تعلق علم و اراده حق به تمامی متعلّقات

‏‏تعلق علم و اراده حق به تمامی متعلّقات‏

‏‏ ‏

‏‏اولویّت حقّ به‏‎ ‎‏حسنات و اولویّت‏‎ ‎‏بنده به سیّئات‏

‏‏مظنۀ شبهۀ دیگری است، و آن، آن است که در جانب خیرات عزل‏‎ ‎‏موجودات و در جانب شرور عزل قدرت واجبۀ قدیمه مستلزم جبر‏‎ ‎‏و تفویض و آن خلاف مقرر است در مسلک عرفان و طریقۀ برهان،‏‎ ‎‏دفع آن فرموده در لسان دلیل بر مطلب سابق و تحقیق کیفیت آن به‏‎ ‎‏اینکه حق تعالی اولی به حسنات است ازبندگان، و آنها اولی به‏‎ ‎‏سیئات هستند از ذات مقدس حق؛ که در این اثبات اولویت اثبات‏‎ ‎‏انتساب از طرفین است.‏

‏‏     و اما بیان اولویت حق از بنده در خیرات و اصل انتساب آن به‏‎ ‎‏بندگان برای آن است که نسبت خیرات به مبدأ المبادی نسبت‏‎ ‎‏وجود و بالذات است، زیرا که خیرات ذاتی وجود است، و آن در‏‎ ‎‏واجب عین ذات و در ممکن به جعل و افاضه است؛ پس اصل‏‎ ‎‏افاضۀ خیرات از واجب ـ تعالی شأنه ـ است، و مرآت ظهور و مظهر‏‎ ‎‏آن، ممکن است؛ و آن نسبت ظاهریت و افاضه، اتم از این نسبت‏‎ ‎‏مظهریت و قابلی است. و اما در سیئات و شرور به عکس است؛‏‎ ‎‏لیکن هر دو نسبت محفوظ است؛ زیرا که آنچه از حق مفاض است‏‎ ‎‏خیرات است، و لازمۀ این خیرات تخلل شرور است به طریق‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏انجرار و تبعیت؛ پس بالعرض به او منتسب و بالذات از نقصان‏‎ ‎‏ذوات و قصور ماهیات است. چنانچه در آیۀ شریفه نیز به دو نظر‏‎ ‎‏این دو معنی را فرمود: آنجا که سلطان وحدت غلبه کرده و کثرات و‏‎ ‎‏نقایص را مضمحل فرموده، فرماید: ‏‏قل کل من عند الله .‏‎[1]‎‏ و آنجا که‏‎ ‎‏تخلل کثرت را بالعرض ملاحظه فرموده و وسایط را مقرر داشته،‏‎ ‎‏فرماید: ‏‏ما اصابک من حسنة فمن الله ‏‏...‏‎[2]‎‏(83)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏عدم انتساب شرور‏‎ ‎‏و نواقص به حق‏‎ ‎‏تعالی‏

‏‏چون حقیقت وجود عین حقیقت کمال و عین تمام است و نقایص و‏‎ ‎‏قبایح به حق تعالی نسبت داده نشود و مجعول نباشد ـ چنانچه در‏‎ ‎‏محل خود مقرر و مبرهن است ـ از این جهت، هر چه فیض به افق‏‎ ‎‏کمال نزدیکتر باشد و از ضعف و فتور مبراتر باشد، ربط آن به حق‏‎ ‎‏اتم و نسبت به ذات مقدس احق شود. و به عکس آن، هر چه‏‎ ‎‏ظلمت تعین و نیستی غالب آید و حدود و نقایص افزون شود، ربط‏‎ ‎‏ناقص و نسبت بعید گردد. و از این جهت است که افعال ابداعی را‏‎ ‎‏در لسان شریعت به حق بیشتر نسبت دادند، و افعال تجددی ملکی‏‎ ‎‏را کمتر نسبت دادند. و اگر چشمی باز و دلی بیدار نقص‏‏] ‏‏را‏‏]‏‏ از کمال‏‎ ‎‏و زشت را از زیبا و قبیح را از حسن تمیز دهد، آن وقت می تواند‏‎ ‎‏بفهمد که با آنکه تمام دار تحقق تجلی فعلی حق است و به او‏‎ ‎‏منتسب است، تمام افعالش جمیل و کامل است و هیچیک از‏‎ ‎‏نقایص و قبایح به آن ذات مقدس انتساب ندارد. و انتساب‏‎ ‎‏بالعرض، که در لسان حکما ـ رضوان الله علیهم ـ شایع است، در‏‎ ‎‏اوایل تعلیم و در حکمت شایعه است.(84)‏

