ردّ مذاهب جبر و تفویض

‏‏ردّ مذاهب جبر و تفویض‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏دلیل اوّل بر ردّ تفویض‏

‏‏دلیل دوّم بر ردّ تفویض‏

‏‏دلیل سوّم بر ردّ تفویض‏

‏‏اما التفویض فلان استقلال موجود فی الایجاد انما یعقل اذا سدت‏‎ ‎‏العلة جمیع الاعدام الممکنة علی المعلول والا لم یکن مستقلاً فیه‏‎ ‎‏فاذا توقف وجود المعلول علی الف شرط و کان فی قدرة الفاعل‏‎ ‎‏ایجاد ما عدی واحد منها فسد عدم المعلول من ناحیته ماعدی‏‎ ‎‏الواحد منها لم یکن علة تامة مستقلة ولا فاعلاً بالاستبداد‏‎ ‎‏والاستقلال فی الایجاد و هذه المقدمة ضروریة لاتحتاج الی‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏الاثبات و من الاعدام الممکنة علی المعلول عدمه بعدم فاعله و‏‎ ‎‏مقتضیه و لیس فی شأن ممکن من الممکنات مجرداً کان او مادیاً‏‎ ‎‏سد هذا العدم والا انقلب الممکن بالذات الی الواجب بالذات...‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏و ایضا المعلول بالذات فی الفاعل الالهی ای فاعل الوجود بتمام‏‎ ‎‏هویته و حاق حقیقته و ذاتیته متعلق و مفتقر الی العلة و یکون ذاته‏‎ ‎‏بذاته عین الافتقار والتعلیق و صرف الربط والاحتیاج و لو کان شیئا‏‎ ‎‏له الافتقار حتی یکون افتقاره زائداً علی ذاته و تعلقه بالعلة عارضاً‏‎ ‎‏علی اصل هویته یستلزم ان یکون واجباً وجوده و جوهره و عرضه‏‎ ‎‏المعلولیة و هو واضح الاستحالة و مرادنا من المعلول بالذات هو‏‎ ‎‏وجود الممکن الذی هو اثر جعل الجاعل والا فالمهیات لیست‏‎ ‎‏مجعولة ولا موجودة الا بالعرض لکونها اعتبارات و انتزاعات من‏‎ ‎‏حدود الوجود والوجود المعلولی ذاته الافتقار والتعلق ولو استغنی‏‎ ‎‏فی حیثیة من الحیثیات ینقلب من الامکان والافتقار الذاتی الی‏‎ ‎‏الوجوب والاستغناء و هو مستحیل بالضرورة...‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏و ایضاً المستقل فی الایجاد لابد و ان یکون مستقلاً فی الوجود‏‎ ‎‏لان الایجاد فرع الوجود ولا یمکن اشرفیته عنه...‏

‏‏     فالتفویض بمعنی جعل ممکن مستقلاً فی الفاعلیة مستحیل و‏‎ ‎‏مستلزم للانقلاب المستحیل سواء فی ذلک المجرد والمادی‏‎ ‎‏والفاعل المختار و غیره فلا یعقل تفویض الایجاد والفعل والاثر‏‎ ‎‏والخواص الی موجود.‏

‏‏     ‏‏ان الذین تدعون من دون الله لن یخلقوا ذباباً ولو اجتمعوا له و ان یسلبهم‏‎ ‎‏الذباب شیئاً لا یستنقذوه منه ضعف الطالب والمطلوب ما قدروا الله حق قدره ان‏‎ ‎‏الله لقوی عزیز.‏‎[1]‎‎[2]‎‏(15)‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏بیان دیگری از دلیل اوّل‏

