فصل دهم: صبر

‏‏فصل دهم: صبر‏

‏‏ ‏

‏‏تعریف صبر‏

‏‏«صبر» را چنانچه محقق طایفۀ حقه و مدقق فرقۀ محقّه، کامل در‏‎ ‎‏علم و عمل، نصیرالدین طوسی‏‎[1]‎‏، قدّسه الله نفسه القدوسی،‏‎ ‎‏تعریف نمودند، عبارت از «نگاهداری نفس است از بی تابی نزد‏‎ ‎‏مکروه.‏‎[2]‎‏» و عارف محقق مشهور در ‏‏منازل السائرین‏‏ فرماید: «صبر‏‎ ‎‏نگاهداری نفس است از شکایت بر جزع مستور» ـ انتهی.‏‎[3]‎

‏‏حقیقت صبر‏

‏‏     ‏‏و بدان که صبر را از مقامات متوسطین محسوب داشتند؛ زیرا‏‎ ‎‏مادامی که نفس مصیبات و بلیّات را مکروه شمارد و آن را جزع‏‎ ‎‏باطنی از آنها باشد، مقام معرفتش ناقص است؛ چنانچه مقام‏‎ ‎‏رضای به قضا و خوشنودی از توجه بلیّات مقام شامختری است؛‏‎ ‎‏گرچه آن را نیز از مقامات متوسّطین محسوب نماییم. و همین طور‏‎ ‎‏صبر در معاصی و بر طاعات نیز از نقصان معرفت به اسرار عبادات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ و صور معاصی و طاعات است؛ زیرا که اگر کسی حقیقت عبادت‏‎ ‎‏را بفهمد و به صور برزخیه بهیۀ آن ایمان داشته باشد، و همین طور‏‎ ‎‏به صور برزخیۀ موحشۀ معاصی مؤمن باشد، صبر در این مقامات‏‎ ‎‏برای او معنی ندارد، بلکه مطلب منعکس می شود: اگر برای او‏‎ ‎‏خوشی و راحتی پیش آمد کند یا کارش منجر به ترک عبادتی یا‏‎ ‎‏فعل معصیتی شود، آنها نزد او مکروه افتد و جزع باطنی او بیشتر‏‎ ‎‏باشد از جزع اهل صبر در بلیّات و مصیبات. از جناب عبد صالح‏‎ ‎‏عارف به وظایف عبودیت، صاحب مقامات و کرامات، علی بن‏‎ ‎‏طاووس‏‎[4]‎‏، قدس الله نفسه، منقول است که روز اول تکلیف خود را‏‎ ‎‏جشن می گرفته و سور و سرور می کرده و عید محسوب می کرده،‏‎ ‎‏برای آنکه خدای تبارک و تعالی او را در آن روز مفتخر فرموده به‏‎ ‎‏اذن در فعل طاعات.‏‎[5]‎‏ آیا برای این روح لطیف باید فعل طاعات را‏‎ ‎‏صبر در مکروهات کامنۀ در باطن به شمار آورد؟؛ ماها کجا هستیم‏‎ ‎‏و این بندگان فرمانبر حق کجا. ما باز گمان می کنیم حق تعالی‏‎ ‎‏تحمیل به ما فرموده و تکالیف را زحمت و کلفت می دانیم. اگر‏‎ ‎‏یکی از ما هم زحمت کشد و در اوّل وقت فریضه را به جا آورد،‏‎ ‎‏می گوید که انسان باید این کار را بکند زودتر خود را راحت کنیم!‏‎ ‎‏همۀ بدبختیهای ما از جهل و نادانی است و نقصان و فقدان ایمان‏‎ ‎‏است.‏

‏‏دعاء و تضرع همسو با صبر و بردباری‏

‏‏     در هر حال، بحقیقتْ صبر‏‏[ ‏‏نگاهداری نفس از شکایت بر‏‏]‏‎ ‎‏جزع کامن است. و آنچه دربارۀ ائمۀ هدی یا انبیای عظام وارد شده‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏که توصیف شدند به صبر، تواند که صبر بر آلام جسمانیه بوده که‏‎ ‎‏به مقتضای طبایع بشریه باعث تأثر است؛ یا صبر بر فراق محبوب‏‎ ‎‏بوده که از مقامات بزرگ محبین است؛ و پس از این ذکری از آن‏‎ ‎‏می شود؛ و الا صبر بر طاعات و معاصی و بلیّات غیر آنچه ذکر شد‏‎ ‎‏دربارۀ آنها، بلکه شیعیان آنها، معنی ندارد.‏

