرایی از مهمان داشته اند، با ضیف در طول تاریخ، حتی در محیط کشورهای‏‎ ‎‏عربی، تفاوت کرده است. بر حسب ظاهر یک معنا دارد، اما بر طبق شرایط،‏‎ ‎‏اخلاق و عادات و روحیات در طول اعصار مختلف می گردد. یعنی یک عرب در‏‎ ‎‏صدر اسلام از شنیدن آن یک مفهوم می فهمیده که آن مفهوم در تلفظش در عصر‏‎ ‎‏حاضر حاصل نمی شود.‏

‏‏این مثالها برای تقریب به ذهن بود و در حملات و پیامهای اجتماعی و‏‎ ‎‏اخلاقی و استخراج قواعد اجتماعی و سیاسی در زندگی کنونی نیز صادق است.‏

‏‏2 ـ اطلاعات علمی مفسر‏

‏‏اطلاعات علمی مفسر زمینۀ تفسیر عصری را فراهم می سازد و نوع برداشت‏‎ ‎‏او را از یک آیه توسعه و تضییق می دهد. معانی عبارات و نظریات مفسر مسبوق‏‎ ‎‏به دانستیهای آگاهانه و غیر آگاهانۀ اوست و هر عبارتی با یافته های او در تحول و‏‎ ‎‏ترابط اند. در این صورت است که هرچه دانش روی به کمال رود، و مفسر از‏‎ ‎‏این دانشها بهرۀ بیشتری ببرد، در تفسیر او دگرگونی ایجاد می کند.‏

‏‏مثلاً فخر رازی در ذیل آیۀ شریفه ‏‏«‏‏الله الذی رفع السموات بغیر عمد‏‎ ‎‏ترونها‏‏»‏‏(الرعد  /  2) با بیان عقلی استدلال می کند که ممکن نیست آسمانها با بزرگی‏‎ ‎‏که دارند در فضا بمانند. فقط یک قدرت فوق العاده است که اجرام آسمانها را‏‎ ‎‏نگه می دارد و این خود دلیل بر وجود خداوند قادر است‏‎[28]‎‏.‏

‏‏اما مفسر معاصر ما این آیه را بر وجود قوۀ جاذبه تفسیر می کند و می گوید:‏‎ ‎‏این قانون جاذبه است که ستارگان و اجرام سماوی را نگه داشته است. در فضا‏‎ ‎‏ماندن موجودات آسمانی یک حرکت غیر طبیعی نیست و از قوانین ثابت‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏خداوندی است که به وجود آورده است‏‎[29]‎‏.‏

‏‏نمونۀ دیگر در آیۀ شریفه ‏‏«‏‏کل فی فلک یسبحون‏‏»‏‎[30]‎‏ است. مفسران در ذیل این‏‎ ‎‏آیه تنها به مسألۀ حرکت ستارگان و جابجایی آنها در زمان معین اشاره کرده اند و‏‎ ‎‏چیزی دربارۀ «یسبحون» نگفته اند و اگر گفته اند خواسته اند به گونه ای مسألۀ‏‎ ‎‏شناوری در آسمان را از شناوری در آب جدا کنند‏‎[31]‎‏. اما در عصر حاضر که‏‎ ‎‏مسأله فضا و آتمسفر مورد بررسی بیشتر قرار گرفت معنای شناوری افلاک در‏‎ ‎‏آسمانها مفهوم جدیدی یافت و قهراً آن شبهات به گونه ای دیگر تفسیر شد. این‏‎ ‎‏دگرگونی چیزی جز عامل تحول یافتن اطلاعات علمی مفسر نیست‏‎[32]‎‏.‏

‏‏نمونه ای دیگر از تأثر مفسران از علوم در ذیل آیۀ شریف در باب ربا است:‏‎ ‎‏«‏‏کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس‏‏»‏‎[33]‎‏. ‏‏در این آیه خداوند رحمان رباخواران‏‎ ‎‏را تشببه به پریشان حالانی کرده است که شیطان با مس خود آنان را به این روز‏‎ ‎‏درآورده است. حال این شبهه مطرح است که آیا تماس شیطان افراد را‏‎ ‎‏پریشان حال و دیوزده و دیوانه می کند؟ آیا اختلال حواس و دیوانگی عاملش جن‏‎ ‎‏و شیطان است؟‏

‏‏مرحوم طبرسی در مجمع البیان در ذیل آیه دو احتمال ذکر می کند. در آغاز‏‎ ‎‏می گوید:‏

‏‏معنای آیه این می شود که رباخواران مانند کسانی هستند که شیطان آنها را‏‎ ‎‏مبتلا به صرع کرده است و دیوانه شده اند. سپس از قول برخی از معتزله به عنوان‏‎ ‎‏«قیل» نقل می کند که این آیه از باب تشبیه است؛ چون شیطان نمی تواند کسی را‏‎ ‎‏دیوانه کند، ولی کسی که بر او خلط سیاه غلبه پیدا می کند یا عقلش ضعیف‏‎ ‎‏می شود، گمان می کند که شیطان در او نفوذ کرده و وسوسه در دلش ایجاد‏‎ ‎‏می شود و لذا بیماری صرع می گیرد و خدا او را به صرع مبتلا می کند، در حالی‏‎ ‎‏که گمان می کند از کارهای شیطان است. و مجازاً به شیطان نسبت‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏داده می شود‏‎[34]‎‏.‏

‏‏اما می بینیم که مشکل حل نشده است. چگونه می شود که دیوانه شدن افراد‏‎ ‎‏را به شیطان نسبت دهیم. دانش پزشکی می گوید: دیوانگی در اثر مسائلی‏‎ ‎‏همچون وجود انگلها در بدن انسان، استفاده از برخی داروها، اختلالات مغزی‏‎ ‎‏و ژنتیکی است. بنابراین مفسرین پیشین متناسب با معلومات خودشان این آیه را‏‎ ‎‏تفسیر کرده اند.‏

