فصل هشتم: زهد

‏‏فصل هشتم: زهد‏

‏‏ ‏

‏‏احتمالات مختلف در معنای زهد‏

‏‏زهد به حسب لغت عبارت است از ترک شی ء و اعراض از آن و‏‎ ‎‏بی میلی و بی رغبتی به آن، و به معنی قلیل شمردن و حقیر شمردن‏‎ ‎‏نیز آمده؛ یقال: «زهد ـ بحرکات العین ـ زُهْداً و زَهادة فی الشی ء و‏‎ ‎‏عنه: أی رغب عنه و ترکه، و فلان یزدهد عطاء فُلان: أی یعدّه‏‎ ‎‏زهیداً قلیلاً، و الزُّهد و الزَّهادة: الإعراض عن الشی ء احتقاراً له، من‏‎ ‎‏قولهم: شی ء زهید؛ أی قلیل».‏

‏‏     نویسنده گوید که زهد اصطلاحی اگر عبارت باشد از ترک دنیا‏‎ ‎‏برای رسیدن به آخرت، از اعمال جوارحی محسوب است، و اگر‏‎ ‎‏عبارت باشد از بی رغبتی و بی میلی به دنیا ـ که ملازم باشد با ترک‏‎ ‎‏آن ـ ، از اعمال جوانحی محسوب شود. و محتمل است، ترک از‏‎ ‎‏روی بی رغبتی باشد یا بی رغبتی و بی میلی مطلق باشد. پس معلوم‏‎ ‎‏شد که چهار احتمال می رود:‏

‏‏     اوّل آن که زهد عبارت باشد از بی رغبتی به دنیا مطلقاً، چه‏‎ ‎‏اعراض کند عملاً یا نکند.‏

‏‏     دوّم آن که ترک دنیا باشد عملاً، چه بی رغبت باشد یا نباشد.‏

‏‏     سوم آن که بی میلی ملازم با ترک باشد.‏

‏
‏‎

‎

‏‏     چهارم آن که ترک از روی بی رغبتی باشد.‏

‏‏     و شاید احتمال سوم در بین این احتمالات ارجح باشد، و بعد‏‎ ‎‏از آن احتمال چهارم ارجح است، و پس از آن احتمال اوّل. و اما‏‎ ‎‏احتمال دوم بعید است؛ زیرا که به حسب نصّ اهل لغت، زهد‏‎ ‎‏خلاف رغبت است، چنانچه در این روایت شریفه هم آن را‏‎ ‎‏همان طور معنی فرموده است. و شک نیست که رغبت در شی ء‏‎ ‎‏عبارت از میل نفسانی است؛ نه عمل خارجی. گرچه رغبت ملازم‏‎ ‎‏با عمل نیست، لکن نوعاً از رغبت نیز عمل حاصل شود. از این‏‎ ‎‏جهت می توان گفت که زهد نیز عبارت از بی رغبتی و بی میلی‏‎ ‎‏است که نوعاً با ترک و اعراض مقارن باشد، گرچه ملازم نباشد؛ و‏‎ ‎‏این احتمال پنجم است در معنی زهد.‏

‏‏     بالجمله، در معنی زهد بی رغبتی و بی میلی که از صفات‏‎ ‎‏نفسانیّه است، مأخوذ است.(530)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏مقصد ذاتی بعثت انبیا‏

‏‏تمام دعوتهای حقّۀ الهیّه و شرایع کاملۀ ربانیّه ـ چه در کشف‏‎ ‎‏حقایق توحید و سرایر تفرید و تجرید، و چه در بسط فضایل و‏‎ ‎‏محاسن اخلاقیّه، و چه در تشریع احکام الهیّه ـ بیرون از دو مقصد‏‎ ‎‏که یکی مقصود بالذات و بالاستقلال است و دیگری مقصود‏‎ ‎‏بالعرض و بالتبعیّه است، نیست.‏