‏
‏‎

‎

‏‏شبهۀ جدایی علم و‏‎ ‎‏اراده در تعلّق به‏‎ ‎‏متعلّقات‏

‏‏پاسخ حکما به‏‎ ‎‏شبهه‏

‏‏پاسخ امام به شبهه‏

‏‏ربما یقال ان ارادته تعالی لایمکن ان تکون عین علمه تعالی و‏‎ ‎‏فانه یعلم کل شئ ولا یرید شراً ولا ظلماً ولا شیئاً من القبائح‏‎ ‎‏فعلمه متعلق بکل شئ دون ارادته فعلمه غیر اراته و علمه عین ذاته‏‎ ‎‏فیجب ان یکون ارادته غیر ذاته فهو مرید لا بارادة ذاتیة و عالم بعلم‏‎ ‎‏ذاتی.‏

‏‏     ‏‏فیدفـع بمـا فـی مسفورات ائمة الفلسفة بان افـاضة الخیـرات‏‎ ‎‏غیر منافیة لذات الجواد المطلق بل اختیارها لازم ذاته و کون‏‎ ‎‏افاضة الخیرات مرضیاً لهـا بحسب ذاتـه هو معنی ارادتـه و وزان‏‎ ‎‏الارادة المتعلقة بالخیرات بالاضافة الی العـلم وزان السمـع و‏‎ ‎‏البصـر فانهما عین ذاته تعالی مع انهما متعلقان بالمسموعات‏‎ ‎‏والمبصرات فذاته تعالی علم بکل معلوم و سمع بکل مسموع و‏‎ ‎‏بصر بکل مبصر و کذلک الارادة الحقة مع کونها متعلقة بالخیرات‏‎ ‎‏عین ذاته:‏

‏‏     ‏‏... و لنا مسلک آخر فی دفعه نشیر الیه اجمالاً والتفصیل‏‎ ‎‏کالبرهان علیه موکول الی محله و هو ان العلم الذی هو عین ذاته‏‎ ‎‏تعالی و هو کشف تفصیلی فی عین البساطة و الوحدة حقیقته حقیقة‏‎ ‎‏الوجود الصرف الجامع لکل وجود بنحو الوحدة والکشف التام‏‎ ‎‏المتعلق بتبع کشفه عن الاشیاء انما هو کشف عن الوجود بما هو‏‎ ‎‏وجود بالذات و جهات الشرور والنقائص الراجعة الی الاعدام‏‎ ‎‏لایمکن ان یتعلق بذاتها العلم بالذات لنقص فیها لا فی العلم و انما‏‎ ‎‏یتعلق العلم بها بوجه علی جهة التبعیة و بالعرض کما ان الارادة ایضاً‏‎ ‎‏متعلقة بها کذلک فوزان الارادة بعینها وزان العلم فی تعلق الذاتی‏‎ ‎‏والعرضی فما قیل من ان العلم یتعلق بکل شئ دون الارادة غیر تام‏‎ ‎‏بل کلما یتعلق به العلم بالذات تتعلق به الارادة کذلک و کلما یتعلق‏‎ ‎‏به بالعرض تتعلق هی ایضاً به العرض.‏