‏‏اما محمد عبده در تفسیرالمنار پس از اینکه این احتمال ابن عطیه را تقویت‏‎ ‎‏می کند که رباخواران در همین دنیا مانند صرع زدگان هستند، دو احتمال را ذکر‏‎ ‎‏می کند. بنابر یک احتمال می گوید اینکه خداوند رباخواران را به صرع زدگان‏‎ ‎‏تشبیه کرده است، چون در عرف عرب چنین گمانی بوده که دیوانگان و‏‎ ‎‏صرع زدگان به خاطر تماس با شیطان به این حالت مبتلا می شوند، قرآن نیز همین‏‎ ‎‏تشبیه را آورده است و قصد جدی و خبری از این کلام نداشته است. بعد خودش‏‎ ‎‏احتمال دیگری را نقل می کند و می گوید پزشکان می گویند صرع به خاطر‏‎ ‎‏امراض عصبی ایجاد می شود و ربطی به جن ندارد و قرآن نمی تواند مخالف با‏‎ ‎‏دانش امروز باشد. پس باید بگوئیم مراد از جن و اجسام زنده مخفی میکرب‏‎ ‎‏است که با میکرسکوبها دیده می شوند و میکرب در واقع نوعی از جن است،‏‎ ‎‏همان طوری که در دانش پزشکی ثابت شده است که عامل بسیاری از بیماریها‏‎ ‎‏میکرب است‏‎[35]‎‏.‏

‏‏کاری به صحت و سقم این کلام و یا کلام مرحوم طبرسی نداریم، اما این‏‎ ‎‏اطلاعات علمی مفسر است که زمینه های تفسیر عصری را فراهم ساخته و نوع‏‎ ‎‏برداشت او را از یک آیه توسعه و تضییق داده است. بدون شک بسیاری از‏‎ ‎‏تفسیرهای مفسران پیشین منطبق بر دانستنیهای متناسب با عصرشان بوده است.‏‎ ‎‏اینکه مفسرانی در انطباق آیاتی در خلقت آسمان و زمین و حرکت افلاک به هیئت‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏بطلمیوسی استناد می کرده اند و یا کرویت زمین را منکر می شده اند، ناشی از‏‎ ‎‏معلومات آن عصر بوده است. و اینکه مفسر ما برای توضیح و تفسیر آیات‏‎ ‎‏خلقت جهان با معلومات عصر حاضر به تفسیرمی پردازد، خبر از این واقعیت‏‎ ‎‏می دهد که اطلاعات علمی مفسر از عوامل گرایش به تفسیر عصری است،‏‎ ‎‏هرچند همۀ آنچه گفته شده و گفته می شود صحیح نباشد، اما ضرورت تفسیر‏‎ ‎‏را در هر عصر و ضرورت آگاهی از دانشهای روز را ثابت می کند. همچنین‏‎ ‎‏تأثیر علوم روز را بر تفسیر ثابت می کند و پدیدۀ تفسیر عصری را به ما نشان‏‎ ‎‏می دهد.‏

‏‏3 ـ شبهات و اشکالات مخالفان و معاندان‏

‏‏بدون شک در هر عصری دین و معارف دین از سوی گروهی از معاندان و‏‎ ‎‏مخالفان مورد هجوم قرار می گیرد. اشکلات و شبهاتی دربارۀ دین و منابع آن‏‎ ‎‏عنوان می شود. برخی از این اشکالات مشترک هستند، یعنی اشکالاتی که‏‎ ‎‏از پیش سابقه داشته است. اما برخی از اشکلات متناسب با عصر کنونی است و‏‎ ‎‏شبهاتی است که در گذشته مطرح نبوده است. شبهات کلامیون جدید،‏‎ ‎‏اثباتگراها و برخی شبهات مستشرقان در باب وحی، قرآن مجید، زندگی پیامبر و‏‎ ‎‏معارف دین از این قبیل است.‏

‏‏حجم اشکالاتی که در این یکی ـ دو قرن اخیر به دین، و بویژه دین اسلام و‏‎ ‎‏قرآن وارد شده، و کتابهایی که مستشرقان در باب قرآن نگاشته اند، بیانگر این‏‎ ‎‏مسأله است که ما باید در طرح مسائل اسلامی و تفسیر معارف دین، بویژه قرآن،‏‎ ‎‏اهتمام ویژه ای داشته باشیم و از ظرافت و دقت و عمق لازم بهره گیری کنیم.‏

‏‏در این زمینه یکی از منابع انعکاس شبهات، تفسیرهای دوران معاصر‏‎ ‎‏است. این پدیده جدیدی نیست. آنگاه که رُمّانی یا ابومسلم اصفهانی و یاقاضی‏‎ ‎‏عبدالجبار اسدآبادی تفسیر می نویسند بی تفاوت از شبهات و اشکالات مخالفین‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ اسلام نیستند. بدین روی شبهات زنادقه و دهریون یاسلفیون را مطرح می کنند و‏‎ ‎‏آیات قرآن را به گونه ای تفسیر می کنند که آن شبهات لازم نیاید و اشکالات پاسخ‏‎ ‎‏داده شود. مرحوم شیخ مفید در کتابهای کلامی خود نیز به گونه ای دیگر در مقام‏‎ ‎‏دفاع از اهل بیت بر می آید و تفسیری از آیات کلامی قرآن می کند‏‎[36]‎‏.  و شیخ‏‎ ‎‏طوسی به گونه ای دیگر به شبهات پاسخ می دهد.‏