‏‏     آنچه مقصد ذاتی و غایت بعثت و دعوت انبیاء ـ علیهم السلام ـ‏‎ ‎‏و مجاهدت و مکاشفت کُمَّل و اولیاء ـ علیهم السلام ـ است، آن‏‎ ‎‏است که انسان طبیعی لحمی حیوانی بشری، انسان لاهوتی الهی‏‎ ‎‏ربّانی روحانی شود، و افق کثرت به افق وحدت متصل شود، و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏آخر و اوّل پیوند به هم شود، و این کمال حقیقت معرفت است که‏‎ ‎‏در حدیث شریف قدسی اشاره به آن فرماید: ‏‏کُنْتُ کَنْزَاً مَخْفِیّاً فَأحْبَبْتُ‏‎ ‎‏أنْ اُعْرَفَ، فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِکَیْ اُعْرَفَ‏‎[1]‎‏ در حدیث شریف فرماید: ‏‏أوَّلُ الدِّیْنِ‏‎ ‎‏مَعْرِفَتُهُ.‏‎[2]‎

‏‏جایگاه زهد در سلوک انسان‏

‏‏    ‏‏و تمام اعمال قلبیّه و قالبیّه و افعال روحیّه و جسدیّه برای‏‎ ‎‏حصول این مقصد مقدّس است، و به غایت بسط معارف الهیّه‏‎ ‎‏است. و چون این مقصد ذاتی استقلالی حاصل نشود مگر به دو‏‎ ‎‏امر: یکی «إقبال» به سوی خدای تعالی، و دیگر «إدبار» از غیر حق‏‎ ‎‏تعالی و إعراض از ماسوی؛ از این جهت، کلیه دعوتهای الهیّه یا‏‎ ‎‏دعوت بر إقبال به سوی حق تعالی است، یا دعوت ‏‏[‏‏به‏‏]‏‏ إعراض از‏‎ ‎‏غیر اوست.‏

‏‏     و کلیه اعمال قلبیّه و قالبیّه و ظاهره و باطنه یا نفس إقبال بر خدا‏‎ ‎‏و یا اعانت به آن کند، و یا إعراض از ماسوی الله است یا معین آن‏‎ ‎‏است.‏

‏‏     ‏‏و شاید در این حدیث شریف که اشتغال به شرح آن داریم، و‏‎ ‎‏در احادیث دیگر که فرماید: «به عقل گفتیم اقبال کن! اقبال کرد، و‏‎ ‎‏گفتیم ادبار کن! ادبار کرد»‏‎[3]‎‏، منحصر نمودن امر الهی را به «اقبال» و‏‎ ‎‏«ادبار» اشاره به همین معنی باشد که تمام اوامر و نواهی به این دو‏‎ ‎‏مطلب رجوع کند.‏

‏‏     و چون این مطلب معلوم شد، منزلت زهد و اعراض از دنیا و از‏‎ ‎‏ماسوی الله که زهد حقیقی است، نسبت به سلوک انسانی معلوم‏‎ ‎‏گردید، و محقّق شد که اعراض از غیر حق، مقدمه است از برای‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏وصول به جمال جمیل و استغراق در بحر معارف و توحید، و خود‏‎ ‎‏زهد بنفسه از کمالات انسانیّه و مقامات روحانیّه که مورد توجه‏‎ ‎‏استقلالی باشد، نیست؛ چنانچه در احادیث شریفه اشارۀ به این‏‎ ‎‏معنی بسیار است.‏

‏‏زهد موجب فراغ قلب برای آخرت‏

‏‏     در ‏‏وسایل‏‏، از ‏‏کافی‏‏ شریف سند به حضرت باقر العلوم ـ علیه‏‎ ‎‏السلام ـ رساند؛ أنَّهُ قالَ: ‏‏قالَ أمیرُالْمُؤْمِنینَ: إنَّ مِنْ أعْوَنِ الأخْلاقِ عَلَی الدِّیْنِ‏‎ ‎‏الزُّهْدَ فِی الدُّنْیا.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏وَ بِإسْنادِهِ عَنْ أبِی عَبْدِالله ـ عَلَیْهِ اَلسلامُ ـ أنَّهُ قالَ: ‏‏حَرامٌ عَلی‏‎ ‎‏قُلُوبِکُمْ اَنْ تَعْرِفَ حَلاوَةَ الإیْمانِ حَتّی تَزْهَدَ فِی الدُّنْیا.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏وَ عَنْ أبِی عَبْدِالله ـ عَلَیْهِ السَّلامُ ـ أنَّهُ یَقُولُ: ‏‏کُلُّ قَلْبٍ فِیْهِ شَکٌّ أوْ شِرْکٌ‏‎ ‎‏فَهُوَ ساقِطٌ، وَ إنَّما اَرادُوا بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیا لِتَفْرَعَ قُلُوبُهُمْ لِلاْخِرَةِ.‏‎[6]‎

