حسین بن علی(ع) در آیینۀ شعر
سید علی رضا حجازی
عن ابی عبدالله (ع) قال: من انشد فی الحسین بیتاً فبکی و ابکی عشره فله و لهم الجنه
1- موضوع مقاله، حسین بن علی (ع) درآیینه شعر است و اگرچه ویژگیهای هرآیینه آن است که بیانگر تمام صفات و خصوصیات طرف مقابل باشد اما قدّ این آیینه – شعر- برقامت بلند ورسای فضائل حسین بن علی (ع) بس کوتاه و حقیر می نماید و آیینه ای به وسعت ملک وملکوت باید تاشاید گوشه ای ازعظمت ومقام آن حضرت رامنعکس سازد.
2- ما دراین مختصر نمی خواهیم آنچه ازشعرا درمدح ورثای ابا عبدالله الحسین(ع) آمده رابیان کنیم وهرگزقادر براین کارنخواهیم بود بل هدف ما ارائه نمونه هایی ازمیان شاعران هردورۀ تا تأثیرفرهنگ عاشورا برهنر و ادبیات فارسی نمایانده شود. و بیشتر جلوه گر گردد.
3- به خاطرآشنایی بامحیط شاعران و اوضاع اجتماعی،سیاسی زمان آنان که بی تأثیر درسروده هایشان نیست،از وضع شیعه، تحولات اجتماعی،سیاسی شیعیان و موقعیتها و جایگاه آنان درهرعصر و دوره ای، به اختصار سخن رفته تابا توجه به آن موقعیتها فضای شعر وشاعر بهترمجسّم شود.
4- شاعران از دورۀ آغازین مرثیۀ سرایی به ترتیب تاریخی و متأخرین به ترتیب حروف الفبایی ذکر شده وشعرای قدما براساس تاریخ فوت معیّن شده اند که تاپایان قرن 13 هجری و آغازقرن 14 هجری دقیقاَ 72 شاعر به تعداد اصحاب امام حسین (ع) می باشند. مقاله بیش از250 شاعر معروف وبرجستۀ معاصر (قرن 14و15 ه) که اشعاری در رثا وثنای حسین بن علی(ع) داشته اند رامعرفی کرده و منابع اشعارشان رادر پایان فهرست کرده و از هرکدام نمونه ای، معرفی شده است.
5- این مقاله پس ازمقدمه به دوبخش تقسیم گردیده : بخش اول، عصر شاعران و
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 53 بخش دوم، شعر شاعران.
دربخش اول به این سؤال که چراقدیمی ترین مرثیۀ فارسی درقرن چهارم به امام حسین اختصاص یافته پاسخ گفته شده و عواملی که باعث شده اند از زمان زندگانی وشهادت حضرت سیدالشهداء (ع) تا قرن چهارم اثری به دست ما نرسد رابیان داشته ایم. سپس مشکلات شیعیان از آغاز تاقرن چهارم وپیدایش زمینه های مناسب و تحولات سیاسی شیعیان را دراین قرن را بررسی نموده ایم و دریافته ایم که قدیمی ترین مرثیۀ فارسی در رثای حسین بن علی(ع) ازکسایی مروزی (قرن چهارم) بوده؛ آنگاه موقعیت شیعه و رفتار خلفای بنی عباس را درقرن چهارم تاهفتم هجری ارزیابی نموده ایم و سپس به تجربه های تازه درمراثی مذهبی درزمان سلجوقیان دست یافته ایم و همچنین وضع شیعه را درقرن نهم هجری بیان داشته ایم و رونق منقبت و مرثیت رادر دورۀ صفویان بازگو کرده ایم.
دربخش دوم شعرشاعران ازآغاز تاکنون آورده شده که اولین شاعرحسینی، کسایی مروزی درقرن چهارم بود و بعد از او ناصرخسرو درقرن پنجم و سنایی وقوامی رازی و انوری و ظهیر فاریابی درقرن ششم وهمین طور تاپایان قرن سیزدهم هجری 72 شاعر که درمدح و رثای ابی عبدالله شعری سروده اند ذکر شده و تأثیر مشهود و هویدای فرهنگ عاشورا براشعارشان مورد توجه قرار گرفته است.
درخاتمه فهرست کاملی از اسامی این شعرای حسینی به ترتیب تاریخی با ذکر تاریخ وفات و اسامی شعرای حسینی معاصر به ترتیب الفبا آمده وکتابنامۀ شعرای حسینی معاصر که منابع بی شمار و فراوانی را دراین موضوع درخود جای داده، ارائه شده است.
البته زندگینامه و تذکرۀ شعرای معروف به همراه شرح لغات واصطلاحات و مآخذ تلمیحات و آیات نیز دراین مقاله به چشم می خورد. درهرصورت باید اعتراف کرد رشد و شکوفایی و بالندگی و غنای ادبیات فارسی لااقل دربخش مرثیه سرایی، مدیون تأثیر فرهنگ عاشورا و قیام ابی عبدالله الحسین (ع) می باشدو این مهم به وضوح درابیات و اشعار شعرا محسوس و مشهود می باشد.
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 54