‏‏در عصر حاضر مفسرین آگاه و زمان شناس ما نیز نوعی دیگر از تفسیر‏‎ ‎‏عصری ارائه می کنند. اگر علامۀ طباطبایی در تفسیرالمیزان اهتمام می ورزد که‏‎ ‎‏به پاسخ ماتریالیسم بپردازد و اشکالات حسیون جدید را پاسخ دهد‏‎[37]‎‏، ناشی از‏‎ ‎‏همین عامل است. یا اگر ایشان به مسائلی چون حقوق زن، خانواده، حقوق‏‎ ‎‏اجتماعی و سیاسی و مسائلی از قبیل آزادی پرداخته است‏‎[38]‎‏ بدین جهت است‏‎ ‎‏که مفسر آگاه نمی تواند فارغ از اشکالات و شبهات باشد. بدین روی تفسیر خود‏‎ ‎‏را به گونه ای جهت می دهد و آیات مورد نظر را تبیین می کند که آن اشکالات را‏‎ ‎‏پاسخ بدهد و شبهه را بزداید و یا دست کم به گونه ای آیه را تفسیر می کند که آن‏‎ ‎‏اشکالات و شبهات وارد بر قرآن نشود. مثلاً اگر جایی صحبت از تعارض علم و‏‎ ‎‏دین و عقل و دین است، آیه را به گونه ای تفسیر می کند که این شبهه وارد نشود‏‎ ‎‏و طبعاً تفسیر او ناشی از درک مفسر نسبت به پرسشها و پاسخها و اشکالات‏‎ ‎‏نظری عصر است.‏

‏‏اینجاست که تفسیر عصری پدید می آید. تفسیری که با گذشته ها تفاوت‏‎ ‎‏پیدا کرده و عامل زمان در پیدایش آن تأثیر داشته است.‏

‏‏4 ـ ارائۀ راه حل اجرای شریعت‏

‏‏گاهی تفسیر عصری عاملش احساس نیاز مفسر در ارائۀ حکم به گونه ای‏‎ ‎‏است که ضمانت اجرایی داشته باشد و قابل پذیرش و انجام پذیر باشد، یا به قصد‏‎ ‎‏راه حلهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و یا اخلاقی برای جامعه است. مشکل‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏از آنجا برای مفسر مطرح می گردد که می بیند اجرای برخی از قوانین با عرف‏‎ ‎‏جامعه سازگار نیست و یا جامعه آمادگی پذیرش آن را ندارد؛ مانند اجرای حدود‏‎ ‎‏و تعزیرات در شرایط نظام اسلامی، (اجرای حد سرقت مثلاً) یا اجرای آن در‏‎ ‎‏ظاهر با برخی خواسته های اجتماعی تنافی دارد. در این صورت مفسر می کوشد‏‎ ‎‏مثلاً اجرای حدود و تعزیرات را با عرف جوامع سازگاری دهد و تبیین و‏‎ ‎‏توضیحی در جهت تأثیر و ضرورت آن ارائه دهد و یا بحث مبسوطی را برای‏‎ ‎‏اجراپذیر کردن آن فراهم سازد. یا برخی را گمان براین استکه اجرای حکم‏‎ ‎‏حجاب با آن شکل پیشین مانعی از فعالیتهای زن است. لذا مفسر تلاش می کند‏‎ ‎‏نوعی از حجاب را ارائه دهد تا منافات با فعالیتهای اجتماعی زن نداشته باشد.‏‎ ‎‏برای اینکه نمونه ای از این بحثها روشن شده باشد، بحثهایی که در ذیل آیۀ‏‎ ‎‏شریفه: ‏‏«‏‏یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المؤمنین یدنین علیهن من جلابیبهن‏‏»‏‎[39]‎‎ ‎‏مطرح می شود تا اشکالی که به مسأله حجاب شده و مَفَرّ آن روشن شود،‏‎ ‎‏می پردازیم.‏

‏‏دربارۀ این آیۀ شریفه، مفسرین بسیاری، همچون زمخشری در کشاف‏‎[40]‎‏ و‏‎ ‎‏فخر رازی در مفاتیح الغیب‏‎[41]‎‏ و قرطبی در الجامع لاحکام القرآن‏‎[42]‎‏ و آلوسی‏‎ ‎‏در روح المعانی‏‎[43]‎‏ و حتی علامۀ طباطبایی‏‎[44]‎‏ گفته اند که پوشاندن صورت زن‏‎ ‎‏لازم است و این آیۀ شریفه دلالت بر این دارد که زن برای حفظ شخصیت و‏‎ ‎‏عفت خود باید سرو صورت و سینه را بپوشاند. بسیاری از قدما در تفسیر این آیه‏‎ ‎‏و در بحث آیات الاحکامِ حجاب و کتاب های فقهی بر این اساس گام نهاده اند.‏‎ ‎‏اما از سوی دیگر عده ای شبهه ای را مطرح کرده اند و گفته اند اگر زن بخواهد‏‎ ‎‏صورت خود را بپوشاند نمی تواند در اجتماع فعالیت کند و در جامعه مفید باشد.‏‎ ‎‏مرحوم شهید مطهری این اشکال را بیان کرده و به طور مبسوط جواب می دهد که‏‎ ‎‏حجاب اسلامی موجب هدررفتن نیروی زن و ضایع ساختن استعداد فطری او‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏نیست و حجابی را که ما پیشنهاد می کنیم در اسلام مطرح شده مانع فعالیتهای‏‎ ‎‏زن نمی گردد. سپس ایشان در قسمتی دیگر برای تبیین نوع حجاب اسلام و رد‏‎ ‎‏گفتار کسانی که پوشاندن صورت را الزامی دانسته اند در ذیل توضیح همین آیه‏‎ ‎‏مورد گفتگو چنین می نویسد:‏