‏‏     ‏‏و ظاهراً صدر این حدیث شریف این است که قلب سلیم‏‎ ‎‏عبارت از قلبی است که ملاقات کند با خدای تعالی در صورتی که‏‎ ‎‏در آن غیر خدا نباشد.‏‎[7]‎‏ پس از آن فرماید: هر قلبی که در آن شک و‏‎ ‎‏شرک باشد، ساقط است، و جز این نیست که مقصود از زهد در‏‎ ‎‏دنیا برای آن است که قلب فارغ شود برای آخرت. و از ملاحظه‏‎ ‎‏صدر حدیث شریف واضح شود که مقصود از آخرت در این جا‏‎ ‎‏وصول به باب الله است، و حصول ملاقات جمالِ جمیل است، و‏‎ ‎‏زهد حقیقی عبارت از آن است که قلب از شکّ و شرک خالی شود‏‎ ‎‏و غیر حق در آن نباشد.‏

‏
‏‎

‎

‏‏     وَ بِإسْنادِهِ عَنْ أبِی عَبْدِالله، أنَّهُ یَقُولُ: ‏‏إذا تَخَلّی الْمُؤْمِنُ مِنْ الدُّنْیا سَما‏‎ ‎‏وَ وَجَدَ حَلاوَةُ حُبِّ الله فَلَمْ یَشْتَغِلْ بِغَیْرِهِ.‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏وَ فِی مِصْباحِ الشَّرِیْعَةِ، قالَ الصّادِقُ: ‏‏الزُّهْدُ مِفْتاحُ بابِ الْاخِرَةِ وَ الْبَراءَةِ‏‎ ‎‏مِنَ النّار، وَ هُوَ تَرْکُکَ کُلَّ شَی ءٍ یُشْغِلُکَ عَنْ الله تَعالی مِنْ غَیْرِ تَأسُّفٍ عَلی فَوْتِها وَلا‏‎ ‎‏إعْجابٍ فِی تَرْکِها‏‏ ...‏‎[9]‎‏ الحدیث.‏‏(531)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏جایگاه زهد در فطرت مخموره‏

‏‏پیش از این معلوم شد که انسان به فطرت الهیّه که تمام عائله بشری‏‎ ‎‏بر آن مفطور و مخلوقند، دارای دو فطرت اصلیّه و فرعیّه است که‏‎ ‎‏شاید جمیع فطریات به این دو رجوع کند:‏

‏‏     اوّل فطرت عشق به کمال مطلق که آن فطرت اصلیّۀ استقلالیّه‏‎ ‎‏است. و دوّم فطرت تنفر از نقص که آن فطرت فرعیّه است.‏

‏‏     و چون حق ـ جلّ مجده ـ انسان را برای خود مخلوق فرموده،‏‎ ‎‏چنانچه در حدیث قدسی است: ‏‏یابْنَ آدَمَ خَلَقْتُ الأشْیاءَ لِأَجْلِکَ وَ خَلَقْتُکَ‏‎ ‎‏لِأَجْلِی،‏‎[10]‎‏ و در ‏‏قرآن ‏‏شریف و احادیث شریفه به این معنی اشارت‏‎ ‎‏بسیار است‏‎[11]‎‏، از این جهت در جعل الهی تکوینی، او را مفطور به‏‎ ‎‏این دو فطرت فرموده که با یکی از ماسوی منقطع و به دیگری به‏‎ ‎‏جمال جمیل واصل گردد. و تمام فطریات که در انسان است،‏‎ ‎‏راجع به این دو فطرت و از شعب آنهاست. و نظام احکام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏زهد از لشکریان عقل و رحمان‏

