نظری بر اهداف تربیتی در دانشگاهها از دیدگاه حضرت امام(ره)

‏‏نظری بر اهداف تربیتی در دانشگاهها از دیدگاه امام راحل(س)‏‏ ‏‏ـ حساسیت تعلیم و تربیت‏‏ ‏

‏‏سید حسین حسینی‏

‏‏اهمیت تعلیم و تربیت در شئون مختلف حیات بشری یکی از دلائل عدم اتفاق و اجماع اهل‏‎ ‎‏نظر در ارائه تعریف مشترکی از مفهوم آن شده است. شمولیت و عمومیت این مفهوم،‏‎ ‎‏تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آن از سایر مفاهیم (به خصوص در محدودۀ علوم انسانی)، پیشرفت‏‎ ‎‏فزاینده و توسعه معرفت انسانی، تکنولوژی و حتی صنعت و در نهایت "تمدن نوین بشری"،‏‎ ‎‏همه دلیل آن است تا صاحبان اندیشه در تعریف این مفهوم کهن و نوین با احتیاط قلم بر کاغذ‏‎ ‎‏گذارند. ‏

‏‏نظری گذرا بر آراء گوناگون اندیشمندان غربی و شرقی از قدیم تا جدید، شاهد مناسبی بر این‏‎ ‎‏ادعاست.‏‎[1]‎‏ ‏‏جالب است بدانیم تنها در مورد عمومیت تئوری های تعلیم و تربیت، این مساله تا‏‎ ‎‏آنجا پیش رفته که بعضی از صاحبنظران، اصولاً فلسفه و تفکر فلسفی را چیزی جز بحث از‏‎ ‎‏تئوری عام تعلیم و تربیت ندانسته اند.‏‎[2]‎

‏‏از آنجا که مسائل مربوط به تعلیم و تربیت از انسان واعمال فردی او آغاز و بعد، نهاد کوچک‏‎ ‎‏خانواده و تا جامعه و جوامع بشری ادامه می یابد، لذا همواره مورد توجه صاحبان اندیشه بوده‏‎ ‎‏است. سابقه تاریخی و دیرینه فرهنگی نظام های تعلیم و تربیتی بهترین گواه بر این مساله‏‎ ‎‏است. ‏‎[3]‎‏ ‏‏تنها اشاره کنیم که، بزرگانی چون "ابوحامد محمد غزالی" و یا "خواجه نصیرالدین‏‎ ‎‏طوسی" تعلیم و تربیت را اشرف صناعات دانسته اند. ‏‎[4]‎‏ ‏‏و در دنیای جدید نیز معروف است که‏‎ ‎‏"راسل" در کتاب خود از "تربیت" به عنوان "کلید جهان نو" یاد می کند.‏‎[5]‎‏ ‏‏علاوه بر این، ظهور‏‎ ‎

‏‎

‎‏

گرایشهای مختلف و متنوع دراین رشته، ‏‎[6]‎‏ ‏‏دلالت خوبی بر اهمیت و حساسیت موضوع در‏‎ ‎‏دنیای علوم و تمدن جدید بشری دارد.‏‎[7]‎

‏‏اگر مروری به تعاریف گوناگونی که از تعلیم و تربیت شده بیندازیم و در مقایسه ای این گونه،‏‎ ‎‏نقطه دید خود را بر "اهداف تربیتی" متمرکز کنیم، با چنین پاسخ هایی روبرو می شویم: "تعلیم و‏‎ ‎‏تربیت با هدف خشنودی و سعادت جاودانی، سعادت فردی و اجتماعی، سازگاری انسان با‏‎ ‎‏محیط، اجتماعی شدن انسان، بازسازی تجربه و رشد دموکراسی اجتماعی، کمال دنیوی و‏‎ ‎‏اخروی، عدالت اجتماعی، قرب الهی، ملکات علمی و فضایل اخلاقی، سعادت حقیقی و ... ‏‎ ‎‏ ‏