‏‏«مفسران غالباً هدف جملۀ ‏‏«‏‏یدنین علیهن من جلابیهن‏‏»‏‏را پوشانیدن چهره‏‎ ‎‏دانسته اند. یعنی این جمله را کنایه از پوشانیدن چهره دانسته اند. مفسران‏‎ ‎‏قبول دارند که مفهوم اصلی «یدنین» پوشانیدن نیست، اما چون غالباً پنداشته اند‏‎ ‎‏که این دستور برای باز شناخته شدن زنان آزاد از کنیزان بوده است این چنین تعبیر‏‎ ‎‏کرده اند»‏‎[45]‎‏.‏

‏‏می بینیم که چگونه تفسیر در عصر حاضر در پی راه حل و اجراپذیر کردن‏‎ ‎‏شریعت است و در پی قابل عملی کردن آن چیزی است که از قرآن استنباط‏‎ ‎‏می شود. چه عاملی موجب این می شود که مفسّر به شبهات پاسخ بدهد و در پی‏‎ ‎‏راه حل عملی بیفتد، جز اینکه مفسر در جامعه ای زندگی می کند که با گذشته‏‎ ‎‏تفاوت داشته و زن در منزلتی دیگر قرار گرفته است. ما در اینجا بحثی دربارۀ‏‎ ‎‏حقوق زن و تلقی از زن در دیدگان مفسران پیشین نداریم، وگرنه نمونه هایی را‏‎ ‎‏یاد می کردیم که نشان می دهد این دگرگونیها چه تأثیر اساسی در فکر مفسران ما‏‎ ‎‏به جای گذاشته است و آنان را در باب نگرش به زن و دفاع از حقوق وی در‏‎ ‎‏دیدگاه اسلام به تکاپو واداشته است.‏

‏‏در هر حال تمام این بحثها برای نشان دادن تفسیر عصری است که شاید در‏‎ ‎‏این قسمت توانسته باشیم به یکی از عوامل احساس نیاز به تفسیر را در هر عصری‏‎ ‎‏بازگو کرده باشم.‏

‏‏5 ـ تأثیر مکان در بینش و برداشت‏

‏‏از عوامل دیگر تفسیر عصری، تأثیر مکان در بینش و برداشتهای مفسر‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏است. در پژوهشهای تفسیرشناسی و شناخت مفسران به مسألۀ محیط و شرایط‏‎ ‎‏محیط زیستی مفسران اهتمام ویژه ای می شود که اصطلاحاً تعبیر به «بیئه» مفسر‏‎ ‎‏می شود. اینکه مفسردر چه شرایطی زندگی می کند، در محیط باز سیاسی افکار‏‎ ‎‏و در تعاطی و تبادل اندیشه ها و آراء یا درمحیط اختناق سیاسی، در محیط‏‎ ‎‏جغرافیایی و جامعه ای که از نظر علم عقب افتاده باشد یا در مهد تمدن و برخورد‏‎ ‎‏دانشها، در جوامعی که مذاهب گوناگون کنار یکدیگر با مسالمت زندگی‏‎ ‎‏می کنند و هیچ مذهب بر مذهب دیگر پرخاشگری یا غلبه سیاسی ندارد و زمینه‏‎ ‎‏تسامح و تساهل و همزیستی متقابل فراهم شده است و یا در یک حکومت مذهبی‏‎ ‎‏سختگیر و با عقاید دُگم وحاکمیت استبدادی.‏

‏‏اینکه مرحوم شهید مطهری درباره تأثیر محیط فقیه در استنباطات فقهی وی‏‎ ‎‏از نصوص آیات و روایات می گوید:‏

‏‏«اگر کسی فتواهای فقها را با یکدیگر مقایسه کند و ضمناً به احوال شخصیه و‏‎ ‎‏طرز تفکر آنها در مسائل زندگی توجه کند، می بیند که چگونه سوابق ذهنی یک‏‎ ‎‏فقیه و اطلاعات خارجی او از دنیای خارج در فتواهایش تأثیر داشته به طوری که‏‎ ‎‏فتوای عرب بوی عرب می دهد و فتوای عجم بوی عجم. فتوای دهاتی بوی‏‎ ‎‏دهاتی می دهد و فتوای شهری بوی شهری»‏‎[46]‎‏.‏

‏‏این استنباط و برداشت از نوع درک اقلیمی عرب و عجم، شهری و دهاتی‏‎ ‎‏اختصاصی به فقه ندارد، اگر اسنتباط عرب در فقه چنین تفاوتی را پدید می آورد‏‎ ‎‏اما این نکته را باید اضافه کرد که تفسیر یک مفسر در عصری تنها برخواسته از‏‎ ‎‏خصوصیات اقلیمی و مباحث آنجا نیست که تفسیر یک شخص باشد، بلکه‏‎ ‎‏شاخه ای از تفسیرهایی است که در یک عصر پدید می آید. با انبوه شدن افکار و‏‎ ‎‏آراء در یک مقطع زمانی و مکانی زمینه یک نوع تفسیر متمایز پدید می آید. زیرا در‏‎ ‎‏نتیجه داد و ستد میان مفسران و عالمان عصر وتحولات و مشکلات اجتماعی،‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏سیاسی و یا نظامی چنین تمایزی حاصل می شود.‏

‏‏با نگاهی به تطور تفسیر از آغاز عهد صحابه تا عصر حاضر می توان در شکل‏‎ ‎‏موردی آنها در استنباط کلمات و آیات یا شکل کلان، روشهای مذهبگرایی‏‎ ‎‏(فرقه گرایی)، اجتماعیگرایی، حدیثگرایی، روش حرکت زا (حرکی)،‏‎ ‎‏اجتهادی و عقلی، تاریخی و ... را مشاهده کرد.‏

‏‏این تنوع و دگرگونی معلول عوامل مختلفی است که بی شک عامل محیط و‏‎ ‎‏تأثیر جغرافیایی فرهنگی نقش مهمی ایفا کرده است. مثلاً مردم ایران پس از‏‎ ‎‏اسلام در طول فراز و نشیبهایش همیشه علاقه مند به اهل بیت بوده و تمایز خاصی‏‎ ‎‏نسبت به محیطهای دیگر جهان اسلام داشته است. این علاقه به اهل بیت در آثار‏‎ ‎‏و نوشته های علمای شیعه و سنی کاملاً هویداست.‏

