فراسوی دولت ـ ملت امام خمینی و احیای هویت اسلامی

‏‏ فراسوی دولت ـ ملت امام خمینی و احیای هویت اسلامی‏‎[1]‎

‏‏حمید مولانا‏‎[2]‎

‏‏بستر سیاسی و اقتصادی جهان در قرن بیستم و روابط بین الملل در یکصد سال اخیر‏‎ ‎‏با دو پدیدۀ مهم آمیخته و در عین حال دگرگون شده است. اول پدیدۀ واحدهایی به نام‏‎ ‎‏دولتهای ملی یا نظام معروف به ملت ـ دولت است که بر اساس حاکمیت ملی و حقوق‏‎ ‎‏بین الملل غرب با مرزهای ویژه سیاسی بنا شده و دومی پدیدۀ مدرنیته یا نوگرایی غربی‏‎ ‎‏است که ساختارهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جوامع را به سوی یک‏‎ ‎‏تمدن صنعتی و فراصنعتی سکولار یعنی جدا از دین و معنویات هدایت کرده است. این‏‎ ‎‏دو پدیده، اساسی ترین عوامل تغییر در سطح جهانی در قرون بیستم و بدون تردید‏‎ ‎‏زیرساختهای نظام یا نظامهای حاکم بر دنیای امروز می باشد.‏

‏‏انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام و اندیشه های سیاسی او نقطۀ مقابل این‏‎ ‎‏دو پدیده بودند. در واقع حضرت امام بر علیه این دو پدیده قیام کردند. علاوه بر این،‏
‏

‎

‎

‏اهداف و آمال انقلاب اسلامی ایران، آن طور که حضرت امام تبیین فرمودند، فراتر از این‏‎ ‎‏دو پدیده و در حقیقت در فراسوی مفهوماتی مانند دولتهای ملی، نوگرایی و توسعه بود.‏

‏‏تا قرن 19 ترکها، اعراب و ایرانیان خود را در مقایسه با ملل دیگر، در درجۀ نخست‏‎ ‎‏مسلمان می دانستند. وفاداری نخستین آنها نه به دولت امپراطوری یا خاندان سلطنتی‏‎ ‎‏بلکه به اسلام بود. تحت نظام اسلامیِ امت، آنها خود را به عنوان گروههای فرهنگی و‏‎ ‎‏زبانی مجزا در داخل اسلام می شناختند. استعمارزدایی تحت نظام دولت ـ ملت،‏‎ ‎‏مرزهائی سیاسی را در جهان اسلام به وجود آورد که قبلاً به معنای امروزی وجود‏‎ ‎‏نداشتند. این عمل باعث به وجود آمدن رهبران ملی گرا و جدایی طلبِ رقابت پیشه در‏‎ ‎‏میان مردمی مثل اعراب با تاریخ و زبان مشترک گردید. در درجۀ اول، ایدۀ دولت ـ ملت‏‎ ‎‏غیر دینی هیچگاه به طور کامل در ایران مورد شناسایی قرار نگرفت و این اندیشه در‏‎ ‎‏تضاد با اندیشه های اسلامی دربارۀ حکومت و جامعه بود. دوم دو خط متمایز و کانالهای‏‎ ‎‏رقابت آمیز در ارتباط با جامعه ای شد که یکی از آنها به وسیلۀ حکومت اداره می شد و‏‎ ‎‏دیگری ریشه در سنت دینی ـ سیاسی ایرانیان داشت. مثلاً در ایران کنترل قدرت سیاسی‏‎ ‎‏محتاج کنترل کانالهای سنتی ارتباطات به غیر از مطبوعات و رسانه های همگانی است.‏‎ ‎‏این قدرت مقامات سنتی است که دربارۀ مشروعیت رسانه های مدرن تصمیم می گیرند و‏‎ ‎‏عکس آن صادق نیست.‏