‏‏اما در ورای همه این ایده ال ها، اگر نظری به وضع انسان امروز بیندازیم، پرسش های بسیاری را‏‎ ‎‏مطرح می بینیم که در یک سئوال خلاصه می شود: "آیا مدل های تعلیم و تربیت کنونی توانسته اند‏‎ ‎‏این مطلوبیت ها را برای بشر به ارمغان بیاورند؟"‏‏ ‏‎[8]‎

‏‏به هر حال علت عدم جوابگوئی مدل های موجود را باید در فلسفه های تعلیم و تربیت‏‎ ‎‏جستجو کرد. و به بیانی دیگر، در نحوه نگرش به انسان و مسائل انسانی (یا ابعاد وجودی انسان). ‏

‏‏بنابراین مکتبی که توان تحلیل صحیح، جامع و مطابق با واقع از انسان و صفات انسانی را‏‎ ‎‏داشته باشد، بهترین نظام فکری را برای ابداع الگوها و مدل های تعلیم و تربیتی ارائه کرده است.‏‎ ‎‏و پس از قرنها، انقلاب عظیم اسلامی به رهبری امام راحل(س) در پی اعلان و اثبات این ادعای‏‎ ‎‏سنگین بود! ‏

‏‏ما بر این ادعا هستیم که مسلمین با پشتوانه غنی مکتب متعالی اسلام توان دستیابی به‏‎ ‎‏مدل های تربیتی در اسلام را دارا هستند و اگرچه پس از انقلاب قدمهایی بر داشته شده ولی هنوز‏‎ ‎‏راه درازی در پیش است. ‏

‏‏بر این اساس، نگرش ارگانهای فرهنگی جامعۀ اسلامی (بخصوص دانشگاهها) به این علوم‏‎ ‎‏دارای جایگاه و نقش ویژه ای خواهد بود. و در این راستا، سخن از "اهداف تربیتی در دانشگاه‏‎ ‎‏ می باشد. ‏

‏‏اگر تعلیم و تربیت در دنیای کنونی از اهمیت محسوسی برخوردار است و مدل های موجود‏‎ ‎‏ نیز در تحقق ایده ال های بشر ناتوان اند و اگر مکتب اسلام در ادعای خود محقق است و انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی نیز پرچمدار اسلامی ناب است و اگر در جامعه اسلامی، دانشگاهها به عنوان یکی از دو‏‎ ‎‏قطب حیات یک ملت به شمار می روند ‏‎[9]‎‏ پس این مراکز از بهترین و ضروری ترین ارگانهایی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

هستند که بتوان طراحی مدل های تربیتی (اسلامی) را در آنها جستجو کرد. مسلّم در این‏‎ ‎‏چهارچوب یکی از مباحث ضروری، تبیین اهداف تربیتی در دانشگاههاست، تا نظام را در جهت‏‎ ‎‏تخمین و ابداع نو آوری های جدید (فکری) یاری رساند.‏‎[10]‎

‏‏ ـ اهداف تربیتی ‏

‏‏مشخص کردن "اهداف تربیتی" بدون نظر به «نظام تربیتی» (در سطح کلان) نوعی‏‎ ‎‏پیش داوری ذهنی است که به راحتی می توان در حقانیت و کارائی آن تردید کرد. بحث از نظام‏‎ ‎‏تربیتی نیز همواره با مجموعه عوامل مرتبط و منسجمی همراه است. مباحثی چون مبانی،‏‎ ‎‏اهداف، مواد، روش ها، برنامه ها و غیره که جای تفصیل آنها در این نوشتار نیست. ‏

‏‏فقط اشاره ای کوتاه می کنیم که: یکی از وجوه ممیز مکتب اسلام، نگرش همه جانبه او به‏‎ ‎‏"انسان" است. ‏

‏‏در دیدگاه اسلام ابعاد وجودی انسان جدا از یکدیگر دانسته نشده و در مسیر رشد و تعالی،‏‎ ‎‏تکیه بر هماهنگی و ارتباط معقول قوای انسانی است.‏‎[11]‎