‏‏یکی از جلوه های علاقه به اهل بیت در تفاسیر اهل سنت ایرانیان است.‏‎ ‎‏تفسیر زمخشری‏‎[47]‎‏، فخر رازی‏‎[48]‎‏، میبدی‏‎[49]‎‏، نیشابوری‏‎[50]‎‏، و ...‏‎ ‎‏نمونه های خوبی از تبلور علاقه به اهل بیت است که به طور نسبی نسبت به دیگر‏‎ ‎‏تفاسیر اهل سنت این تمایز و تأثیر از محیط مشاهده می شود.‏

‏‏از طرف دیگر یکی از عوامل نوبه نو شدن و عصری شدن تفسیر سوابق ذهنی‏‎ ‎‏و تحولات فکری مفسر و به عبارت دیگر خلفیات فکری مفسر است. بدون شک‏‎ ‎‏سوابق ذهنی مفسر و پیشداوریها و باورها و ذهنیت او در عصر زمینه ای می شود‏‎ ‎‏که او را به جهت نوعی خاص از تفسیر سوق می دهد. مفسری که در محیط‏‎ ‎‏شیعی تربیت یافته و در فضای فکری خاص رشدیافته و یا در محیطی سنی در میان‏‎ ‎‏پدر و مادر و اساتید و آموزشهای عقیده ای خاص تربیت یافته، آیات قرآن را‏‎ ‎‏آنچنان تفسیر می کند که با دیدگاه فکری وعقاید او سازگار باشد و نوعی از‏‎ ‎‏سوابق ذهنی مفسر  و تأثیر محیط جغرافیا (بیئه) بر مفسر است. آنچه به بحث‏‎ ‎‏ما مربوط می شود تأثیر این پدیده ها در ذهن و فکر مفسر است، که به طور‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ناخودآگاه عینکی بر چشم مفسر می خورد و مفسر از پشت شیشۀ آن عینک جهان‏‎ ‎‏بیرون و تفسیر مفاهیم را در می یابد. اگر این عینک با رنگ مسائل فلسفی باشد،‏‎ ‎‏تمام آیات تفسیری او فلسفی می شود و اگر عینک او سیاسی باشد، آیات را از این‏‎ ‎‏زاویه می بیند. اینکه می گوییم نباید چنین باشد و یا همیشه چنین نیست،‏‎ ‎‏مسأله ای است، و اینکه در خارج چنین واقعیتی غالباً وجود دارد و به عیان تأثیر‏‎ ‎‏سوابق ذهنی را مشاهده می کنیم مسأله دیگری است. هرگز توصیف واقعیات به‏‎ ‎‏معنای ارزشگذاری و یا تأسیس اصل نیست، بلکه نوعی معرفت شناسی تفسیر‏‎ ‎‏است که چگونه و چه عواملی در تفسیر عصری مؤثر است.‏

‏‏باز تأکید می شود این اِخبار دادن به این معنا نیست که تفسیر عصری همیشه‏‎ ‎‏چیز خوبی است و مطابق با واقع انجام می گیرد. خیر، چنین نیست. ما بر‏‎ ‎‏بسیاری از تفسیرهای علمی که در مقام انطباق نظریه های علمی به قرآن هستند‏‎ ‎‏انتقاد داریم و یا بسیاری از تأثرهای محیطی را ناخوشایند می دانیم. و به همین‏‎ ‎‏دلیل برای سلامت تفسیر قواعد خاصی تعیین شده است، اما با رعایت همین‏‎ ‎‏قواعد باز می بینیم تفسیر نوبه نو دچار دگرگونی شده است و عوامل چندی در‏‎ ‎‏آن تأثیر می گذارد و رنگ جغرافیایی و تأثیر محیط یکی از آن عوامل است.‏

‏‏از طرف دیگر درست است که تلاش مفسران در اعصار تاریخ جای‏‎ ‎‏قدردانی و ستایش دارد، اما معنای این تقدیر مفهوم قدسی نمی دهد، و کار‏‎ ‎‏آنها را بی نیاز از نقد و ارزیابی نمی کند، و به این معنا نیست که تفسیر آنها‏‎ ‎‏خالی از تحریف و کج فهمی است. بلکه بسیاری از مفسران بزرگ دچار‏‎ ‎‏اشتباهاتی شده اند که ضرورت نقد و بررسی را در هر دوره ای الزامی‏‎ ‎‏کرده است. و همین عامل سبب می شود که هر نسلی که می گذرد و تفسیری پا‏‎ ‎‏به عرصۀ حیات می گذارد، مورد نقد و ارزیابی قرار می گیرد، تحریفها و‏‎ ‎‏افراط گرایی ها بازگو می شود و عرصه قرآن از آنها تحریف می شود،‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏بدین جهت رنگی دیگر و جلوه ای جدید از تفسیر عصری رخ می نماید، و آن‏   ‏تفسیر با پالایش از خطارهای پیشینیان است. اینجاست که می بینیم برخی از تفاسیر‏   ‏گذشته، بر اساس تصحیح خطاها و نقد تفسیر گذشته و یا حاشیه بر تفسیرهای‏   ‏پیشین به وجودآمده است.‏