‏‏بدانکه استقلال موجودی از موجودات در عملی از اعمال ممکن‏‎ ‎‏نیست، مگر آنکه فاعل و موجد تمام اعدامی را که جایز است بر‏‎ ‎‏معلول سد کند، که اگر موجودی دارای صد شرط باشد در وجود،‏‎ ‎‏و علت سد اعدام ممکنۀ از معلول را از ناحیۀ نود و نه شرط بکند و‏‎ ‎‏یکی از شرایط به زمین بماند، ممکن نیست که آن علت مستقل در‏‎ ‎‏ایجاد آن معلول باشد. پس، استقلال در علیت متوقف بر آن است‏‎ ‎‏که آن علت سد جمیع اعدام ممکنۀ بر معلول را بنماید تا معلول را‏‎ ‎
‏‎

‎‏به حد وجوب رساند و موجود کند. و بالضرورة و البرهان معلوم‏‎ ‎‏است که در تمام دایرۀ ممکنات، از قاطنین جبروت عظمی و‏‎ ‎‏ملکوت علیا تا ساکنین عالم ملک و طبیعت، تمام قوای فعالۀ باطنه‏‎ ‎‏و ظاهره، از این شأن و مقام منعزل اند؛ زیرا که اول عدمی که بر‏‎ ‎‏معلول جایز است، عدم آن به عدم علت فاعله و مؤثره است،‏‏[ ‏‏و‏‏]‏‎ ‎‏در سلسلۀ ممکنات موجودی نیست که سد عدم معلول را از این‏‎ ‎‏جهت بکند، زیرا که این مستلزم انقلاب امکان ذاتی به وجوب ذاتی‏‎ ‎‏و خروج ممکن از حدود بقعۀ امکان است. و این در بدیهیت عقل‏‎ ‎‏ضروری محال است. پس، معلوم شد که استقلال در ایجاد‏‎ ‎‏استقلال در وجود لازم دارد، و این در ممکنات صورت نگیرد. و از‏‎ ‎‏این بیان معلوم شد که تفویض در ایجاد و در هیچ شأنی از شؤون‏‎ ‎‏وجودیه به هیچیک از موجودات ممکن نیست. و این اختصاص به‏‎ ‎‏مکلفین و افعال آنها ندارد. گرچه به حسب کلمات جاریه در افواه‏‎ ‎‏متکلمین اختصاص فهمیده می شود، ولی از ابواب متفرقه می توان‏‎ ‎‏فهمید عمومیت نزاع را؛ منتها آنکه چون بحث در افعال مکلفین‏‎ ‎‏مهم است در طریقۀ اصحاب کلام از این جهت نزاع را در آن طرح‏‎ ‎‏کردند. بالجمله، ما کار به نزاع متکلمین نداریم و در صدد جستجو‏‎ ‎‏و تحقیق حق هستیم، و معلوم و واضح شد عدم امکان تفویض بر‏‎ ‎‏هیچیک از موجودات در هیچ امری از امور.(16)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏دلیل اوّل بر ردّ جبر‏

‏‏دلیل دوّم بر ردّ جبر‏

‏‏دلیل سوم بر ردّ جبر‏

‏‏دلیل چهارم بر ردّ جبر‏

‏‏و اما ابطال الجبر فمع ان تحقیقه کتحقیق ابطال التفویض علی ماهو‏‎ ‎‏علیه موکول الی بیان مقدمات مبرهنة فی العلم الاعلی لکن‏‎ ‎‏لامحیص عن الاشارة الی بعض الوجوه فیه.‏