‏‏"ابعاد انسان ابعاد همۀ عالم است و اسلام برای تربیت انسان در همه ابعاد است."‏‏ ‏‎[12]‎

‏‏آیات و روایات دینی مشحون از تبیین مسائل "انسان شناسی" است و به خوبی می توان از‏‎ ‎‏آنها در زمینه های سه مسأله مهم "ماهیت انسان، ویژگی ها و علت وجودی اش" لطایفی را‏‎ ‎‏برداشت و استخراج کرد.‏‎[13]‎

‏‏تربیت و پرورش صفات انسانی متناسب با مقام قرب یکی از اصول تربیتی در این دیدگاه‏‎ ‎‏شناخته می شود. بخصوص تربیت روحی فرد که می تواند زمینه ساز تغییر و تحول در سایر ابعاد‏‎ ‎‏انسان باشد. ‏

‏‏" ... اسلام در هردو رکن سفارش اکید فرموده است و پرورش، سفارش بیشتر شده است و‏‎ ‎‏اهمیتش بیشتر است.» ‏‎[14]‎‏ ‏

‏‏"گمان نکنند بعض از این اشخاص که در اسلام راجع به جامعه چیزی نیست یا راجع به امور‏‎ ‎‏تربیتی است، اسلام عمیق تر از همه جا و از همه مکتب ها راجع به امور انسانی و امور تربیتی‏‎ ‎‏(بیشتر مطلب) دارد که در راس مسائل اسلام است ... تربیت، تربیت قرآنی باشد. ‏

‏‏قران غنی ترین کتابهای عالم است در تربیت، در تعلیم و تربیت منتهی متخصص لازم‏‎ ‎

‏‎

‎

‏دارد.‏‎[15]‎

‏‏بر همۀ محققین آشکار است که آغاز دستورات نورانی اسلام همراه با تأکید بر تعالی روح و‏‎ ‎‏کمال انسانی بوده است.‏‎[16]‎

‏‏نکته دیگری که باید افزود: تربیت و پرورش روحی، مادام که از محدودۀ انفرادی خود فراتر‏‎ ‎‏نرفت، نمی تواند بردی ورای قدرت ارتباط روحی شخص با فرد و یا احیاناً افرادی معدود را‏‎ ‎‏فراهم کند. پرورش نفسانی نظام یافته است که توان خلق و توسعۀ میدانهای مغناطیسی‏‎ ‎‏اجتماعی را (در جهت اهداف تربیتی مخفی و پنهان خود) دارد. و در آن صورت نه تنها افراد‏‎ ‎‏جامعه را (به راحتی) تحت نفوذ درآورده و آنها را به سمت اهداف مطلوب مورد نظر هدایت و‏‎ ‎‏سازمان می دهد، حتی قدرت رویاروئی با نظام های اجتماعی هم عرض خود را نیز (در سطح‏‎ ‎‏جهانی) دارا خواهد بود. و البته مکتب اسلام دستمایه های این دیدگاه را در جای جای نظام‏‎ ‎‏پرورشی خود گنجانده است. اگر چه در دوران اخیر مسلمین از توجه به آن غافل بوده اند! ‏

‏‏بر این بنیان، شکی نیست که تحقق "تربیت و پرورش اجتماعی" در جامعه اسلامی مقرون با‏‎ ‎‏"نظام اجتماعی اسلام" است. و دانشگاه به عنوان یکی از ارکان رئیسه جامعۀ اسلامی‏‎[17]‎‏ ‏‏نقش‏‎ ‎‏مهمی را در این مورد به عهده خواهد داشت. ‏

‏‏یکی از موضوعات مهم در این باب، مشخص شدن اهداف تربیتی در دانشگاه است تا به این‏‎ ‎‏وسیله در مسیر بدست آوردن «مدل های پرورش اجتماعی در اسلام»، توان علمی لازم حاصل‏‎ ‎‏شود. این اهداف خطوط کلی این علوم را (به خصوص در بعد تربیتی) تبیین خواهد کرد. ‏