‏‏ج) انگیزه های تفسیر از زبان مفسّران‏

‏‏تاکنون آنچه گفته آمد در باب عوامل عصری شدن تفسیر بود. برای شناخت‏‎ ‎‏بهتر تفسیر عصری وعوامل آن به سراغ مفسران می رویم. اینکه مفسران چه‏‎ ‎‏انگیزه ای از نگارش تفسیر داشته اند برای شناخت تأثیر زمان و مکان در تفسیر‏‎ ‎‏مهم است. زیرا اگر غرض مفسر را کشف کنیم، می توانیم تأثیر او را از عوامل‏‎ ‎‏بیرون محیطی او به دست آوریم و عوامل گرایش به تفسیر عصری را از زبان‏‎ ‎‏شارحان کتاب عزیز نشان دهیم.‏

‏‏مفسران را در این راستا می توان بر دو گروه تقسیم کرد: گروهی که از‏‎ ‎‏کلمات نخستین آنها در مقدمۀ تفسیر و تصریحات خود آنها در جاهای مختلف‏‎ ‎‏کتاب، ما را به انگیزه های موردنظر رهنمون می سازد، و گروهی که از مباحث‏‎ ‎‏آنها و نوع اهتمامی که به مباحث عصری نشان می دهند و به گونه ای مباحث و‏‎ ‎‏مجادلات عصر در لابلای تفسیر را گنجانده اند، می توان به انگیزه و روش تأثیر‏‎ ‎‏آنها پی برد‏‎[51]‎‏.‏

‏‏هم اکنون به نمونه ای از این گفتارها در مقدمۀ تفاسیر اشاره می کنیم:‏

‏‏1 ـ قرطبی‏

‏‏یکی از کسانی که به این عصریت و پاسخگویی به شبهات اشاره کرده است و‏‎ ‎‏علم تفسیر را تنها در مقام بیان شرح کلمات لفظی و بیان معنوی و احیاناً اعراب و‏‎ ‎‏ادب قرآن ندانسته، قرطبی است. قرطبی در مقدمۀ تفسیر خود هدف از تفسیر را‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ فراتر از موارد فوق شمرده است. مسألۀ پاسخگویی به شبهات و دفع گمراهیها و‏‎ ‎‏ردّ بر مفسران را از وظایف خود دانسته است. وی دربارۀ خصوصیت تفسیر‏‎ ‎‏خود چنین می گوید:‏

‏‏«‏‏یتضمن نکتاً من التفسیر و اللغات و الاعراب و القراءات و الرد علی اهل‏‎ ‎‏الزیغ و الضلالات و احادیث کثیرة شاهدة لماتذکره من الاحکام و نزول الآیات‏‎ ‎‏جامعاً بین معانیها، و تبیاناً لمااشکل منهما‏‏»‏‎[52]‎‏.‏

‏‏مرحوم طبرسی نیز در انگیزه و چگونگی تفسیر به ارائۀ نیازهای زمان اشاره‏‎ ‎‏می کند و پس از مقدمۀ کوتاهی محورهای اصلی تفسیر عصری خود را چنین بیان‏‎ ‎‏می کند:‏

‏‏«‏‏و قد کنت فی عهد ریحان الشباب ... شدید التشوف الی جمع کتاب فی‏‎ ‎‏التفسیر، تنظیم اسرار النحو اللطیفة و لمع اللغة الشریفة ... یجمع جوامع البیان فی‏‎ ‎‏المعالی المستنبطة من معادنها، المستخرجة من کوامنها الی غیر ذلک من علوم‏‎ ‎‏الحجة ... فیعترض لذلک حوائج الزمان، و عوائق الحدثان، مداردات الهوم ...‏‎[53]‎

‏‏2 ـ محمد طاهربن عاشورا‏

‏‏بیش از همه این عصری گرایی و توجه به نیازها در تفاسیر قرن اخیر بیشتر‏‎ ‎‏مشاهده می شود. مثلاً عالم بزرگ محمدطاهربن عاشورا (م 1393) در مقدمۀ‏‎ ‎‏تفسیرالتحریرو التنویر می گوید:‏

‏‏«‏‏اما بعد فقد کان امنیتی منذ أمد بعید تفسیر الکتاب المجید، الجامع لمصالح‏‎ ‎‏الدنیا و الدین، و موثق شدید العری من الحق المتین، و الحاوی لکلیات العلوم‏‎ ‎‏و معاقد استنباطها، والآخذ قوس البلاغة من محل نیاطها، طمعاً فی بیان نکت من‏‎ ‎‏العلم و کلیات من التشریع، و تفاصیل من مکارم الاخلاق [ثم قال]: و قد میزت‏‎ ‎‏ما یفتح الله لی من فهم فی معانی کتابه ما اجلیت من المسائل العلمیه مما لایذکره‏‎ ‎‏المفسرون ... فی تلک الآیة خاصة‏‏»‏‎[54]‎‏.‏

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏3 ـ علامه بلاغی‏

‏‏مرحوم علامه بلاغی در مقدمۀ تفسیر به چگونگی زمان و نیازهای علمی و‏‎ ‎‏فکری اشاره می کند و نیاز به ارائۀ تفسیری با ویژگیهای مخصوص را اشاره می کند:‏‎ ‎‏«‏‏لکن اختلاط اللسان و اختلاف الزمان و تشعب الاهواء و تضارب الآراء‏‎ ‎‏أثارت من دون انواره غباراً و جعلت علی البصائر من الجهل غشاوة، و قد اوجب‏‎ ‎‏ الله علی عباده ان ینصروا الحقیقة بالبیان و یجلو اغبار الشکوک بالحجة، و یمیطوا‏‎ ‎‏غشاوة الجهل، بیدالعلم الشافی... فآثرت انا... ان اتطفل فی هذا الشأن و اتقحم‏‎ ‎‏فی هذا المیدان، جاریاً علی ما تقتضیه العلم‏‏»‏‎[55]‎‏.‏

‏‏4 ـ سیدقطب‏

‏‏سیدقطب دقیقاً به مسألۀ تفسیر عصری اشاره می کند و کشاندن و‏‎ ‎‏منطبق کردن دستورات و قواعد قرآنی را بر نیازهای عصری ضروری می شمارد‏‎ ‎‏و معتقد است در تفسیر باید این جهت از فهم از متن قرآنی و ارزیابی نص مورد‏‎ ‎‏توجه قرار گیرد.‏