‏
‏‎

‎‏     فتحصل مما ذکر ان الارادة فیه تعالی من صفات الذات.‏

‏‏     ‏‏نعم هذه الارادة المتصرمة المتجددة التی لنا منفیة عنه تعالی کما ان‏‎ ‎‏سائر الاوصاف بحدودها الامکانیة منفیة عنه وللاخبار الواردة فی‏‎ ‎‏المقام الموهمة خلاف ما ذکرنا توجیه لطیف لایسع المقام ذلک.‏‎[3]‎‏(85)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏وجه جمع‏‎ ‎‏بین انتساب‏‎ ‎‏خیرات به‏‎ ‎‏خداوندوسیّئات به‏‎ ‎‏بندگان‏‎ ‎‏باانتسابِ صدورهمۀ‏‎ ‎‏افعال به خداوند‏

‏‏... مع ان اثر کل ذی اثر و فعل کل فاعل منسوب الی الله تعالی والیها‏‎ ‎‏کما عرفت لکن خیراتها و حسناتها و کمالاتها و سعاداتها کلها من الله ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏و هو تعالی اولی بها منها.‏

‏‏     ‏‏و شرورها و سیّآتها و نقائصها و شقاواتها ترجع الی نفسها و هی‏‎ ‎‏اولی بها منه تعالی فانه تعالی لما کان صرف الوجود فهو صرف کل‏‎ ‎‏کمال و جمال و الا یلزم عدم کونه صرفاً و هو یرجع الی الترکیب‏‎ ‎‏والامکان.‏

‏‏     ‏‏و ایضاً یلزم منه ان یکون فی التحقق اصلان: الوجود و مقابله مع‏‎ ‎‏ان مقابله العدم والماهیة و حالهما معلومان فهو تعالی صرف‏‎ ‎‏الوجود و صرف کل الکمالات والصادر من صرف الوجود لا یمکن‏‎ ‎‏ان یکون غیر الوجود والکمال والنقائص والشرور لوازم ذوات‏‎ ‎‏المعالیل من غیر تخلل جعل لعدم امکان تعلقه الا بالوجود و هو‏‎ ‎‏نفس الکمال والسعادة والخیر.‏

‏‏     فالخیرات کلها مجعولات و مبدأ الجعل فیها هو الحق تعالی.‏

‏‏     والشرور التی فی دارالطبیعة المظلمة من تصادمات المادیات و‏‎ ‎‏ضیق عالم الطبیعة و کلها ترجع الی عدم وجود او عدم کماله‏‎ ‎‏والاعدام مطلقاً غیر متعلقة للجعل بل المضافة منها من لوازم‏‎ ‎‏المجعول و تضایق دارالبوار و تصادم المسجونین فی سجن الطبیعة‏‎ ‎‏و سلاسل الزمان فکلها ترجع الی الممکن فما اصابک من حسنة و‏‎ ‎‏خیر و سعادة و کمال فمن الله و ما اصابک من سیئة و شر و نقص و‏‎ ‎‏شقاء فمن نفسک لکن لما کانت النقائص والشرور اللازمة‏‎ ‎‏للوجودات الامکانیة من قبیل الاعدام المضافة والحدود والماهیات‏‎ ‎‏کان لها وجود بالعرض و ما کان کذلک فمن عندالله لکن بالعرض‏‎ ‎‏فالخیرات من الله بالذات و منسوب الی الممکنات بالعرض‏‎ ‎‏والشرور من الممکنات بالذات و منسوب الیه تعالی بالعرض‏‎ ‎‏فحینئذ یصح ان یقال ‏‏کل من عندالله ‏‎[4]‎‏ فانه لولا الایجاد والافاضة و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏بسط الخیرات لم یکن وجود ولا حده ولا طبیعة ولا ضیقها و لعل‏‎ ‎‏تغییر الاسلوب و تخلل لفظة عند فی قوله تعالی ‏‏قل کل من عندالله ‏‎ ‎‏للاشارة الی المجعولیة بالعرض.‏‎[5]‎‏(86)‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