‏‏مفهوم تربیت در دانشگاه در دو مرحله مد نظر است. نخست توجه به اساتید و دانشجویان از‏‎ ‎‏جهت تاثیر فوق العاده این قشر در رشد و افول تربیت (روحی) افراد جامعه‏‎[18]‎‏ ‏‏و مهمتر از آن،‏‎ ‎‏نظر به حقیقت علوم (دانشگاهی) از جهت میزان تأثیر و کاربرد این دانش در ارتقاء و یا افول‏‎ ‎‏پرورش (روحی) نظام اجتماعی. ‏‎[19]‎‏ ‏‏پس در این قسمت به دنبال این پرسش هستیم که تربیت‏‎ ‎‏دانشگاهی مطلوب نظر امام(س) باید دارای چه خصوصیاتی باشد؟ و به عبارتی دانشگاه ایده ال‏‎ ‎‏در نظر ایشان باید چه اموری را به عنوان اهداف تربیتی فراروی خود قرار دهد تا محصولاتش را‏‎ ‎‏در مسیر آن محورها پرورش دهد؟ اساتید و دانشجویان که قالب اصلی دانشگاه را تشکیل‏‎ ‎‏می دهند باید دارای چه روحیه های تربیتی باشند؟ و اگر در صورت مسأله موضوع اصلی یعنی‏‎ ‎‏(علوم دانشگاهی) را قرار دهیم، مسلم سئوال دقیق تر خواهد شد. ‏

‏
‏‎

‎

‏اینک با مروری بر سخنان امام راحل مختصراً به بعضی از سرفصل های این موضوع اشاره‏‎ ‎‏می کنیم.‏‎[20]‎

‏‏1 ـ تهذیب و تربیت انسانی‏

‏‏این عنوان را می توان از موضوعاتی دانست که ایشان در مورد مسائل دانشگاهی بیشترین‏‎ ‎‏اشاره ها را به آن داشته اند.‏‎[21]‎

‏‏"ما اگر فرض کنیم که دانشگاه ما یا فیضیه ما علوم را به طور وافر می دانند و تدریس هم‏‎ ‎‏می کنند لکن فرض کنیم که پرورش روحی و تهذیب نفس و اخلاق در آن نباشد آیا از این تربیت‏‎ ‎‏علمی فقط منهای تربیت های روحی و پرورش معنوی برای کشور شما چه چیزی حاصل‏‎ ‎‏می شود؟ ‏

‏‏برای اسلام عزیز و مردم و ملت چه چیزی حاصل می شود؟"‏‎[22]‎

‏‏ ـ " ... دانشگاه مرکز سعادت و در مقابل شقاوت یک ملت است. از دانشگاه باید سرنوشت‏‎ ‎‏یک ملت تعیین بشود ... دانشگاه باید یک مرکز درست کردن انسان باشد ... ‏

‏‏ ... بنابراین کار، کار بسیار شریف و مسئولیت، مسئولیت بسیار زیاد است. الان این مسئولیت‏‎ ‎‏به دوش ما و شماست. این مسئولیت بزرگ یعنی سعادت ملت را شما و ما باید بیمه‏‎ ‎‏کنیم ...» ‏‎[23]‎

‏‏ ـ «نقش دانشگاه در هر کشوری ساختن انسان است ... ‏

‏‏ ... این دو قطب تمام سرنوشت یک ملت را در دست دارند. و لهذا این کار از همه چیز بالاتر و‏‎ ‎‏شریفتر است ... این کار، همان کار انبیاء است. همه انبیاء و قرآن کریم برنامه آدم سازی دارند. این‏‎ ‎‏دو قطب هر دو مأمور آدم سازی هستند و مسئولیت آنها بالاتر از همه‏‎ ‎‏مسئولیت هاست ...."‏‏ ‏‎[24]‎‏ ^- ‏‎[25]‎

‏‏2 ـ توجه به علم و ایمان (هماهنگی علم و ایمان) ‏

‏‏ ـ " ... این دو مرکز که مرکز علم است، هم می تواند مرکز تمام گرفتاری های بشر باشد و هم‏‎ ‎‏می تواند مرکز تمام ترقیات معنوی و مادی بشر باشد. علم و عمل، علم و تعهد به منزله دو بال‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