‏‏«‏‏و نحن نؤکد علی هذه المسة فی هذاالقرآن ... سمةالواقعیة الحرکیة ...‏‎ ‎‏لانها فی نظرنا مفتاح التعامل مع هذا الکتاب و فهمه و فقهه و ادراک مدامیه‏‎ ‎‏و اهدافه ... انه لابد من استصحاب الاحوال و الملابسات و الظروف و الحاجات‏‎ ‎‏و المقتضیات الواقعیة العلمیة التی صاحبت نزول النص القرآنی، لاید من هذا‏‎ ‎‏لاداراک وجهة النص و ابعاد مدلولاته و لرؤیة حیویة، و هو یعمل فی وسط حی‏‎ ‎‏و یواجه حالة واقعة‏‏»‏‎[56]‎‏.‏

‏‏5 ـ محمدجواد مغنیه‏

‏‏مرحوم محمدجواد مغنیه نیز به بعدی دیگر از تفسیر عصری اشاره‏‎ ‎‏می کند و آن لون اقناع و انطباق دادن نیازهای عصری با اصول و فروع قرآنی را،‏‎ ‎‏او معتقد است که مفسرین جدید نکته ای تازه بیان نمی کنند، بلکه برخی از‏‎ ‎

‏‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏مفاهیم پیشینیان را تصحیح یا گزینش می کنند و ما باید به تفسیری در عصر خود‏‎ ‎‏روی آوریم که نسل جدید را به معارف اسلامی و احکام قانع کند:‏

‏‏«‏‏و ایضاً ایقنت ... ای ایّ مفسر لایأتی بجدید لم یسبق الیه ... و انما یکتشف‏‎ ‎‏منها ما تسعفه معارفه و مؤهلاته ... و بالاصح ان التفسیر صحص الکثیر من مفاهیمه‏‎ ‎‏السابقة ... ان التفسیر تماماً کالفن ینبع من ظروف محلیة ... و من هنا اتجهت بتفسیری‏‎ ‎‏الی اقناع الجیل بالدین اصولاً و فروعاً، و انه یسیر مع الحیاة جنباً الی جنب‏‏»‏‎[57]‎‏.‏

‏‏6 ـ آیت الله خویی‏

‏‏مرحوم آیت الله خویی در تفسیر خود وظایف گسترده تری را برای مفسر‏‎ ‎‏برمی شمارد و معتقد است باید از تفسیر آنچه موجب اصلاح بشر و تأمین‏‎ ‎‏سعادت وی است استخراج گردد. باید از قران علوم اجتماعی و سیاسی و مدنی‏‎ ‎‏استنباط شود. اسرار خلقت و قواعد مهم جهان هستی در آورده شود و بالاخره‏‎ ‎‏مفسر همراه با آیه به انطباق نیازها و ضرورتها گام بردارد:‏

‏‏«‏‏و جدیر بالمسلم الصحیح، بل بکل مفکر من البشر أن یصرف عنایته الی فهم‏‎ ‎‏القرآن، و استیضاح اسراره،؛ و اقتباس انواره، لانه الکتاب الذی یضمن اصلاح‏‎ ‎‏البشر و یتکفل بسعادتهم و اسعادهم. والقرآن مرجع ... و عنه تؤخذ علوم‏‎ ‎‏الاجتماع و السیاسة المدینة، و علیه تؤسس علوم الدین، و من ارشاداته تکشف‏‎ ‎‏اسرار الکون، و نوامیس التکوین... علی المفسران یجری مع الآیة حیث‏‎ ‎‏تجری، و یکشف معناها حیث تشیر و یوضح دلالتها حیث تدل ... علی المفسران‏‎ ‎‏یوضح الفن الذی یظهر فی الآیة، و الادب الذی یتجلی بلفظها‏‏»‏‎[58]‎‏.‏

‏‏بحث علامه خویی بسیار مفصل است ونگرشی که به تفسیر دارد، جز با‏‎ ‎‏تفسیر عصری سازگار نیست. چون کسی که بخواهد علوم اجتماعی و سیاسی را‏‎ ‎‏استخراج کند، اسرار هستی را کشف کند، نوامیس تکوین را دریابد و همچون‏‎ ‎‏یک هنرمند، زیبایی های آیه را نشان دهد، جز آنکه دانستنیهای عصر را بداند و‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏و خود را مسلّح به علوم روز کند و نیازهای زمان را بشناسد تا مطابق روح عصر به‏‎ ‎‏تفسیر بپردازد، چاره ای ندارد و قهراً در نتیجه چنین اوضاع و احوالی و درک‏‎ ‎‏شرایط، تفسیر عصری پدید خواهد آمد.‏

‏‏7 ـ علامه محمدحسین فضل الله‏

‏‏از دیگر مفسران معاصر که به ابعادی از تفسیر عصری پرداخته، علامه‏‎ ‎‏محمدحسین فضل الله است که دقیقاً به این موضوع اشاره کرده و معتقد است که‏‎ ‎‏قرآن تنها یک قالب و چهارچوب از کلمات لغوی نیست که ما بخواهیم آنها را‏‎ ‎‏توضیح و تفسیر کنیم و بدین گونه نیست که ما محدود به قالب لفظی قرار گیریم‏‎ ‎‏و با این عمل رسالت خود را انجام داده باشیم، بلکه وظیفه مفسر در عصر خود‏‎ ‎‏فراتر از اینهاست. وظیفه مفسر تبیین مفاهیم اصیل قرآنی در راستای زندگی و‏‎ ‎‏در پاسخ به مسائل و مشکلات جامعه بشریت است:‏

