فصل هفتم در بیان تفهیم است

‏‏فصل هفتم در بیان تفهیم است‏

‏‏یکی از آداب قلبیّۀ عبادات، خصوصاً عبادات ذکریّه، «تفهیم» است.‏‎ ‎‏و آن چنان است که انسان قلب خود را در ابتداء امر چون طفلی پندارد که زبان‏‎ ‎‏باز نکرده و آن را می خواهد تعلیم دهد؛ پس، هر یک از اذکار و اوراد و حقایق‏‎ ‎‏و اسرار عبادات را با کمال دقّت و سعی به آن تعلیم دهد و در هر مرتبه ای از‏‎ ‎‏کمال هست، آن حقیقتی را که ادراک نموده به قلب بفهماند. پس، اگر اهل‏‎ ‎‏فهم معانی قرآن و اذکار نیست و از اسرار عبادات بی بهره است، همان معنای‏‎ ‎‏اجمالی را که قرآنْ کلام خدا است و اذکارْ یادآوری حق است و عباداتْ‏‎ ‎‏اطاعت و فرمانبرداری پروردگار است تعلیم قلب کند و به قلب همین معانی‏‎ ‎‏اجمالیّه را بفهماند. و اگر اهل فهم معانی صوریۀ قرآن و اذکار است، همان‏‎ ‎‏معانی صوریّه را، از قبیل وعد و وعید و امر و نهی، و از علم مبدأ و معاد به‏‎ ‎‏آن مقدار که ادراک نموده به قلب تعلیم دهد. و اگر کشف حقیقتی از حقایق‏‎ ‎‏معارف یا سرّی از اسرار عبادات برای او شده، همان را با کمال سعی و‏‎ ‎‏کوشش به قلب تعلیم کند و آن را تفهیم نماید. و نتیجۀ این تفهیم آن است که‏‎ ‎‏پس از مدّتی مواظبتْ زبان قلب گشوده شود و قلبْ ذاکر و متذکّر گردد. در اول‏‎ ‎‏امر، قلب متعلّم بود و زبانْ معلّم و به ذکر زبانْ قلبْ ذاکر می شد و قلب تابع‏‎ ‎‏زبان بود، و پس از گشوده شدن زبان قلبْ عکس گردد: قلب ذاکر گردد و زبان‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏به ذکر آن ذکر گوید و به تبع آن حرکت کند. بلکه گاه شود که در خواب نیز‏‎ ‎‏انسان به تبع ذکر قلبی ذکر لسانی گوید، زیرا که ذکر قلبی مختص به حال‏‎ ‎‏بیداری نیست و اگر قلب متذکّر شود زبان که تابع آن شده ذکر گوید و از‏‎ ‎‏ملکوت قلب به ظاهر سرایت نماید: ‏‏قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شاکِلَتِه.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏بالجمله، در اوّل امر باید انسان این ادب یعنی «تفهیم» را ملحوظ دارد‏‎ ‎‏تا زبان قلب که مطلوب حقیقی است گشوده گردد. و علامت آن که زبان قلب‏‎ ‎‏گشوده شده آن است که تعب ذکر و زحمت آن مرتفع شود و نشاط و فرح رخ‏‎ ‎‏دهد و خستگی و رنج زایل گردد؛ چنانچه اگر کسی طفلی را که زبان باز ننموده‏‎ ‎‏بخواهد تعلیم دهد، تا طفل زبان باز ننموده معلم خسته و ملول شود؛ همین‏‎ ‎‏که طفل زبان گشود و آن کلمه را که تعلیم او می کرد ادا کرد، خستگی معلّم‏‎ ‎‏رفع شود و معلّم به تبع طفل کلمه را ادا کند بی رنج و تعب. قلب نیز در ابتداءِ‏‎ ‎‏امر طفلی است زبان نگشوده که آن را باید تعلیم داد و اذکار و اوراد را باید به‏‎ ‎‏زبان آن گذاشت، و پس از باز شدن زبانِ آن انسان تابع آن گردد و رنج و تعب‏‎ ‎‏تعلیم و خستگی ذکر مرتفع گردد. و این ادب برای کسانی که مبتدی هستند‏‎ ‎‏خیلی لازم است.‏

