فطرت از دیدگاه امام خمینی

‏‏فطرت از دیدگاه امام خمینی‏

‏‏ ‏

‏‏اندیشمندان و متفکران بزرگ اسلامی نکات و دقایق بسیاری در مورد‏‎ ‎‏فطرت بیان کرده اند که در این میان می توان از امام خمینی یاد کرد. ایشان‏‎ ‎‏در کتابهای عرفانی خود از جمله «شرح حدیث جنود عقل و جهل» و‏‎ ‎‏«چهل حدیث» و همچنین در نامه های عرفانی که نگاشته اند به بررسی‏‎ ‎‏فطرت پرداخته اند. در این مقاله پس از بررسی اجمالی دیدگاههای‏‎ ‎‏متفکران غربی پرسشهایی طرح شده که سعی نگارنده یافتن پاسخهای‏‎ ‎‏مناسب برای آنهاست. در ادامه، بحث از تقسیمات فطرت و خصوصاً‏‎ ‎‏فطرت محجوبه و فطرت مخموره به میان آمده، و در پایان برخی از احکام‏‎ ‎‏فطرت مورد بررسی قرار گرفته است.‏

‏‏     بحث فطرت از جمله مباحث پراهمیتی است که در قلمرو اندیشه های‏‎ ‎‏دینی و غیردینی مطرح است و در دوران اخیر نیز برخی از متفکران ایرانی‏‎ ‎‏و خارجی از جنبه های مختلف علمی، فلسفی و روان شناختی در مورد آن‏‎ ‎‏تحقیق و تفحص کرده اند.‏‎[1]‎‏ مبحث فطرت را می توان در دو حوزه متمایز و‏‎ ‎
‏‎

‎‏متفاوت، قابل طرح دانست.‏

‏‏     الف) حوزه امور اعتباری؛‏

‏‏     ب) حوزه امور غیر اعتباری، که خود شامل دو شاخۀ وجود شناختی‏‎ ‎‎(ontological)‎‏ و معرفت شناختی ‏‎ (epistemological)‎‏است.‏

‏‏     برخی از معتقدین به فطرت که آن را در حوزه وجودشناسی جستجو‏‎ ‎‏می کنند، برآنند تا با استناد به فطرت، خداوند را در عالم خارج، و‏‎ ‎‏خداخواهی و کمال خواهی را در عالم انسانی اثبات کنند. به نظر اینان‏‎ ‎‏اعتقاد به خدا فطری است و هیچ گونه احتیاجی به استدلال و برهان ندارد.‏

‏‏     اهمیت این بحث از آن جهت است که با انسان شناسی ارتباط کامل‏‎ ‎‏دارد، و تلقی صحیح از آن به تبیین جایگاه انسان و تعریف و شناخت او‏‎ ‎‏کمک می کند. یکی از مکتبهای فلسفی که به انسان و نحوه وجود او توجه‏‎ ‎‏خاصی نشان داده، اگزیستانسیالیسم است. اگزیستانسیالیسم به اصالت‏‎ ‎‏انسان اعتقاد داشته و آنچه از نوشته های کی یرکگارد ‏‎(Kierkegard)‎‏،‏‎ ‎‏هایدگر ‏‎(Heidegger)‎‏ و یاسپرس ‏‎ (Yaspers)‎‏ـ که در حقیقت پیشروان‏‎ ‎‏نهضت فکری اگزیستانسیالیسم می باشند برمی آید، آن است که انسان به‏‎ ‎‏هنگام تولد استعدادی بیش نیست و نمی توان برای آن ماهیتی فرض کرد؛‏‎ ‎‏چون ماهیت حقیقت شی ء است و چیزی که هنوز کامل نشده است،‏‎ ‎‏معلوم نیست که چه خواهد شد... انسان حس می کند که آزاد است،‏‎ ‎‏هرگونه که می خواهد وجود خود را بسازد و کامل کند.‏‎[2]‎‏ آنان معتقدند‏‎ ‎‏انسان اصالتاً آزادی دارد و هیچ قید و بندی او را محدود نکرده است و در‏‎ ‎‏پناه همین آزادی با تلاش و کوشش، خود را می سازد و به شخصیت‏
‏‎

‎‏خویش قوام می بخشد. در نظر این گروه هر قید و صفتی که انسان را مقید‏‎ ‎‏کند، مخالف آزادی است. بر این مبنا آیا فطرت، خواه کمال جو باشد و‏‎ ‎‏خواه مطلق گرا، آزادی انسان را مخدوش نمی سازد؟ معتقدان به فطرت ـ‏‎ ‎‏از جمله علمای مسلمان ـ برای اثبات نظریه خویش، ضمن طرح مسائل‏‎ ‎‏مربوط به فطرت، به مناقشه های منکرانِ امور فطری نیز پاسخ می دهند.‏‎ ‎‏عمده مسائلی که آنان مطرح می کنند عبارت است از:‏

‏‏     1ـ فطرت چیست؟‏

‏‏     2ـ امور فطری کدامند؟‏

‏‏     3ـ رابطه فطرت با آزادی انسان چیست؟ آیا فطرت براستی آزادی‏‎ ‎‏انسان را مخدوش می سازد؟ آیا اساساً آن نوع آزادی که پیروان مکتب‏‎ ‎‏اصالت انسان مطرح می کنند، صحیح است؟ و بر فرض صحت، کمال‏‎ ‎‏محسوب می شود؟‏

‏‏     4ـ آیا تلاش و عمل انسان برای رسیدن به کمال مطلوب، با فطرت و‏‎ ‎‏سرشت او ارتباط دارد؟‏

‏‏     آیا این عمل او موجب شکوفا شدن امور فطری می شود، یا امر‏‎ ‎‏جدیدی در او به وجود می آید و هیچ گونه ارتباطی بین آنها وجود ندارد، و‏‎ ‎‏اگر عمل را معلول آن واقعیات درونی از پیش تعبیه شده بدانیم، نفی‏‎ ‎‏آزادی انسان شده است یا نه؟‏

‏‏     حضرت امام خمینی به عنوان یکی از معتقدان به فطرت، در پاره ای از‏‎ ‎‏آثار خویش این مسأله را مورد بحث قرار داده اند، و سعی ما نیز در این‏‎ ‎‏مقاله بر آن است تا بر اساس نظریات ایشان در این خصوص، پاسخهایی‏‎ ‎‏برای پرسشهای یاد شده بیابیم. اینک بحث خود را با تعریف واژه فطرت‏‎ ‎‏و پاسخ به سؤال اول آغاز می کنیم.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