اختلاف قوای نفسانیه و هویت وحدانی انسان
تفرّق ذاتی در مرتبۀ طبیعت
تفرّق بالعرض در مرتبه برزخ
عدم تفرّق در مرتبۀ عاقله
عقل فعّال حافظ مُدرَکات
بدن و نفس و عقل همه یک هویت و شخصیت دارند، شخصیت و وجود، واحد است ولیکن همین یک هویت، صاحب مراتب است که مرتبۀ بالا اشدّ جمعیةً و اکثر جمعیةً از مرتبۀ پایین است؛ زیرا هر چه به افق وحدت نزدیک باشد، تجزی در آن راه نمی یابد و هر چه به افق طبیعت و کثرت نزدیک باشد، تفرق و تجزی در آن بیشتر است و در اصل، آنچه قابل تجزی است، مرتبۀ طبیعت است و مافوق آن بالذات متجزی نیست، بلی مرتبۀ برزخیه بالعرض متجزی است.
به عبارت دیگر: مافوق طبیعت بالذات متجزی نیست، ولی بالعرض مرتبۀ برزخیه اش به تجزی جسم، متجزی است و مرتبۀ اول و پایین ترش که عبارت از حس لمس باشد، بیشتر از همۀ قوای نفسانی تجزی را قبول می کند و بعد از این، آنچه از قوای ظاهری که تجزی را بیشتر قبول می کند، قوۀ ذائقه است و بعد از آن، شامّه و بعد از آن سامعه است و هر چه قوای نفس رو به وحدت بگذارد، کمتر متجزی می شود.
مثلاً قوا وحواس باطنی ـ مثل حس مشترک، خیال، واهمه، حافظه و ذاکره ـ کمتر از قوای ظاهره تجزی دارند، و حس مشترک با اینکه همۀ ادراکات حواس ظاهره را ادراک کرده و آنها در آن واقع می شوند، ولی در آنجا اینها متجزی نمی شوند، با اینکه قبل از مرتبۀ حس مشترک متجزی بودند. اگرچه در حواس باطنی هم تجزی واقع می شود؛ مثلاً حس مشترک، غیر از حس خیال، و حس خیال، غیر از حافظه و حافظه، غیر از ذاکره است.
اما مرتبۀ دیگر نفس که عبارت از مرتبۀ عاقله باشد، به هیچ نحو تجزی در آن راه ندارد، نه بالذات و نه بالعرض؛ آنجا تمام قوا به نحو
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 134
بساطت است، حس بصر عین سمع، سمع عین بصر، بصر عین حواس دیگر و همه به نحو عقلانی هستند؛ به یک نظر عاقله، همان علم و به نظر دیگر، قدرت و به یک نظر، ادراک است و در آنجا ادراک، غیر حافظه نیست و حافظه غیر ذاکره نیست، با اینکه در مرتبۀ برزخیه برای ادراک معانی جزئیه، قوه ای است و حافظ مدرَک، قوۀ دیگر است.
و اینکه گفته اند: حافظ مدرَکات قوۀ عاقله، عقل فعّال یا رب النوع است، معنایش این نیست که عقل، مثل حس مشترک ادراک می کند و به قوۀ دیگر تحویل می دهد و آن قوه، حافظ می شود. و به عبارت دیگر: چنانکه حس مشترک فقط خودش ادراک می کند، قوۀ عاقله هم این طور ادراک می کند، آن وقت عقل فعّال یا رب النوع انسانی مدرَک را تحویل گرفته و حفظ می نماید، بلکه معنایش این است که عقل فعّال و یا رب النوع، علت وجود و بقای نفس است و وجود این، قائم به اوست.
پس قوۀ عاقله به جهت اینکه قائم به عقل فعّال یا رب النوع است، عقل فعال و یا رب النوع، حافظ مدرَکات اوست، از این جهت که حافظ خود اوست، ولی مادامی که شخص در طبیعت است، ممکن است قوۀ عاقله اش آنچه را ادراک کرده فراموش کند، اما بعد از آنکه انسان از ماده مفارقت نمود، امکان ندارد از آنچه ادراک کرده ذهول کند.
آخوند رحمه الله برای قول خودش به قول ارسطو استشهاد کرده است، ولی ظاهر قول ارسطو مطابق با قول و رأی مؤوّل افلاطونی است، که وقتی نفس به اینجا آمد ماده ای را تصویر می کند و به نحوی تصویر
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 135
می کند که بعد از آنکه کامل شد بتواند در آن تدبیر کند؛ یعنی اعضای مخصوص و متناسب با قوا را تصویر می نماید که این قوا در بدن خودش بعداً ظهور خواهند کرد و چون می دانست که باید عضوی بسازد تا در آن به بصیریت ظهور کند، آن عضو را به طور مناسب وضع و درست نموده و هکذا مواضع قوای دیگر را.
این ظاهر کلام اوست، لیکن به قرینۀ کلمات دیگرش می توان گفت که این ظهور مراد نبوده و شاید مراد او چیزی مخالف مذهب حق؛ یعنی جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس نباشد، بلکه مرادش این است که در مرحلۀ اول به مدد غیبی و تحت توجه رب النوع انسانی، ماده ای را که قابل فیض است تصویر می کند، بدون اینکه نفسی برای تدبیر و تصویرش بیاید، بلکه به توجه غیبیه و عقل ذوعنایت در اینجا طوری تصویر می شود که اگر بعد نفسی از مرتبه و افق طبیعت مولود و حاصل گردد، بتواند به انحاء ظهورات، ظهور نماید؛ یعنی ظهور نوری در صماخ مفروش در عصبتین، ظهور نوری در جلیدتین، ظهور نوری در دماغ، و ظهور نوری در جمیع اعضا داشته باشد.
و حمل کلام وی بر این محمل البته بدون قرینه نیست، بلکه کلماتش دلیل است بر اینکه مرادش این است و لاغیر؛ چنانکه گفت: مراد من این نیست که نفسی یا عقلی منحدر می شود و جایش را خالی می گذارد و به اینجا می آید و تصویر می نماید.
بالجمله: این فیلسوف می گوید: چون عقل ذوعنایت برای این نفس و بدن علت است، اگر قوای نفس را به او که علت شریفی است نسبت دهیم، عیبی ندارد، و بعد می گوید: البته نفس در مرتبۀ ذات خود متجزی نیست ولی در مرتبه ای که در بدن ظهور نوری می کند،
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 136
قوای نفس بالعرض متجزی می شوند؛ پس باطنش بسیط است و ظاهرش به تجزی جسم بالعرض متجزی است، چون اگر ظاهرش مثل باطنش بود و در اعضا، ظهور نوری نمی کرد که این اعضا را به نحو آلیت استعمال کند، امکان نداشت که اینها آلت او باشند و بین مرتبۀ ظهور و غیبش فرقی نبود. (81)
* * *
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 137