‏‏     منها ان الوجود لما کان اصلاً فی التحقق و بسیطاً لاجنس له ولا‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏فصل و من ذاته ان یکون ذامراتب و مشککاً بالتشکیک الخاص‏‎ ‎‏لامحالة یتعلق کل مرتبة ناقصة بالمرتبة المتلوّة تعلقاً ذاتیاً غیر‏‎ ‎‏متجافیة عنها بحیث یکون تعلقها بمرتبة اخری غیرها موجباً و‏‎ ‎‏مساوقاً للانقلاب الذاتی المستحیل و مقدمات هذا البرهان تطلب‏‎ ‎‏من مظانه...‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏و منها انه تعالی لما کان بسیطاً فی غایة البساطة و جمیع صفاته و‏‎ ‎‏شئونه الذاتیة یرجع الی الوجود الصرف البسیط فلا یتصور فی ذاته‏‎ ‎‏و صفاته التجدد والتصرم والتغیّر والا لانقلب البسیط مرکباً والفعلیة‏‎ ‎‏الصرفة قوة والوجوب بالذات امکاناً و لازم بساطة الذات والصفات‏‎ ‎‏ان ما یصدر منه یکون صادراً من حاق ذاته و تمام هویته و صرف‏‎ ‎‏حقیقته فلو صدر المتجددات والمتصرمات عنه تعالی من غیر وسط‏‎ ‎‏و بالمباشرة والمزاولة یلزم منه التصرم والتغیّر فی ذاته و صفاته التی‏‎ ‎‏هی ذاته و قد تقدم فساد کون الارادة من صفات الفعل لا الذات فما‏‎ ‎‏صدر عنه تعالی لایمکن ان یصدر من ارادته لامن ذاته اومن ذاته‏‎ ‎‏دونها فانها عین ذاته فاذاً صدور المتغیر والمتصرم منه تعالی مستلزم‏‎ ‎‏لحدوث القدیم اوقدم الحادث بالذات و ثبات المتغیر بالذات...‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏و منها ان صدور الکثیر بلا وسط من الواحد البسیط من جمیع‏‎ ‎‏الجهات مستلزم للترکیب والتکثیر فیه و هو خلف و ما قیل ان ذلک‏‎ ‎‏مستحیل فی غیر الفاعل المختار و اما هو فله ان یفعل باختیاره کل ما‏‎ ‎‏اراد فلیس بشیئی فان الاختیار والارادة عین الذات البسیطة و ما‏‎ ‎‏صدر عنهما صدر عنها و تحقق الکثرة والتجدد فی الارادة عین‏‎ ‎‏تحققهما فی الذات و قیاس ارادته تعالی فعله الارادی و کذا صدور‏‎ ‎‏الفعل عنه تعالی علی الانسان مع الفارق و غالب الاشتباهات منشائه‏‎ ‎‏هذا القیاس الباطل فأین الانسان الناقص الکثیر المتکثر المتغیر‏‎ ‎‏المتصرم ذاتاً و صفاتاً و رب الارباب البسیط الذات والصفات و ما‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏قد یتوهم انه یلزم من ذلک قصور فی قدرته تعالی و مغلولیة یدالله ‏‎ ‎‏فاسد سیأتی ما یدفعه...‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏و منها ان حقیقة الوجود ذاتها عین منشأیة الاثار ولا یمکن سلب‏‎ ‎‏الاثار مطلقاً عن ذاته لمساوقته لسلب ذاته فلا یمکن ان یکون‏‎ ‎‏موجود مسلوباً عنه الاثار بل سلب الاثر عن وجود مستلزم لسلبه‏‎ ‎‏عن کافة الوجودات حتی وجود الواجب لبساطة حقیقة الوجود‏‎ ‎‏واشتراکه المعنوی فتدبر جیداً.‏‎[3]‎‏(17)‏