هستند که با هم می توانند به مراتب ترقی و تعالی برسند."‏‏ ‏‎[26]‎

‏‏ ـ " ... و اساتید دانشگاه و اساتید حوزه ها هم به این خاصه (تقوا) باید اهمیت خاص بدهند‏‎ ‎‏که اگر علم تنهای بی تقوا باشد و لو علم توحید باشد، و لو علم ادیان باشد، در آن عالم ارزش ندارد‏‎ ‎‏.. پس باید که همراه این آموزش، آموزش تقوا هم باشد ... "‏‎[27]‎

‏‏ ـ " ... نمی گویم از علم و عرفان و فلسفه بگریز و با جهل عمر بگذران که این انحراف است.‏‎ ‎‏می گویم کوشش و مجاهده کن که انگیزه، الهی و برای دوست باشد و اگر عرضه کنی، برای خدا و‏‎ ‎‏تربیت بندگان او باشد نه برای ریا و خودنمایی ... "‏‎[28]‎

‏‏ ـ " ... دانش تنها فایده ندارد، بلکه دانش و تعهد با هم اند که می توانند انسان را به جایی‏‎ ‎‏برسانند که محتاج دیگران نباشد."‏‎[29]‎

‏‏ ـ آن چیزی که دانشگاه را بارور می کند که برای ملت و کشور مفید است، آن عبارت از‏‎ ‎‏محتوای دانشگاه است نه درس ... علم منهای ایمان فساد می آورد ... اگر ایمان با تخصص نباشد،‏‎ ‎‏تخصص مضر است ... " ‏‎[30]‎‎[31]‎

‏‏3 ـ ایجاد و تقویت حس خدمت گذاری ‏

‏‏ ـ " ... ما می گوییم باید بنیاداً اینها (دانشگاهها) تغییر بکنند. می خواهیم بگوییم که‏‎ ‎‏دانشگاههای ما باید در احتیاجاتی که ملت دارند در خدمت ملت باشند نه در خدمت‏‎ ‎‏اجانب ... "‏‏ ‏‎[32]‎

‏‏" ـ ... ما که می گوییم دانشگاه و فرهنگ اصلاح بشود، ما نمی خواهیم که دانشگاه نباشد. ما‏‎ ‎‏می خواهیم دانشگاهی باشد که برای ملت باشد، برای خودمان باشد ... ‏

‏‏ ... مهم این است که وقتی فردی از دانشگاه بیرون بیاید بفهمد که من با بودجه این مملکت‏‎ ‎‏تحصیل کردم، متخصص شدم، به مقامات عالیه رسیدم و باید برای این مملکت خدمت بکنم و‏‎ ‎‏برای استقلال این کشور خدمتگزار باشم ... باید آنهایی که به این کشور علاقه دارند، آنهایی که به‏‎ ‎‏این ملت علاقه دارند، ... همت کنند به اینکه دانشگاه را یک مرکزی درست کنند که مرکز علم و‏‎ ‎‏تهذیب باشد که همه تخصص ها در خدمت خود کشور باشد ... ‏

‏‏ ... آن کسی که مهذب نشده است و برای کشور خودش احساس نکرده است که من برای این‏‎ ‎‏کشور هستم و از این کشور من استفاده کردم و استفاده علمی ام را باید به این کشور تحویل بدهم،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ 

اگر چنانچه این احساس پیدا شد و این اساتید دانشگاه ... باید خودشان را مجهز کنند که این‏‎ ‎‏فرزندان ایرانی متعهد و در خدمت خود ایران باشند. اگر این طور بشود دانشگاه بالاترین مقامی‏‎ ‎‏ست که کشور ما را به سعادت می رساند ... "‏‎[33]‎‎[34]‎

