پویایی جامعه و دگرگونی در گفتمان عاشورا
دکتر سید هاشم آقاجاری
عاشورا و حادثه کریلا از دو دیدگاه می توان مورد بررسی و پژوهش قرار داد. نخست دیدگاهی از درون و با رهیافتی اعتقادی – تاریخی به منظور شناخت چهرۀ واقعی آن، آنچنانکه بوده است.
دوم، دیدگاهی از بیرون و با نگرۀ جامعه شناسی تاریخی و روانشناسی اجتماعی به قصد کنش متقابل عین و ذهن و پژوهش در فرآیند تحول و دگرگونی در ((تصویر)) ها و قرائتهای گوناگونی که در بستر متحول تاریخی و شرایط نو شونده اجتماعی که بر آن عارض گشته است.
در دیدگاه دوم، بسته به شرایط سیاسی – اجتماعی هر زمان یک ((گفتمان مسلط)) وجود داشته است یعنی در شرایط سیاسی و کنش گرا شدن جامعه، وجهۀ مبارزه جویانه و ((حماسی)) عاشورا و در شرایط غیر سیاسی شدن جامعه، وجهۀ فاجعه بار، غم انگیز، سوگوارانه و منفعلانه آن برجسته می گردد.
بررسی تاریخی و اجتماعی جامعه شیعی، نشیب و فرازهای حاصل از تغییرگفتمان مسلط را به خوبی نشان می دهد. به عنوان مثال، با گذرا از ((نهضت)) به نظام صفوی و فروکش کردن وضع و احساس حماسی و ضد دوران انقلابی ادبیات عاشورا نیز صبغه غیرسیاسی در و محافظه کارانه به خود می گیرد. با انتقال شیعه از یک ((حزب)) تحت ستم و اقلیت به یک ((دولت)) حاکم درقالب حکومت صفوی، عنصر غم انگیز، تراژدیک و غیرسیاسی در قرائت عاشورا، خصلت مسلط و فراگیر ادبیات شیعی دوران صفوی و سده های دهم تا دوازدهم هجری، می گردد. دوازده بند محتشم کاشانی مورد نمونه وار و ((تیپیک)) از این واقعیت است.
پس ازشهریور 1320 و ایجاد تحرک اجتماعی – سیاسی درجامعه ایران، جنبش
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 5 اصلاح طلبانه نوین اسلامی نیز به حرکت درمی آید تا در دهه پنجاه به اوج رادیکالیسم سیاسی می رسد.
سرانجام درسمت و سوی همین روند است که جنبش انقلابی- اسلامی نوین مردم ایران رادیکالیسم خود را در قرائت انقلابی و سیاسی امام خمینی از کربلا و عاشورا بیان می کند.رهبری انقلاب اسلامی ایران با تکیه بر عاشورای حماسی و ضمن برجسته کردن عناصر رادیکال قیام امام حسین در کربلا مهمترین سوخت و سلاح ایدئولوژیک را برای کارزار انقلابی و پیکار علیه ستم فراهم می سازد.این بیان انقلابی از امام حسین، کربلا و عاشورا در طول تاریخ شیعه کم نظیر و شاید بی نظیر باشد.این روایتی از حسین است که عاشورا را به سنگر مبارزه جهانی و تاریخی، علیه ستم و استسمار و استکبار در همه اشکالش مبدل می سازد و عزت، آزادی، استقلال و عدالت را یکجا رو در روی ذلت، استبداد، امپریالیسم و استثمار قرارمی دهد.این قرائت در طول سالهای انقلاب و حتی پس از تأسیس نظام انقلابی در جریان مقاومت و جنگ اسلامی-میهنی در برابر رژیم عراق کما بیش استمرار می یابد، اما به تدریج با به ضعف گراییدن آرمان طلبی و نهادینه شدن تکاپوی انقلابی و غیرسیاسی شدن جامعه، ابعادی از قرائت های غیرسیاسی عاشورا چهره نمایی می کند. زمینه یافتن روایتهای مرثیه ای و متافیزیکی و بازتولید اندیشه های آن جهانی، فردی، غیرسیاسی در سطح مناسک و کتابها در سالهای اخیر، علامت دگرگونی در متن و بطن حیات اجتماعی جامعه ایران است، که در صورت تداوم و گسترش چنین روندی باید منتظر تبدیل قرائت های غیرسیاسی و واقع گریزانه و احتمالاً فرقه ای، به ((گفتمان مسلط)) عاشورا و کربلا در آینده بود.گفتمانی که در برگیرنده دیدگاهی اسطوره ای، فرا تاریخی، تراژدیک، شفاعتی و تقدیرگرا(فاتالیستی) می باشد.، برخلاف گفتمان سیاسی و انقلابی که مبین جهاد و مبارزه، امکان تغییر وضع موجود و دستیابی به وضع مطلوب، امید به آینده، اعتقاد به اراده انسان و مسئولیت اجتماعی او ایجادکننده روحی ای فعال، کنش گر و پرتکاپوست.
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 6