تعریف صبر

‏‏تعریف صبر‏

‏‏خواجه عبداللّه انصاری در تعریف «صبر»‏‎ ‎‏می گوید:‏‏ الصبرُ حَبْسُ النفس علی جَزَعٍ کامنٍ عن الشکوی‏‏.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏از تعریف خواجه دو نکته را می توان دریافت:‏

‏
‏‎

‎‏     الف) اگرچه شخص «صابر» در درون احساس ناراحتی کرده، و‏‎ ‎‏سنگینی غم و اندوه را با تمام وجود حس می کند؛ اما به خاطر حضرت‏‎ ‎‏محبوب بر غیرحق شکوه و شکایت نمی برد.‏

‏‏     ب) هرچند صابر به غیرحق شکوه نمی کند، اما به این معنا نیست که‏‎ ‎‏با خدای خویش به درددل و راز و نیاز نمی پردازد. چنانکه می بینیم‏‎ ‎‏حضرت ایوب پس از آنکه مشکلات و رنجهای فراوان بر او مستولی‏‎ ‎‏می شود به خداوند شکوه می کند که ‏‏انی مسنّی الشیطان بنُصبٍ و عذابً‏‎[2]‎‏ و‏‎ ‎‏در عین حال خدای مهربان همچنان او را به صفات پسندیده «صابر» و‏‎ ‎‏«اوّاب» (رجوع کننده به حق) می ستاید و می فرماید: ‏‏انّا وَجَدْناه صابراً نعم‏‎ ‎‏العبد انَّه اوّاب.‏‎[3]‎‏ حضرت یعقوب نیز که از صابرین است می گوید: ‏‏انّما اَشکوا‏‎ ‎‏بثی و حُزْنی الی اللّه .‏‎[4]‎‏ حاصل سخن آنکه، شکوه و شکایت کردن در‏‎ ‎‏پیشگاه خداوند منافاتی با مقام صبر ندارد، و گاه عدم اظهار دردمندی نزد‏‎ ‎‏خدا نوعی گستاخی به حساب آید. پس، صبّار کسی است که صبرش برای‏‎ ‎‏خداست و با قدرت اعطا شده از طرف خداوند به چنین مقامی راه‏‎ ‎‏می یابد.‏

‏‏     پیر هرات «صبر» را برای مبتدیان دشوار و برای سالکین وادی محبت‏‎ ‎‏امری وحشتناک و بالاخره برای موحدین امری ناپسند می شمارد.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏برای عامّه از آن جهت دشوارترین و سخت ترین منزل است، که آنان‏‎ ‎‏در آغاز راهند و به ریاضت عادت نکرده، و آزمودگی لازم را نیافته اند و در‏
‏‎

‎‏برابر ناملایمات و حوادث بی تابی می کنند.‏

‏‏     اما برای کسانی که در وادی محبت سیر می کنند، منزلی وحشتناک‏‎ ‎‏است؛ زیرا اقتضای مقام محبت مأنوس شدن با محبوب و راضی بودن از‏‎ ‎‏همۀ اعمال و افعال اوست. سالک در این منزل پسندد هرچه را جانان‏‎ ‎‏پسندد و در هر بلا و مصیبتی، دست زیبا و نوازشگر فرستندۀ بلا را‏‎ ‎‏می بیند. او در مقامی سیر می کند که همواره خواسته محبوب را بر‏‎ ‎‏خواستۀ خود ترجیح می دهد. به عبارت دیگر، خواسته ای در مقابل‏‎ ‎‏محبوب از خود ندارد.‏

‏‏ ‏

‏‏عاشقم بر لطف و بر قهرش به جدّ‏‏          ‏‏ای عجب من عاشق این هر دو ضدّ‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏حالِ سالک در این وادی چنان است که شاعر عرب زبان می گوید:‏

‏‏اُریدُ وصالَه و یریدُ هجری‏‎ ‎‏فَاتْرُک ما اریدُ لما یُرید‏‎ ‎‏میل من سوی وصال و قصد او سوی فراق‏‎ ‎‏ترک کام خود گرفتم تا برآید کام او‏‎ ‎‏     ‏‏نهایتاً، خواجه برای سالکانی که در وادی توحید گام گذاشته اند صبر را‏‎ ‎‏ناپسند می داند، زیرا صابر در این حقیقت نوعی دعوی پایداری و مقاومت‏‎ ‎‏در برابر مصاید و شداید می کند؛ گرچه آنها را از جانب محبوب می بیند و‏‎ ‎‏به جان می خرد؛ اما خود این دعوی می تواند نوعی سرکشی نفس باشد؛‏‎ ‎‏حال آنکه مقتضای حال توحید فنای نفس است.‏

‏‏     امام خمینی(س) نیز در بیان صبر، تعریف خواجه عبداللّه و محقق‏‎ ‎‏طوسی را پذیرفته، و می گویند:‏

‏‏     صبر متقوّم به دو امر است؛ یکی آنکه از آن ناملایم که بر او وارد‏
‏‎

‎‏می شود کراهت داشته باشد در باطن؛ و دیگر آنکه خودداری کند از اظهار‏‎ ‎‏شکایت و جزع.‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏ایشان در جایی دیگر از صبر سخن می گوید و آن را از جنود عقل و‏‎ ‎‏لوازم فطرت مخموره می دانند و در مقابل، جزع و بی تابی را از جنود جهل‏‎ ‎‏و از لوازم فطرت محجوبه می شمارد.‏‎[7]‎‏ از نظر امام خمینی(س) فطرت‏‎ ‎‏اصلی انسان، خداخواه و خدابین است. او عاشق کمال و جمال مطلق‏‎ ‎‏است. بنابراین، هر چه از جانب خداوند بر او وارد شود، اگر چه به حسب‏‎ ‎‏طبیعت او ناگوار است؛ اما هرگز اظهار جزع نمی کند سالک طریق به تعبیر‏‎ ‎‏امام «جزع از واردات حق را عیب شمارد».‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏اما اگر این فطرت خداجو و خدابین در حجب نفسانی گرفتار آید‏‎ ‎‏ناشکیبا می شود و اگر زنگار خودبینی و خودخواهی مرآت قلب او را‏‎ ‎‏فراگرفت؛ بر واردات بی تابی و جزع کند و از فقدان مطلوبات طبیعیه‏‎ ‎‏ناشکیبایی ورزد.‏‎[9]‎

‏‏    ‏‏حضرت امام خمینی(س) بعد از بیان این تعاریف اشاره می کند که‏‎ ‎‏صبر مقامی است برای متوسّطان؛ یعنی کسانی که هنوز در راهند و به‏‎ ‎‏مقصد نرسیده اند. زیرا مادامی که نفس از واردات از جانب حق تعالی‏‎ ‎‏کراهت دارد و در کمون و بطونش از آنها جزع داشته باشد، مقام معارف و‏‎ ‎‏کمالاتش ناقص است.‏‎[10]‎

‏‎

‎