‏‏ادغام دو ساختار اساسی کانالهای مدرن و سنتی پیش شرط لازم برای هر نظام و‏‎ ‎‏حکومت در ایران است که در جستجوی مشروعیت و خلوص فرهنگی است. تغییر‏‎ ‎‏ماهیت حکومت اسلامی طی این دوره باعث جدایی جامعه از حکومت شد. در موارد‏‎ ‎‏بسیاری فقط جامعه و رهبران آن حضور داشتند ولی در طرحهای آنان جایی برای‏‎ ‎‏حکومت وجود نداشت. در طول قرن بیستم اختلاف ایدئولوژیکی و فرهنگی بین‏‎ ‎‏کسانیکه روشهای مدرن غربی را قبول کرده و کسانیکه افکار سنتی ـ اسلامی را حفظ‏‎ ‎‏کردند، به حد زیادی آشکار شد. پیدایش حرکتهای جدید اسلامی در دهه پایانی قرن‏‎ ‎‏بیستم تا حد زیادی می تواند گویای این حقیقت باشد که نظام دولت ـ ملت و افزایش‏‎ ‎‏نامهای ملی گرایی با ماهیت عربی ـ ایرانی ـ ترکی ـ پاکستانی به اتحاد کشورهای اسلامی‏‎ ‎‏منجر نشد. امروزه کسانیکه مخالف ملی گرایی اند و ایدۀ اصلی نظام دولت ـ ملت را در‏

‏‎

‎‏

سرزمینهای اسلامی زیر سؤال می برند، پیشنهاد می دهند که می توان در مقابل تجاوز‏‎ ‎‏خارجی، از طریق قوانین معنوی ـ احساسی و اخلاقی ـ اسلامی که در خدمت بسیج‏‎ ‎‏مسلمانان برای خودمختاری فرهنگی آنهاست، مقاومت کرد.‏

‏‏در جهان تحت ادارۀ اسلام، از طریق اصل جدید سرزمین اجدادی اسلامی یا امت که‏‎ ‎‏زمانی خانۀ اسلام تلقی می شد می توان از دیدگاههای میهن پرستانه و ملی فراتر رفت.‏‎ ‎‏بحران مشروعیت سیاسی با شماری از ذهنیتها و همچنین توسعه های سیاسی در طی‏‎ ‎‏دوران بعد از جنگ دوم افزایش یافت. بهتر است یادآوری شود که متعاقب انقلاب‏‎ ‎‏فرانسه و پیروزی رومانتیسیسم و سکولاریزم، طبیعت گرایی آمد، تا دیدگاه جهانی غربیها‏‎ ‎‏را کنار زده و بر آن مسلط شود. در دیدگاه اسلامی بین طبیعت و نظم فراتر، این نظم فراتر‏‎ ‎‏است که طبیعت را رهبری می نمایدو بخش عظیمی از قوانین اسلام با نظم اجتماعی سر‏‎ ‎‏و کار دارد و امروز چگونگی تجددگرایی برای مسلمانان مهم نیست، بلکه مسلمانان به‏‎ ‎‏چگونگی دگرگونی و تکامل و انتقال توجه دارند. مهمترین تفاوت بارز بین تکامل و‏‎ ‎‏تجددگرایی این است که اولی خارج از زمان و دومی در زمان است. هویت، یک برداشت‏‎ ‎‏روانی ـ اجتماعی است و از این امر ناشی می شود که مردم در محیط و در رابطه با دیگران‏‎ ‎‏چه برداشتی از خود دارند. هویت مبتنی بر باورهای مشترک فرهنگی مردمی است که به‏‎ ‎‏طور تاریخی یک ریشه دارند.‏

‏‏در درون چنین جستجوی وسیع تاریخی برای هویت و زندگی اجتماعی است که‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی در کل و افکار سیاسی ـ دینی امام بویژه می تواند مورد تحلیل و تجزیه‏‎ ‎‏قرار گرفته و درک شود. نوشته ها، سخنرانیها و آثار امام در چند دهۀ گذشته، دو موضوع‏‎ ‎‏عمده را به روشنی نشان می دهد:‏

‏‏1ـ جستجو برای یافتن هویت اسلامی 2ـ تلاش برای فرمول بندی و مشخص کردن‏‎ ‎‏نظام اسلامی فراتر از نظام دولت ـ ملت جدید. ‏