‏‏     پس زهد که عبارت از تنفر از نقص است و اعراض از غیر حق،‏‎ ‎‏به فطرت مخمورۀ مفطوره راجع است، و از احکام فرعیّۀ فطرت‏‎ ‎‏الله است. چنانچه رغبت به غیر حق ـ هر چه باشد ـ به واسطۀ‏‎ ‎‏احتجاب فطرت است؛ زیرا که فطرت پس از احتجاب به حُجب‏‎ ‎‏طبیعت مثلاً، محبوب خود را اشتباهاً در شعبه ای از شعبه های‏‎ ‎‏طبیعت گمان کند، و علاقۀ محبّت خود را به آن پیوند نماید، و‏‎ ‎‏دلبستگی به آن پیدا کند، پس از جمال جمیل بازماند و از لقاء الله‏‎ ‎‏محروم و محجوب شود.‏

‏‏     ‏‏پس زهد حقیقی، از بزرگترین جنود عقل و رحمان است که‏‎ ‎‏انسان به واسطۀ آن پرواز به عالم قدس و طهارت کند، و رخت از‏‎ ‎‏عالم به کلّی بربندد، و کمال انقطاع الی الله برای او حاصل شود.‏‎ ‎‏چنانچه رغبت به دنیا و زخارف آن و توجّه و محبّت به زینتهای آن‏‎ ‎‏بزرگترین جند ابلیس و جهل است، و از دقیقترین دامهای نفس‏‎ ‎‏است که به واسطۀ آن انسان به دام بلا مبتلا و از راه هدایت و رشد‏‎ ‎‏گمراه و از وصول به نتیجه انسانیّت و برخورداری از ثمرۀ شجرۀ‏‎ ‎‏ولایت، محروم و محجوب شود.‏

‏‏     و چون انسان این مطلب را دریافت و با عین انصاف و چشم‏‎ ‎‏بصیرت به اول و آخر امر خود نظر کرد، بر خود حتم و لازم شمارد‏‎ ‎‏که حتی الإمکان این خار طریق ‏‏[‏‏را‏‏]‏‏ که اسم آن محبّت و رغبت به‏‎ ‎‏دنیا و مال و منال آن است از سر راه سلوک خود بردارد، و این‏‎ ‎‏خطیئۀ مهلکه را که رأس هر خطیئه است‏‎[12]‎‏ و اُمِّ هر مرض است از‏‎ ‎‏خانۀ قلب خود دور کند، و این خانه را که منزلگاه محبوب و محل‏‎ ‎‏تجلّی مطلوب است از قذارت پاک، و از جنود ابلیس و شرک‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏شیطان تطهیر کند، و دست غاصبانۀ دیو پلید را از خانه خدا کوتاه،‏‎ ‎‏و بتها را از طاق و رواق آن فرو ریزد تا صاحب خانه به منزل خود‏‎ ‎‏عنایت پیدا کند، و از جلوه های خود آن را روشنی دهد.‏

‏‏     بار خدایا! ما در دامهای پر پیچ و خم نفس و شیطان مبتلائیم، و‏‎ ‎‏از این دشمن قوی پنجه راه گریزی نداریم، و تاب مقاومت و جدال‏‎ ‎‏با او را نداریم؛ از هر دامی گریزان شویم، به دامهای دقیقتر و‏‎ ‎‏محکمتری دچار شویم، مگر لطف بی منتهای تو از ما دستگیری‏‎ ‎‏کند و به سعادت و خیر مطلق رساند و از این چاه ظلمانیِ طبیعت و‏‎ ‎‏هوی برهاند.‏

‏‏     ‏‏یا سَیِّدی! ارْحَمْ مَنْ رَأْسُ مالِهِ الرَّجاءُ وَ سِلاحُهُ الْبُکاءُ‏‎[13]‎‏.(532)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