‏‏4 ـ استقلال طلبی و عدم وابستگی‏‎[35]‎

‏‏ ـ "باید کوشش کنید آنچه را از دست داده اید در طول مدت حکومت های دست نشانده که‏‎ ‎‏مهمتر از همه استقلال روحی است که لازمه اش احساس حقارت در مقابل حکومت های جور‏‎ ‎‏است، باز یابید ... "‏‏ ‏‎[36]‎

‏‏ ـ "در جمهوری اسلامی باید دانشگاهها متحول بشود، دانشگاههای وابسته به دانشگاههای‏‎ ‎‏مستقل متبدل شود. فرهنگ ما باید متبدل بشود، فرهنگ استعماری، فرهنگ استقلال‏‎ ‎‏شود".‏‎[37]‎‏ ‏

‏‏ ـ " ... یک پرورش صحیح (آن است) که وقتی از دانشگاه بیرون می آیند مستقل در فکر باشند،‏‎ ‎‏مستقل در عمل باشند، تحت تاثیر گرایش های شرقی و غربی نباشند. خدمتگزار به کشور‏‎ ‎‏خودشان باشند نه خدمت به دیگران بکنند. این معنای انقلاب دانشگاه است."‏‏ ‏‎[38]‎‏ ‏

‏‏ ـ «... آنکه ما اصرار داریم به اینکه دانشگاه که مغز متفکر یک ملت است باید از وابستگی های‏‎ ‎‏شرق و غرب کنار برود و نمی شود کنار برود الا اینکه فرم اسلامی پیدا کند .... ‏

‏‏ ... ما دانشگاهی می خواهیم که ما را از وابستگی ها بیرون بیاورد، ما را مستقل کند، ... ما‏‎ ‎‏می خواهیم یک دانشگاهی داشته باشیم و یک کشوری داشته باشیم که این وابستگی مغزی ما را‏‎ ‎‏که مقدم بر همه وابستگی هاست و خطرناکتر از همه وابستگی هاست نجات بدهد ...."‏‎[39]‎

‏‏ ـ " ... باید دانشگاه جدیت کند به اینکه افرادی را به گونه ای بار بیاورد و تربیت و تعلیم کند که‏‎ ‎‏احتیاج را از خارج سلب بکنند ... "‏‎[40]‎

‏‏ ـ " ... معنی اسلامی شدن دانشگاه این است که استقلال پیدا کند و خودش را از غرب جدا کند‏‎ ‎‏و خودش را از وابستگی به شرق جدا کند و یک ملت مستقل، یک دانشگاه مستقل، یک فرهنگ‏‎ ‎‏مستقل داشته باشیم. عزیزان من ما از محاصره اقتصادی نمی ترسیم، ما از دخالت نظامی‏‎ ‎‏نمی ترسیم، آن چیزی که ما را می ترساند وابستگی فرهنگی است. ما ازدانشگاه استعماری‏‎ ‎‏می ترسیم ... "‏‎[41]‎‎[42]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏

5 ـ ایستادگی و عدم تسلیم‏

‏‏ ـ " ... ما می خواهیم اگر چنانچه ملت ایران در مقابل غرب ایستاد جوانهای دانشگاهی ما هم‏‎ ‎‏در مقابلش بایستند" ... ‏‎[43]‎

‏‏ ـ " ... باید کاری کنید که دانشگاههایمان روش توده های مردم را داشته باشد که اگر ملتی چیزی‏‎ ‎‏را خواست، خلافش را نمی توان برآن تحمیل کرد. شما ملاحظه کنید توده های میلیونی ما‏‎ ‎‏چگونه منقلب شده اند و به این معنا توجه کرده اند که باید در مقابل ابر قدرتها بایستند. دانشگاه‏‎ ‎‏باید مرکز رشد چنین امری باشد" ... ‏‎[44]‎

‏‏ ـ " ... دانشگاهها در سرتاسر دنیا در خدمت ابرقدرتها هستند و بوده اند و ما می خواهیم این‏‎ ‎‏نباشد."‏