‏‏برای امام خمینی هویت یک پیش شرط برای حکومت اسلامی است و اسلام دینی‏‎ ‎‏است که مشهور به عدالت حقیقی است. این دین همچنین مورد توجه کسانی است که‏‎ ‎‏تمایل به استقلال و آزادی دارند و مخالف استکبار و امپریالیسم هستند. امام از طریق‏‎ ‎‏یک انقلاب روشن فکرانه برای تغییرات سیاسی به پاخاست. او خود آگاهی را پیش‏

‏‎

‎‏

شرط آگاهی سیاسی می دانست. وحدت و هویت اسلامی موضوعهایی هستند که به‏‎ ‎‏طور مکرر در بیانات حضرت امام وجود دارند. او تأکید کرد که اسلام دینی با معیارهای‏‎ ‎‏غربی نیست بلکه دینی است که نسبت به همۀ ابعاد زندگی اشراف دارد. حکومتی که در‏‎ ‎‏تعقیب گسترش ارزشها و اعتقادات غیر دینی است، نمی تواند اسلامی باشد. قوانین‏‎ ‎‏مربوط به حفظ نظم اسلامی و دفاع از تمامیت ارضی و حفظ استقلال امت اسلامی،‏‎ ‎‏موجب می شود حکومتی اسلامی فراتر از نظام دولت ـ ملت تشکیل گردد. امام اعتقاد‏‎ ‎‏داشت که وجود نظام سیاسی غیر اسلامی لزوماً منتهی به اجرا نشدن دستورات سیاسی‏‎ ‎‏اسلام شده و بنابراین چاره ای نیست جز از بین بردن آن نظام های حکومتی که در درون‏‎ ‎‏خود فاسد هستند. این وظیفه ایست که تمام مسلمانان باید اجرا نمایند. این وظیفه‏‎ ‎‏مسلمانان است که از مظلومین حمایت کنند. امام با توجه به طبیعت تمامیت خواه انسان‏‎ ‎‏بر لزوم وجود رهبری تأکید داشت و حکومتی فراملی را تحت پرچم اسلام پیش بینی‏‎ ‎‏کرد. او دولت اسلامی را به مثابه قانون اساسی می دید، زیرا حکام در حکومت و ادارۀ‏‎ ‎‏کشور مجبور به رعایت شرایط مخصوصی هستند که در قرآن و سنت پیش بینی شده اند.‏‎ ‎‏دولت اسلامی، یک دولت قانون گر است و اقتدار مختص خداوند و قانون، فرمان و‏‎ ‎‏دستور الهی است. او تأکید کرد که مافوق بودن فقیه بر حاکم یک اصل پذیرفته شده‏‎ ‎‏است. اگر حاکم پیرو اسلام است پس باید مطیع فقیه باشد.‏

‏‏ ‏

‏‏نتیجه گیری‏

‏‏حضرت امام مفهوم دولتهای ملی، روانکاوی نوگرایی، بازسازی توسعه و گفتمان‏‎ ‎‏دموکراسی غرب را رد کردند و برای یک حکومت و نظام فراتر از دولتهای ملی که جهان‏‎ ‎‏شمولی امت اسلامی را دربردارد و هویت اسلامی را بالاتر از سایر هویتهای انسانی قرار‏‎ ‎‏می دهد، کوشش کردند. بدین جهت مدلولات معرفت شناسی انقلاب اسلامی را‏‎ ‎‏نمی توان در چهارچوب فردگرایی، پلورالیزم، بازاندیشی و اصلاح دینی و فردگرایی و‏‎ ‎‏نمودارهای تحلیلی غرب که بسیار متداول بوده و ترویج می شوند، درک نمود. گفتمان‏‎ ‎‏اسلامی حضرت امام و انقلاب اسلامی را باید در بستری فراتر از دین و سیاست،‏‎ ‎‏نوگرایی و سنت، مدرنیته و پست مدرنیته و واژه های مشابه مطالعه و بررسی کرد.‏

‏
‏‎

‎‏

افکار و اعمال حضرت امام از قرآن کریم سرچشمه می گیرد و هرگونه تحلیلی از‏‎ ‎‏اندیشه های او و انقلاب اسلامی باید یک الگوی وحدت گرا و مقدس قرآنی و توحیدی‏‎ ‎‏را دربرداشته باشد.‏