‏‏     ‏‏عارف معروف، کمال الدین عبدالرزاق کاشانی،‏‎[6]‎‏ در ‏‏شرح منازل‏‎ ‎‏گوید: «مراد شیخ که فرماید صبر خودداری از شکایت است،‏‎ ‎‏شکایت به مخلوق است؛ و الا شکایت به حق تعالی و اظهار جزع‏‎ ‎‏در درگاه قدس او با صبر منافات ندارد؛ چنانچه حضرت ایوب‏‎ ‎‏عَرض شکوی به حق نمود: ‏‏أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ‏‎[7]‎‏ با آنکه‏‎ ‎‏حق تعالی او را مدح فرماید: بقوله: ‏‏إِنّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ.‏‎[8]‎‏ و‏‎ ‎‏حضرت یعقوب عرض می کند: ‏‏إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی الله‏‎[9]‎‏ با آنکه‏‎ ‎‏او از صابران بود. بلکه ترک شکایت به سوی حق اظهار تجلد و‏‎ ‎‏ظهور به دعوی است.» انتهی.‏‎[10]‎

‏‏    ‏‏از سیرۀ انبیای عظام و حضرت ائمۀ معصومین صلوات الله ‏‎ ‎‏علیهم اجمعین، نیز چنان ظاهر می شود که با آنکه مقامات آنها‏‎ ‎‏بالاتر از صبر‏‏[ ‏‏و‏‏] ‏‏رضا و تسلیم بوده، مع ذلک هیچ گاه از دعا و‏‎ ‎‏عجز و تضرع در درگاه معبود خودداری نمی کردند، و عرض‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏حاجات خود را به حضرت حق تعالی می نمودند. و این مخالف با‏‎ ‎‏مقامات روحانیه نیست؛ بلکه تذکر حق و انس و خلوت با محبوب‏‎ ‎‏و اظهار عبودیت و ذلت در پیشگاه عظمت کامل مطلق غایت آمال‏‎ ‎‏عارفین و نتیجۀ سلوک سالکین است.(605)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏صبر و جزع لشکر عقل و جهل‏

‏‏«صبر» از جنود عقل و از لوازم فطرت مخموره است، و «جزع» و‏‎ ‎‏بی تابی از جنود جهل و لوازم فطرت محجوبه است‏

‏‏     بدان که چون فطرت اصلیۀ انسانی بر حبّ کمال و جمال است،‏‎ ‎‏و خداخواه و خدابین است، پس آنچه از واردات بر او وارد شود از‏‎ ‎‏جانب خدا ـ گرچه به حسب طبیعت ناگوار باشد ـ ، اظهار جزع‏‎ ‎‏نکند، و جزع از واردات حق را عیب شمارد. و چون محتجب به‏‎ ‎‏حجب نفسانیّۀ طبیعیّه شد و زنگار خودبینی و خودخواهی مرآت‏‎ ‎‏قلب او را فراگرفت، بر واردات بی تابی و جزع کند، و از فقدان‏‎ ‎‏مطلوبات طبیعیّه ناشکیبائی نماید.‏

‏‏     رجل روحانی که به فطرت اصلیۀ خدا داده باقی باشد، صبر و‏‎ ‎‏ثبات در هر چیز کند، و عنان گسیختگی ننماید، و قوّت روح او بر‏‎ ‎‏مطلوبات طبیعت چیره شود، و دست و پای خود را در پیش آمدها‏‎ ‎‏گم نکند، و چون از حبّ دنیا و نفس وارسته است، فقدان آنها او را‏‎ ‎‏نلرزاند؛ چه که تمام لغزشها از حبّ دنیا و نفس ریشه می گیرد.‏

‏‏     و مبدأ اصلی احتجابات احتجاب به حُجب دنیا و نفس است. و‏‎ ‎‏حُجب ظلمانیّه ـ که در حدیث شریف وارد است‏‎[11]‎‏ ـ همان حُجب‏‎ ‎‏دنیا و نفس است.‏

‏
‏‎

‎

‏‏     پس فطرت، که حبِّ به کمال مطلق دارد، چون محتجب به‏‎ ‎‏حجاب طبیعت و نفس شد، کمال را در مطلوبات طبیعیّه و نفسانیّه‏‎ ‎‏پندارد، و برای فقدان آن جزع و بی ثباتی کند. و چون از این‏‎ ‎‏احتجاب بیرون آید، فقط فقدان وصال محبوب برای او ناگوار‏‎ ‎‏است، و جزع او بر فراق محبوب حقیقی باشد؛ و صبر عن الله برای‏‎ ‎‏او اصعب امور است. والله الهادی.(606)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