‏‏ ـ " ... دانشگاه باید انسان ایجاد کند و انسان از خودش بیرون بدهد. اگر انسان بیرون داد..، انسان‏‎ ‎‏حاضر نمی شود که کشور خودش را تسلیم به غیر کند انسان حاضر نمی شود که تحت ذلت و‏‎ ‎‏اسارت برود."‏‎[45]‎‎[46]‎

‏‏با ذکر چند نکته این نوشته را به پایان می بریم: ‏

‏‏1 ـ این موضوع محتاج بررسی و تعمیق شایان توجهی است. چه بسا با دقت و تفحص بیشتر،‏‎ ‎‏بتوان عناوین و شواهد دیگری را نیز در ردیف این مسائل قرار داد. ‏

‏‏2 ـ علی رغم اینکه در نظر اول ممکن است عنوان های "تهذیب و تربیت انسانی" و "همراهی علم‏‎ ‎‏و ایمان" یکسان جلوه کنند اما تفکیک آنها براساس این دیدگاه صورت گرفته که، موضوع‏‎ ‎‏تهذیب و پرورش انسانی، "اراده و اختیار" است‏‎[47]‎‏ ‏‏و بدلیل جامعیت آن بر موضوع پرورش‏‎ ‎‏روحی، ذهنی و عملی، ضرورتاً متمایز و مقدم بر آنها خواهد شد. بنابراین وقتی بحث از‏‎ ‎‏ضرورت تهذیب و تربیت انسانی می کنیم موضوع سخن، پرورش اراده و اختیار است و آنگاه که‏‎ ‎‏لزوم هماهنگی علم و تقوا را به عنوان یکی از دیگر از اهداف تربیتی بر می شماریم در واقع‏‎ ‎‏موضوع، پرورش ذهنی و فکری انسان است. ‏

‏‏علاوه بر این، اگر بر موارد متعددی از کلمات و سخنان حضرت امام(س) نیز دقت کنیم، این‏‎ ‎‏تمایز به خوبی آشکار می شود. ‏

‏‏3 ـ با توجه به مطالب مذکور می توان "تهذیب روحی" را نیز محور اصلی سه عنوان اخیر قرار‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏

داد. تحقق و رشد حس خدمت گذاری، روحیه استقلال طلبی و ایستادگی (در افراد) حاصل‏‎ ‎‏پرورش و تربیت صفات روحی است. صفت نفسانی در فرد به عنوان روحیه و اخلاق فردی و‏‎ ‎‏اوصاف نفسانی در جمع و نظام اجتماعی به عنوان روحیه ملی یا روح جمعی (و به تعبیری‏‎ ‎‏اخلاق اجتماعی) است. ‏

‏‏4 ـ اهداف تربیتی را نباید تنها محدود به یک دیدگاه تک بعدی کرد و آن را در چارچوب پرورش‏‎ ‎‏اخلاقی محصور دانست. تهذیب و تربیت در تمام صفات انسانی جاری است و با "هماهنگی و‏‎ ‎‏هدایت"، انسان را به مقصد می رساند. ‏

‏‏لذا تعیین و تبیین اهداف تربیتی در نظام دانشگاهی نیز باید با توجه به ابعاد "تربیت روحی"،‏‎ ‎‏"تربیت ذهنی" و "تربیت عملی" صورت بگیرد. ‏

‏‏5 ـ اگر اهل دقت های فلسفی هم نباشیم، کافی است تا مروری (هر چند کلی) بر رهنمودهای‏‎ ‎‏حضرت امام(س) در مورد موضوع بحث بیاندازیم و به این نتیجه برسیم که، دانشگاهها در‏‎ ‎‏جامعۀ اسلامی محتاج دگرگونی بنیادین می باشند. این تغییر و تحول در مسیر اهداف تربیتی یاد‏‎ ‎‏شده اقتضای ابداع و نوآوری های جدیدی در علوم دانشگاهی را دارد. ‏