‏‏25 یا 30 سال قبل نه از گفتمان جامعۀ مدنی در غرب و شرق خبری بود و نه از‏‎ ‎‏رویارویی و یا گفتگوی تمدنها و نه از جهان شمولی به معنی امروز آن. در دهه ای که‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی ایران صورت گرفت، سه مناظره و بحث بزرگ بین المللی دستور روز‏‎ ‎‏بحث و مذاکره سازمانهای بین المللی بود:‏

‏‏ـ تلاش برای ایجاد یک نظام جدید بین المللی اقتصادی‏

‏‏ـ تلاش برای یک نظام جدید اطلاعاتی و ارتباطی‏

‏‏ـ کوشش برای ایجاد یک محیط مسالمت آمیز بین ابرقدرتها‏

‏‏انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام تمام این معادلات را به هم زد. هیچیک‏‎ ‎‏از این تلاشها و کوششها همان طور که می دانیم عملی نشد. ولی گفتمان نوینی مطرح شد‏‎ ‎‏که تا امروز ادامه دارد. به عقیده من تعدادی از این گفتمانها به شرح زیر است:‏

‏‏ـ این حضرت امام و انقلاب اسلامی بود که برای نخستین بار مسأله گفتمان تمدنها را‏‎ ‎‏مطرح کرد و تمدن را به عنوان یک موضوع مورد بحث و مطالعه قرار داد.‏

‏‏ـ این حضرت امام و انقلاب اسلامی بود که برای اولین بار ضرورت یک نظام‏‎ ‎‏فرهنگی جدید را در سطح جهانی پیش کشید و نظامهای موجود را مورد پرسش قرار‏‎ ‎‏داد.‏

‏‏ـ این حضرت امام و انقلاب اسلامی بود که برای اولین بار مفهوم جهان شمولی و‏‎ ‎‏ابعاد اسلامی ـ امتی آن را مطرح کرد.‏

‏‏ـ این حضرت امام و انقلاب اسلامی بود که موضوع اخلاق را در روابط بین الملل‏‎ ‎‏ترویج و اشاعه نمود.‏

‏‏ـ این حضرت امام و انقلاب اسلامی بود که مسأله جایگاه فرد در جامعه و‏‎ ‎‏انسان شناسی را در نطامهای جهانی پیش کشید.‏

‏‏و بالاخره این امام و انقلاب اسلامی بود که ضرورت و شیوه جدید اطلاع رسانی را‏

‏‎

‎‏

در بین امت اسلامی احیا نمود و مسلمین را در جریان اطلاعات مربوط به دنیای اسلام و‏‎ ‎‏مصالح مسلمین قرار داد. ‏

‏‏قدرت امام خمینی و استعداد او در رویارویی با واقعیت جامعه نهفته است.‏‎ ‎‏سخنرانیها، نوشته ها و آثار او، تفکرات یک فیلسوف منزوی که مخاطب مخصوصی‏‎ ‎‏دارد، نیست، بلکه تقاضای پر احساس یک رهبر سیاسی و معنوی است. امام با رد هر‏‎ ‎‏نوع حکومت غیر دینی به پیروان خود ساختار و نحوه ای از زندگی را توصیه نمود که از‏‎ ‎‏بسیاری جهات شبیه دوران صدر اسلام را به یاد می آورد. یک حکومت چند فرهنگی،‏‎ ‎‏جهانی و دینی ـ سیاسی که ویژگیهای ممتاز آن نظم، اتحاد و تعبد کامل افراد آن از‏‎ ‎‏خداوند است. در تاریخ معاصر اسلام هیچکس نتوانسته است در نظریه و تجارب‏‎ ‎‏عملی، فراتر از امام قدم بگذارد. شاید حضرت امام اولین کسی نباشد که حکومت‏‎ ‎‏اسلامی را به عنوان مهمترین رقیب نظام دولت ـ ملت موجود مورد توجه قرار داده‏‎ ‎‏است، اما او اولین کسی بود که آن را به روشنی تعریف نمود و اساس یک درک ساختاری‏‎ ‎‏از حکومت اسلامی را بنیاد نهاد و برای اولین بار در هزارۀ گذشته، حکومت اسلامی را‏‎ ‎‏به مسلمین برگرداند.‏

‏‏«والسلام علیکم»‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏‎

‎