‏‏     و باید دانست که یکی از نکات تکرار اذکار و ادعیه و دوام ذکر و عبادت‏‎ ‎‏همین است که زبان قلب گشوده و قلب ذاکر و داعی و عابد گردد و تا این ادب‏‎ ‎‏ملحوظ نشود زبان قلب گشوده نشود.‏

‏‏     و در احادیث شریفه اشاره به این معنی شده است؛ چنانچه در ‏‏کافی‏‎ ‎‏شریف از حضرت صادق سلام اللّه علیه حدیث کند که حضرت امیرالمؤمنین‏‎ ‎‏سلام اللّه علیه در ضمن بعضی از آداب قرائت فرمودند: ‏‏وَ لٰکِنِ اقْرَعُوا بِهِ‏‎ ‎‏قُلُوبَکُمُ الْقٰاسِیَةَ، وَلاٰ یَکُنْ هَمُّ اَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَة.‏‎[2]‎

‏‏    ‏‏و در حدیث ‏‏کافی ‏‏است که حضرت صادق به ابواُسامه فرمود: ‏‏یٰا اَبٰا‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏اُسٰامَة، اُدْعُوا(ارعوا) قُلُوبَکُمْ ذِکْرَ اللّه وَ احْذَرُوا النُّکَتْ.‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏حتی کمّل اولیاء علیهم السلام نیز این ادب را ملحوظ می داشتند،‏‎ ‎‏چنانچه در حدیث است که حضرت صادق سلام اللّه علیه را حالتی در نماز‏‎ ‎‏دست داد که افتاد غش کرد؛ چون حالت افاقه دست داد، از سببش سؤال‏‎ ‎‏شد. فرمود: ‏‏ما زِلْتُ اُرَدِّدُ هذِه اْلآیَةَ عَلیٰ قَلْبی حَتّیٰ سَمِعْتُها مِنَ الْمُتَکَلِّمِ بِهٰا فَلَمْ‏‎ ‎‏یَثْبُتْ جِسْمی لِمُعایَنَةِ قُدْرَتِه.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏و از جناب ابوذر رضی اللّه عنه نقل شده که ‏‏قٰامَ رسولُ اللّه صلّی اللّه علیه‏‎ ‎‏و آله لیلةً یُردّدُ قولَه تعالی: اِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَاِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ اِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَاِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیْزُ‏‎ ‎‏الْحَکیم.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏بالجمله، حقیقت ذکر و تذکّرْ ذکر قلبی است و ذکر لسانی بدون آن‏‎ ‎‏بی مغز و از درجۀ اعتبار بکلّی ساقط است. چنانچه در احادیث شریفه به این‏‎ ‎‏معنی بسیار اشاره شده. رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله به ابی ذر فرمود: ‏‏یٰا‏‎ ‎‏اَبٰاذَر، رَکْعَتٰانِ مُقْتَصِدَتٰانِ فی تَفَکُّرٍ خَیْرٌ مِنْ قِیامِ لَیْلَةٍ والْقَلْبُ لاٰهٍ.‏‏[‏‏نسخه: سٰاهٍ‏‎[6]‎‏]‏

‏‏    ‏‏و هم از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله منقول است که «خدای تعالی‏‎ ‎‏نظر به صورتهای شما نمی کند، بلکه نظر به قلبهای شما می کند.»‏‎[7]‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏     و در احادیثِ حضور قلب می آید که نماز به قدر حضور قلب مقبول‏‎ ‎‏است و هر چه قلب غفلت داشته باشد به همان اندازه نماز را قبول نمی کنند. و‏‎ ‎‏تا این ادب که ذکر شد ملحوظ نشود، ذکر قلبی حاصل نگردد و قلب از سهو و‏‎ ‎‏غفلت بیرون نیاید.‏

‏‏     و در حدیث است که حضرت صادق علیه السلام فرمود: ‏‏فاجْعَلْ قَلْبَکَ‏‎ ‎‏قِبلَةً لِلِسٰانِکَ لاٰ تُحَرِّکْهُ اِلاّ بِاِشارةِ الْقَلْب.‏‎[8]‎‏ و قبله شدن قلب و تبعیّت لسان و‏‎ ‎‏سایر اعضاء از آن صورت نگیرد، مگر با ملحوظ داشتن این ادب. و اگر اتّفاق‏‎ ‎‏افتد حصول این امور بدون این ادب، از نوادر است و انسان نباید به آن مغرور‏‎ ‎‏شود.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