ساختار و فرایند درونی اندیشۀ اجتماعی
در حوزۀ آموزه های عاشورا
حجة الاسلام و المسلمین احمد آکوچکیان
اندیشۀ اجتماعی، جریان شناخت و تبیین امور و شئون اجتماعی انسان و حیات جمعی آدمیان از دیدگاههای گوناگون توصیفی - تحلیلی، ارزشی - هنجاری و تجویزی - راهبردی است. ساختار درونی اندیشۀ اجتماعی نیز عبارت از مجموعۀ روابط پایدار میان اجزای اندیشۀ اجتماعی است و فرایند درونی اندیشۀ اجتماعی، هم عبارت از نحوۀ جریان متداول اندیشۀ اجتماعی می باشد.
اندیشه دینی اجتماعی علیرغم وجود منابعی عظیم و تجربیاتی گرانقدر، چه در کتاب و چه در سنت بویژه و برای نمونه، سیرۀ اهل بیت در مثال بارز سیره حسینی و فرهنگ عاشورا، در طول سده های پس از حضور اسلام به جز برهه های اندک و انگشت شماری - مانند چند دهۀ اخیر - از فربهی لازم (تفصیل یافتگی روشمند نظام دار) و کارآمدی بایسته (قدرت مدیریت مسایل کلان و بخش اجتماع و سیاست و اقتصاد و فرهنگ )، برای حضوری سیال در عرصۀ معادلات نو به نو شدندۀ عصر خویش برخوردار نبوده است.
برای رویارویی درست و سزاوار با این نارسایی به طور عمده، آنچه باید کرد:
- یکی آن است که زمینه های معرفت شناختی و تئوریک شکل گیری و تکامل فکر اجتماعی به طور عام و اندیشه دینی اجتماعی به طور خاص، را شناخته و فراهم سازیم تا به تدریج زمینه های تاریخی شکوفایی فکر اجتماعی مهیا گردد. به دست دادن ساختار درونی فکر اجتماعی پیشنهادی اسلام و مطالعات تفصیلی و کاربردی
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 194 روی این ساختار، ضروری ترین این اقدامهاست.
- و دیگر آنکه با بها دهی به تحقیقات کاربردی و تحقیقات توسعه ای در کشور، زمینه را برای تحقیقات پایه در مقولۀ پژوهشهای اجتماعی و سامان یابی و تناوری هر دم افزونتر فکر اجتماعی در حوزۀ اندیشۀ دینی، فراهم سازیم و کوشش نماییم تا با دریابی اصول روش راهنمای عملی سازی تعالیم دین، در فرایند سیاستگذاری تا برنامه ریزی تا ارزشداوری value judgement) ) تا اعمال پس خوراندهای مورد نیاز، در عمل، اصل کارآمدسازی تعالیم دین را تحقق بخشیم.
حضور توانمند فکر دینی در عرصۀ معادلات و واقعیات نو به نو شوندۀ اجتماعی در گرو استنباط روشمند و نظام یافته وجهۀ جامعه شناختی فکر دینی و شکل دهی سامان مند به آن و تفصیل دهی هوشمند و نظام دار و پیوستگی مستمر با حوزۀ تحقیق و توسعه می باشد.
در این میان ضرورت فراهم سازی زمینه های تئوریک شکل گیری اندیشۀ خود ویژه و بومی اجتماعی و شکوفایی و تناوری تحقیقات اجتماعی، بسیار چشمگیر می نماید، بویژه که موضوع نسبت فکر اجتماعی و اندیشۀ دینی از زمرۀ پرسشهای بسیار اساسی جامعۀ امروز ماست که در اولین گام، پاسخی معرفت شناختی و روش شناختی می طلبد.
در راستای این ضرورتها و اقدامهای بایسته و به طور خاص، تبیین و فراهم سازی زمینه های معرفت شناختی و تئوریک و شکل گیری و تناوری فکر اجتماعی، مقالۀ حاضر به انگیزۀ زمینه سازی مطالعات دین شناختی در حوزۀ فکر اجتماعی، با ارایه یک نظریۀ کلان عهده دار بررسی فشردۀ ساختاردرونی اندیشۀ اجتماعی اسلام در حوزۀ آموزه های عاشورا است.
دیدگاه ما در این وجهه از تحلیل نهضت حسینی آن است که:
مجموعۀ تحلیلها و سلوک امام(ع)، زینب کبری(س) و دیگر یاران و همراهان، گزارشگر دو آموزۀ بزرگند:
الف - از سویی در راستای اندیشۀ اصلاحی نهضت، تعالیم عاشورا گزارشگر
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 195 ساخت و ماهیت اندیشۀ اجتماعی دینی و ارایه دهندۀ تئوری و الگوی کلان مدیریت اجتماعی - پیوند جسته با اصل تربیت انسانی - است. الگوی مزبور براساس فکر اجتماعی دینی ساخت یافته براساس دو اصل نابی و توانمندی، در راستای بکاربندی اصل مشروعیت نظام اجتماعی و سیاسی، چارچوبۀ کاربردی تحقق کارآمد نظام اسلامی را پیشنهاد می کند.