‏‏آنچه این اهداف به ما دیکته می کند، مطلوبیت هایی است که باید ظهور آنها را در محصولات‏‎ ‎‏دانشگاهی مشاهده کنیم. دانشجو به عنوان محصول این نظام به رشد انسانی رسیده و دارای‏‎ ‎‏تربیت اسلامی باشد. دانش خود را عجین با انگیزه های الهی کند و دارای حس خدمت گذاری‏‎ ‎‏باشد. درجهت رفع احتیاجات مردم تلاش کند و در فکر و عمل مستقل، و خود را محتاج و‏‎ ‎‏وابسته به اجانب ندانسته و روحیه ایستادگی و عدم تسلیم در برابر قدرتها در او قوی باشد. ‏

‏‏و چون ماهیت دانشگاه را علوم دانشگاهی می سازد، پس باید با بکارگیری آن علوم (در‏‎ ‎‏صحنه اجتماع) زمینۀ تحقق و بسط آن اهداف فراهم گردد. ‏

‏‏البته شکی نیست که وضعیت کنونی دانشگاهها جوابگوی این نیاز نیست ولی نباید این‏‎ ‎‏اعتراف را مقدمه یأس و ناامیدی دانست که باید از آن به عنوان انگیزه ای برای تلاش و شدت‏‎ ‎‏بیشتر در رویاروئی با مشکلات راه بهره برد. ‏

‏‏6 ـ همکاری و هماهنگی نهادهای فرهنگی جامعه بخصوص حوزه ها و دانشگاهها در این امر‏‎ ‎‏مهم لازم بنظر می رسد و مهمتر، ضرورت سازماندهی است. یعنی تعیین مطلوبیت ها، واگذاری‏‎ ‎‏مسئولیت ها و سپس هدایت. ‏

‏
‏‎

‎‏

اما افسوس که با گذشت قریب پانزده سال از انقلاب اسلامی و طرح معضلات و مسائل‏‎ ‎‏گوناگون مرتبط با جامعه، هنوز هم بعضی بر این پندارند که همان چارچوب های فکری علوم‏‎ ‎‏حوزوی و دانشگاهی توان جوابگوئی به نیازهای کنونی جامعه اسلامی را دارند! ‏

‏‏7 ـ جهت تأمین اهداف کلی، تصمیم گیری های کلان در مورد حوزه ها و دانشگاهها در یک جا باید‏‎ ‎‏به وحدت برسند. جدا کردن مسائل این دو نهاد و رها کردن آنها، نه تنها تحقق اهدافی این چنین‏‎ ‎‏(که محتاج مشارکت و قبول مسئولیت های خاص در هر بخش است) را تضمین نمی کند که حتی‏‎ ‎‏استقلال طبیعی آنها را نیز خدشه دار خواهد ساخت. ‏

‏‏8 ـ گسترش فرهنگ تحقیق و پژوهش در جامعه و خصوصاً جوامع فرهنگی، تنها راه قدم گذاردن‏‎ ‎‏در وادی توسعه دانش بشری است. عادت دادن نظام تربیتی در دانشگاهها با امر پژوهش و‏‎ ‎‏توسعه "اخلاق تحقیقی" و بوجود آوردن حساسیت های آن در دانشجویان زمینه رسیدن به‏‎ ‎‏اهداف تربیتی است. ‏‎[48]‎

‏‏اما باید در نظر داشت تحقیق های انفرادی بدون قرار گرفتن در یک نظام منسجم و دقیق تأمین‏‎ ‎‏کننده نیست. اهداف جمعی، تحقیقات جمعی را نیز می طلبد. در دوران کنونی تحقیقات در یک‏‎ ‎‏گستره جمعی قرار گرفته و این امر دیگر جائی برای کارهای فردی نمی گذارد. ‏‎[49]‎

‏‏سخن آخر این بیت زیبا که: ‏

‏‏از محقق تا مقلد فرقهاست‏  ‏کاین چو داود است و آن دیگر صداست‏

‏‏منبع گفتار این سوزی بود‏  ‏و آن مقلد کهنه آموزی بود. ‏

‏‏ ‏

‏‏منابع و یادداشت ها‏

‏‏ ‏

‏‎

‎