‏
‏‎

‎

‏‏بیان دیگری در نفی جبر‏

‏‏بطلان مذهب جبری نیز معلوم شود پس از اشاره به مذهب آنها. و‏‎ ‎‏آن آن است که گویند هیچیک از وسایط وجودیه در ایجاد‏‎ ‎‏موجودات مدخلیت ندارد و انسان توهم مدخلیت می کند. مثلاً قوۀ‏‎ ‎‏ناریه در حرارت به هیچ وجه مؤثر نیست، و عادة الله جاری شده‏‎ ‎‏پشت سر ایجاد صورت ناریه حرارت ایجاد کند، بدون اینکه اصلاً‏‎ ‎‏صورت ناریه در او مدخلیت داشته باشد؛ که اگر عادة الله جاری‏‎ ‎‏شده بود که برودت را دنبالۀ صورت ناریه ایجاد فرماید، فرقی با‏‎ ‎‏الان که به این ترتیب جاری شده نداشت. و بالجمله، حق بی توسیط‏‎ ‎‏وسایط، خود به ذات مقدس خود مباشر جمیع افعال مکلفین و آثار‏‎ ‎‏موجودات است.‏‎[4]‎‏ و به خیال خودشان این مذهب را برای تنزیه و‏‎ ‎‏تقدیس حق اختیار نمودند تا یدالله را مغلوله ندانند: ‏‏غلت ایدیهم و‏‎ ‎‏لعنوا‏‎[5]‎‏ با این تنزیه و تقدیس! که در سنت برهان و مذهب عرفان‏‎ ‎‏مستلزم نقص و تشبیه است، و آن مستلزم تعطیل است. چنانچه‏‎ ‎‏اشاره به آن در فصل سابق نمودیم که حق تعالی کمال مطلق و‏‎ ‎‏وجود صرف است و در ذات و صفات او تحدید و نقص تصور‏‎ ‎‏ندارد، و آنچه متعلق و ایجاد و جعل الهی است موجود مطلق و‏‎ ‎‏فیض مقدس اطلاقی است، و ممکن نیست که وجود محدود ناقص‏‎ ‎‏از آن ذات مقدس صادر شود؛ هیچ نقصی از نقص در ایجاد نیست،‏‎ ‎
‏‎

‎‏بلکه تمام تحدیدها و نقصها از نقص در مستفیض و معلول ‏‏[‏‏است‏‏]‏‏؛‏‎ ‎‏چنانچه متکلمین تصور کردند. و این در محل خود ثابت است.‏‎[6]‎‎ ‎‏پس، آنچه از وجود و معلول ممکن است مرتبط به ذات مقدس حق‏‎ ‎‏تعالی بلاواسطه باشد موجود مطلق و صریح وجود است. و آن یا‏‎ ‎‏فیض مقدس است، بنا بر مسلک عرفا؛ یا عقل مجرد و نور شریف‏‎ ‎‏اول است، بنا بر مذهب حکما.‏

‏‏     و به بیان دیگر، شک نیست که موجودات در قبول وجود‏‎ ‎‏مختلف می باشند: بعضی از موجودات است که قبول وجود‏‎ ‎‏می کنند ابتدائاً و استقلالاً، چون جواهر مثلاً؛ و بعضی از موجودات‏‎ ‎‏است که قبول وجود نکنند مگر پس از موجودیت شی ء دیگر و به‏‎ ‎‏تبعیت موجود آخر، مثل اعراض و اشیای ضعیف الوجود؛ مثلاً‏‎ ‎‏تکلم زید بخواهد موجود شود، از اموری است که قبول وجود‏‎ ‎‏نمی تواند بکند مگر به تبع؛ و اعراض و اوصاف بدون وجود جواهر‏‎ ‎‏و موصوفات آبی از وجودند و امکان تحقق ندارند؛ و این از نقص‏‎ ‎‏ذاتی و نقصان وجودی خود این موجودات است، نه نقصان در‏‎ ‎‏فاعلیت و موجدیت حق تعالی شأنه. پس، معلوم شد که جبر و نفی‏‎ ‎‏وسایط وجودیه در سلسلۀ موجودات امکان ندارد.‏

‏‏     و از براهین قویه در این باب آن است که چنانچه ماهیات به‏‎ ‎‏حسب نفس منعزل از تأثیر و تأثر‏‏] ‏‏هستند‏‏]‏‏ و جعل بالذات به آنها‏‎ ‎‏متعلق نیست، همچنان حقیقت وجود بذاته منشأ تأثیر است که نفی‏‎ ‎‏تأثیر از آن مطلقاً مستلزم انقلاب ذاتی است. پس، ایجاد مراتب‏‎ ‎‏وجود بی آثار و منفی الاثر مطلقاً ممکن نیست و موجب نفی شی ء‏‎ ‎‏از ذات خود است.(18)‏

‏‎ ‎

‏‎

‎