ب - عاشوراییان، حرکت عینی خود را در قالب یک گروه اجتماعی نمونه در چارچوب الگوی یاد شده نظم و سامان می بخشند و اصول روش راهنمای تحقق عینی عناصر درونی الگوی مزبور را به صورت عینی، ملموس و کاربردی با زندگی و شهادت و اسارت خویش، به دست می دهند و در هر مجالی و شرایطی در چارچوب آن الگوی پیشنهادی، سلوک راهبردی خویش را جهت می بخشند و نمودهای عینی آن را در دید تاریخ می نشانند.
نگارنده در این تحقیق بر آن است تا اندیشۀ آغازین و زمینۀ تحقیق تفصیلی دربارۀ ساختار درونی و فرایند تفکر اجتماعی در حوزۀ فکر دینی را به مدد آموزه های عاشورا به دست دهد.
چکیدۀ کلام ما این است که اندیشۀ دینی در مثل تعالیم عاشورا در دو حوزۀ یاد شده با نسبت و مکانیسم خاصی جریان دارد.
تحقیق حاضر به مدد آموزه های عاشورا اصول این ساختار را به دست می دهد.
نقطه نظر برگزیدۀ ما آن است که فکر اجتماعی اسلام - برای مثال در آموزه های عاشورا در چارچوبۀ یک ساختار و یک فرایند منطقی از مبادی نظری معرفت شناختی به شکل گرفتن می آغازد و در کاربردی ترین مرحله به عناصر مدیریت توسعۀ انسانی - موضوع شناسی، سیاست گذاری و برنامه ریزی - دست می دهد. ساختار و فرایند مزبور را در دو لایۀ پیشتر یاد شده یعنی لایۀ حوزه های معارف و علوم اجتماعی اسلام و لایۀ دین شناختی تحقیق و توسعۀ انسانی، اندکی تحلیل می کنیم. مجال اندک ما در این مقاله ما را ناگزیر می سازد تا با ذکر مستندات قرآنی - روایی چندی، به طور خاص به
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 196 سیرۀ حسینی، بسنده کنیم.
یک مدخل و سه فصل، این تحقیق را شکل بخشیده اند:
1 - تحقیق در مدخل با مروری فشرده بر اندیشۀ اجتماعی و روش شناسی برگزیدۀ نگارنده در تبیین ساختار و فرایند درونی اندیشۀ اجتماعی آغاز می شود.
2 - در فصل اول، تحلیلی کوتاه - به نسبت مجال این مقاله - از ساختار و فرایند درونی فکر اجتماعی در حوزۀ تعالیم عاشورا، خواهد آمد.
اندیشۀ اجتماعی در تحلیلی ساختاری - فر آیندی از آن، دارای دو لایۀ عمومی کلان می باشد: یکی لایۀ حوزه های علوم و معارف اجتماعی و دیگری لایۀ تحقیق و توسعه و مدیریت تغییر و تحول توسعه ای.
3 - در فصل دوم لایه ها و بخشهای اصلی فکر اجتماعی در مقولۀ حیات جمعی از دیدگاه تعالیم عاشورا در سه بخش حورۀ اندیشه های نظری اجتماعی، حورۀ اندیشه ها و علوم اعتباری جامعه شناختی و حوزه اندیشه ها و علوم تجربه پذیر جامعه شناختی، اندکی تحلیل شده اند. حوره های یاد شده اساس علمی سه بخش تحقیق و مدیریت تغییر و تحول اجتماعی یعنی شناخت وضعیت موجود، شناخت وضعیت مطلوب و شناخت راهبرد های تحول را تغذیه می کنند.
4 - فصل سوم مروری بر تعالیم جاری عاشورا در حوزۀ مدیریت حرکت اجتماعی است. حوزۀ تحقیقات دین شناختی هنجاری، توسعۀ انسانی، اصلی ترین حوزۀ قابل استنباط از تعالیم عاشورا است که بخش تبیین و توجیه نظری دیدگاههای ارزشی و هنجاری پیشنهادی دین و بخش طراحی سیستم مطلوب اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از دیدگاه دین، دو رکن این حوزۀ پژوهشی اند. تصویر مطلوب نظام اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از دیدگاه تعالیم عاشورا، در این بخش مورد بررسی قرار می گیرد. حوزۀ مطالعات توصیفی - راهبردی، حوزه دیگر تحقیق و مدیریت اجتماعی است که در نگاه عاشورا در دو قسمت نقد و تحلیل وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و نیز الگوی تبدیل وضعیت اجتماعی رو به جامعۀ آرمانی فهرست
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 197 شده و اندکی توضیح گرفته اند. بررسی و تحلیل ژرف از بینش نقدی و توصیفی عاشورا نسبت به وضعیت اجتماعی جامعۀ عصر عاشورا به ضمیمۀ الگوی مطلوب پیشنهادی این نهضت، راهبردهای پیشنهادی سیدالشهدا(ع) در مدیریت تحولات اجتماعی عصر خویش وعصرها و نسلهایی که درگیر با همان مختصات کلان اجتماعی اند را قابل تفسیر و دریافت می سازد.
رخداد عاشورا از وجهه نظر اندیشۀ اجتماعی، تبلور علمی این دیدگاه پیشنهادی است.
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 198