‏‏«‏‏و انطلقت هذه الدروس فی خط عملی متحرک یرکز علی استیحاء اجواء‏‎ ‎‏القرآن من اجل ان نعیش تلک الاجواء فی حیاتنا الاسلامیة الصاعدة، لان القرآن‏‎ ‎‏لیس کلمات لغویة تتجمد فی معناها اللغوی، بل هی کلمات تتحرک فی اجواء‏‎ ‎‏روحیة و علمیة ... بل اننا نشعر انه حیاة تتحرک و تعطی و توحی وتهدی و تقود الی‏‎ ‎‏صراط المستقیم ... و قد حاولنا فی هذه الدروس التفسیریة ان نستوحی القرآن فی‏‎ ‎‏مفاهیمه الاصیلة لنجعل حیاتنا تتحرک فی اطاره فیما نواجهه من قضایا و مشاکل‏‎ ‎‏و اوضاع جدیدة و ذلک من خلال استیحاء المعانی القرآنیة فی الجانب الاعمق‏‎ ‎‏و الاوسع للفکرة‏‏»‏‎[59]‎‏.‏

‏‏بر همین اساس و اندیشه سعید حوی، یکی از مفکرین اخوان المسلمین، در‏‎ ‎‏تفسیر خود که دارای اندیشه ای نو و طرحی جدید در ارائه تفسیر است، می نویسد:‏

‏‏«‏‏فی عصرنا وجدت علوم کثیرة، هذه العلوم قدمت فهوماً جدیدة للنصوص،‏‎ ‎‏او انّها رجحت فهوماً قدیماً، و بسبب من هذه العلوم، و بسبب من الوقائع التی‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏ ‏‏انبثقت عنها، طُرحت تساؤلات حول کثیر من معانی القرآن، و کأثر عن ذلک کله‏‎ ‎‏لابدّ من عرض للقرآن الکریم یغطی ذلک کله ... و لقد حاولتُ فی قسم التفسیر‏‎ ‎‏أن اقدمّ جواباً لتساؤلات و تبیاناً لنصوص، و اقامة حجة فی شأنها بالنسبة لقضایا‏‎ ‎‏العلوم والدراسات الحدیثة بحسب الامکان ... و فی عصرنا کثرت الشُبه‏‎ ‎‏و الاعتراضات علی القرآن، و علی امکانیة انبثاق الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة‏‎ ‎‏و السیاسة عنه و وجدت مفاهیم و اتجاهات مزخرفة و معاکسة ... ضد بناء الحیاة‏‎ ‎‏المعاصرة علی اساس قرآنی، والمسلمون الحقیقیون یتحرکون حرکتهم الصعبة‏‎ ‎‏فی البیان و التبین، لاقناع هذا العالم بان القرآن هوالکتاب الربانی الرحید، الذی‏‎ ‎‏مکلف به البشریة بحق، و هذا یقتضی عملاً و جهداً یتکافئان ذلک‏‏»‏‎[60]‎‏.‏

‏‏این بود نمونه ای از گفتار مفسران در باب انگیزه نگارش تفسیر، که بدون‏‎ ‎‏شک بیانگر روح عصر و پاسخگویی به نیازهاست. اگر یکایک این کلمات و‏‎ ‎‏دیگر مقدمۀ تفاسیر عصر و یا حتی تفاسیر پیشینیان راملاحظه کنیم می بینیم که به‏‎ ‎‏گونه ای تأثیر مستقیم عصر و لوازم آن در تفسیر منعکس است. از طرف دیگر‏‎ ‎‏اگر کسی می خواهد به بُعد هدایتی قرآن توجه کند باید با مخاطبان خود ارتباط‏‎ ‎‏برقرار کند و به گونه ای سخن بگوید که نیاز او را درک کرده باشد و درک نیاز‏‎ ‎‏آگاهی به شرایط اوضاع و احوال و شبهات  و علوم را می طلبد. در سایۀ چنین‏‎ ‎‏آگاهیهاست که می تواند قرآن را وسیلۀ هدایت جامعه قرار دهد. به همین دلیل‏‎ ‎‏بوده است که مفسران در هر عصری به رنگی و به روشی به تفسیر روی‏‎ ‎‏آورده اند. مفسرین عموماً بر اساس درکی که از نیازهای فرهنگی و خلأهایی که‏‎ ‎‏در باب تفسیر احساس می کرده اند به این دانش روی آورده اند. حتی برخی در‏‎ ‎‏مقدمه تفسیر تصریح کرده اند که ما بسیاری از تفسیرها را ملاحظه کرده ایم و‏‎ ‎‏نمی خواهیم به حجم گسترده تفاسیر چیزی بیفزاییم، بلکه می خواهیم به‏‎ ‎‏مسلمانان امروز ثابت کنیم که قرآن دستور زندگی حتی در این عصر است و‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏موجب سعادت و عزت مسلمین است ‏‎[61]‎‏.‏

‏‏از مجموع آنچه گفته شد، چه در باب جایگاه زمان و مکان، و چه تفسیر‏‎ ‎‏عصری و عوامل گرایش به تفسیر عصری و انگیزه های تفسیر این نکته مسلّم شد‏‎ ‎‏که زمان و مکان تأثیر چندانی در فهم قرآن دارد، و کسی نمی تواند تحولات علوم‏‎ ‎‏و رشد آگاهی انسان و نیازهای جامعه بشریت را نادیده بگیرد و کتاب آسمانی و‏‎ ‎‏جاودانی را بدون توجه به این موضوعات تفسیر کند، و مخاطبان خود را نسبت به‏‎ ‎‏هدف هدایتی آن رها کند و پیام قرآن را در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی،‏‎ ‎‏اخلاقی و ... فراموش کند، و همین است تأثیر زمان و مکان در فهم قرآن.‏

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏

‏‎ ‎

‏‎

‎