نسبت فضایی سپهرهای حق و تکلیف در دیدگاه امام خمینی
عبدالحمید آکوچکیان
سخن گفتن از حق و تکلیف و نسبت کلامی آن دو با هم از محصولات دنیای مدرن است و ریشه در نگرش انسان به هستی، خود و جایگاه خود در هستی دارد.
امام خمینی از منظر جامع یک فیلسوفِ کلامیِ فقیه و عارف در تجربۀ عملی تحقق حکومت دینی، به شکلی طبیعی و ریشه دار در مبانی نظری و کلامی خود، دست به ایجاد تعادل بین مقوله های بیرون دینی و درون دینی می زنند که بررسی تاریخی و آماری آن بسیار گویا خواهد بود.
توجه جدی به حقوق بشر و اصولاً حقوق فطری و طبیعی را در ادبیات دینی در چند دهۀ اخیر، می توان در آثار پژوهش گرانی چند، هم چون استاد شهید مرتضی مطهری(ره) و شهید آیةالله صدر(ره) و نیز دکتر علی شریعتی(ره) یافت.
در نگاه برخی دانشوران امروز حقوق طبیعی، از حقوق انسانی و فطری است و از جانب هیچ دینی نیامده است، البته دین حق، این حقوق را تأیید می کند.
اصول اندیشۀ امام مبتنی بر برخی مبانی نظری در مورد انسان، آزادی و تاریخ است. انسان در اندیشۀ امام خمینی تصویری عرفانی دارد که در آن کون و مکان مقدمات رشد و فلاح او تا مقام لقا و رضوان اند. هویت انسان، هویتی از اویی و به سوی اویی دارد عنصر اختیار و انتخاب در آن اخذ شده است و فطرت آدمی عاشق کمال مطلق است.
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 55
در بینش عرفانی امام تکالیف، پیش از آن که تکلیف باشند، لطف اند و در مسیر رشد و تکامل انسان معنا دارند. از این رو این یک بار زیستن ما در زمین، تجربۀ رشد و فلاح خواهد بود. این تفسیر نه تنها رنگ دیگری را به موضوع تحقیق خواهد داد، بلکه سایۀ آن بر تمامی دوران زندگی و رهبری ایشان به روشنی نمودار است.
از این قرار حق و تکلیف تنها در ضمنِ هدفِ رشد معنا خواهد داشت. هدفِ رشد برآمده از مطلق گرایی فطری انسان است بنابراین، حق و تکلیف را با هم شامل می شود.
بی شک آرای سیاسی و فقهی هر فقیهی ریشه در نگرش کلامی او دارد که مستقیم یا غیرمستقیم، احکام صادر شده از جانب او را مشروع می سازد. این در مورد امام خمینی نیز صادق است.
حادثه تاریخ و منحصر به فرد انقلاب اسلامی ایران را با قدری تسامح می توان همانند الگوی تاریخیِ صدر اسلام دانست. تفکیک دوران بعثت رسول اکرم(ص) به دو دورۀ سیزده سالۀ پیش از هجرت و ده سالۀ پس از آن می توان الگوی تحلیلی مناسبی برای این طرح تحقیق باشد بدین سان تفکیک انقلاب اسلامی به دو دورۀ پانزده ساله (1342 – 1357) و ده ساله (1357 – 1368) از این الگو پیروی می کند.
تحلیل گفتمان Discourse Analyse)) در باب موضوع تحقیق اگر به عنوان جریان تاریخی لحاظ شود، رهیافت مناسبی برای درک درست مفاهیم حق و تکلیف و نسبت فضایی این دو با هم و چگونگی تبدیل طبیعی آن ها در فضایی مبتنی بر ارادۀ آزاد است.
از تجربۀ مبارزاتی سال های اول دهۀ چهل – به دلیل شکاف نسلی – که بگذریم، در سال های آغازین انقلاب اسلامی به حقوق طبیعی و فطری اسنان در کلام امام بسیار اشاره می شود و بر آن ها تکیۀ اصولی می گردد. هر چه از آن دوران دورتر می شویم، تکلیف صبغۀ غلیظ تری می یابد و بیشتر بر هنجارهای دینی مبتنی می گردد.
از منظر امام خمینی دو سپهرِ دینداری حق و تکلیف دارای نسبت هایی مکمل اند
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 56
بدین لحاظ در تحول و تبدیلی طبیعی – بی آن که اکراهی در آن باشد – هر چه فرد و جامعه به لایه های درونی تر دین وارد می شوند، حق ها آرام آرام با تجلی خودآگاهی و آزادی فرد و جامعه، یکی پس دیگری رنگ تکلیف به خود می گیرند.
عنصر مبدل حق به تکلیف، ارادۀ آزادِ فرد و جمع است. از این نگاه قراردادهای اجتماعی هم معنا و مفهومی نو می یابند و هم جامۀ مشروعیت را با سهولت بیش تری بر تن می کنند و از همین رو میثاق های اجتماعی نیز تفسیری متفاوت می گیرند.
آزادی در فضای حق ها، با آزادی در مرتبۀ تکلیف متفاوت است و حق پیش از انتخاب و تکلیف، پس از آن متجلی می شود. بنابراین، جریان آزادی دو سمت و سو می گیرد: آزادی پیشینی که از اصول بیرون دینی و حقوق طبیعی آدمی سرچشمه می گیرد، و دورۀ پیشینی و پسینی همانند تفاوت ماهوی آیات مکّی و مدنی است.
پس دیگر حق و تکلیف در برابر هم نیستند و اساساً به طور طبیعی هیچگاه در مقابل هم قرار نمی گیرند، بلکه در دنبالۀ هم و مکمل یک دیگر و در تعامل (Reaction) دایم اند و در تحویل یکی به دیگری، مواد آن دو به یک دیگر تبدیل می شوند؛ به عبارت دیگر می تواند با قدری تساهل این گونه تصور کرد که یکی رنگ دیگری را می پذیرد و یا به طور بنیادی، این دو از عناصر مشترکی برخوردارند.
هر حقی مستلزم تکلیفی است و در لایه های مطبّق، این دو از یک دیگر تغذیۀ مفهومی و مشروعیتی می کنند. بنابراین، نفی یکی به نفع دیگری، مساوق نفی هر دو است، چرا که این دو در هم تنیده اند و یکی از دیگری متولد می شود.
از این طرف نیز هر تکلیفی مبتنی بر حقی است که آدمی به طور طبیعی و از آغاز آن را دارا می باشد. روح هایی که جریان آزادی و پی گشت حقیقت را تجربه کرده باشند، این در هم تنیدگی را با سهولت بیش تری درک می کنند و آن را بخشی از تجربۀ شگفت دینی
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 57
خود می دانند.
تحویل طبیعی و آزادانه و مستمر حق به تکلیف از سویی برای هر فرد، و از سویی دیگر برای هر جامعه، در دو جهت همزمان اتفاق می افتد.
کتابچکیده مقالات کنگره امام خمینی(س) و اندیشه حکومت اسلامیصفحه 58