فصل ششم در بیان نشاط و بهجت است‌

‏‏فصل ششم در بیان نشاط و بهجت است ‏

‏‏    و دیگر از آداب قلبیّۀ نماز، و سایر عبادات، که موجب نتایج نیکویی‏‎ ‎‏است، بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از اسرار عبادات‏‎ ‎‏است، آن است که سالک جدّیّت کند که عبادت را از روی نشاط و بهجت‏‎ ‎‏قلب و فرح و انبساط خاطر بجا آورد و از کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت‏‎ ‎‏احتراز شدید کند. پس، وقتی را که برای عبادت انتخاب می کند وقتی باشد‏‎ ‎‏که نفس را به عبادت اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور‏‎ ‎‏ندارد، زیرا که اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت کند‏‎ ‎‏ممکن است آثار بدی به آن مترتّب شود که از جملۀ آنها آن است که انسان از‏‎ ‎‏عبادت منضجر شود و تکلّف و تعسّف آن زیاد گردد و کم کم باعث تنفّر طباع‏‎ ‎‏نفوس شود. و این علاوه بر آن که ممکن است انسان را بکلّی از ذکر حق‏‎ ‎‏منصرف کند و روح را از مقام عبودیّت که منشأ همۀ سعادات است برنجاند،‏‎ ‎‏از چنین عبادتی نورانیّت قلبیّه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل نگردد و‏‎ ‎‏صورت عبودیّتْ صورت باطن قلب نشود. و پیش از این ذکر شد که مطلوب‏‎ ‎‏در عبادات آن است که باطن نفس صورت عبودیّت شود.‏

‏‏     و اکنون چنین گوییم که یکی از اسرار و نتایج عبادات و ریاضات آن‏‎ ‎‏است که اراده نفس در ملک بدن نافذ گردد و مملکت یکسره در تحت کبریاءِ‏‎ ‎‏نفس منقهر و مضمحلّ گردد و قوای منبثّه و جنود منتشرۀ در ملک بدن از عصیان‏‎ ‎‏و سرکشی و انانیّت و خودسری باز مانند و تسلیم ملکوت باطن قلب شوند،‏‎ ‎‏بلکه کم کم تمام قوا فانی شوند در ملکوت، و امر ملکوت در ملک جاری و نافذ‏‎ ‎‏شود و ارادۀ نفس قوّت گیرد و زمام مملکت را از دست شیطان و نفس امّاره‏‎ ‎‏بگیرد و جنود نفس از ایمان به تسلیم و از تسلیم به رضا و از رضا به فنا سوق‏‎ ‎‏شوند. و در این حال شمّه ای از اسرار عبادات را نفس دریابد و از تجلّیات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏فعلیّه شمّه ای حاصل گردد. و آنچه ذکر شد تحقّق پیدا نکند مگر آن که‏‎ ‎‏عبادات از روی نشاط و بهجت بجا آورده شود و از تکلّف و تعسّف و کسالت‏‎ ‎‏بکلّی احتراز شود تا حال محبّت و عشق به ذکر حق و مقام عبودیّت رخ دهد و‏‎ ‎‏انس و تمکّن حاصل آید. و انس به حقّ و ذکر او از اعظم مهمّاتی است که اهل‏‎ ‎‏معرفت را به آن عنایت شدید است و اصحاب سیر و سلوک برای آن تنافس‏‎ ‎‏کنند. و چنانچه اطبّا را عقیده آن است که اگر غذا را از روی سرور و بهجت‏‎ ‎‏میل کنند زودتر هضم شود، همینطور طبّ روحانی اقتضا می کند که اگر‏‎ ‎‏انسان غذاهای روحانی را از روی بهجت و اشتیاق تناول کند و از کسالت و‏‎ ‎‏تکلّف احتراز کند، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر‏‎ ‎‏تصفیه شود.‏

‏‏     و اشاره به این ادب در کتاب کریم الهی و صحیفۀ قویم ربوبی شده‏‎ ‎‏است آن جا که در تکذیب کفّار و منافقین فرماید: ‏‏لاٰ یَأْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلاّ وَ هُمْ‏‎ ‎‏کُسالٰی وَ لاٰ یُنْفِقُونَ اِلاّ وَ هُمْ کٰارِهُون‏‎[1]‎‏ و آیۀ شریفۀ ‏‏لاٰ تَقْرَبُوا الصَّلٰوةَ وَ اَنْتُمْ‏‎ ‎‏سُکٰاریٰ‏‎[2]‎‏ در حدیثی به کسالت تفسیر شده. و در روایات اشاره به این ادب‏‎ ‎‏نموده اند و ما به ذکر بعضی از آن این اوراق را مفتخر می نماییم:‏

‏‏     محمّد بن یعقوب باسناده عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: ‏‏لاٰ تُکْرِهُوا‏‎ ‎‏اِلیٰ اَنْفُسِکُمُ الْعِبٰادَةَ.‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏و عن ابی عبداللّه (ع) قال: قالَ ‏‏رَسُولُ اللّه صَلَّی اللّه عَلَیْه و آلِهِ: یٰا عَلِیُّ،‏‎ ‎‏اِنَّ هٰذَا الدِّینَ مَتینٌ؛ فَاَوْغِلْ فیهِ بِرِفْقٍ وَ لاٰ تُبَغِّضْ اِلیٰ نَفْسِکَ عِبادَةَ ربِّک.‏‎[4]‎‎ ‎

‏
‏‎

‎‏     ‏‏و در حدیث است از حضرت عسکری سلام اللّه علیه: ‏‏اِذا نَشَطَتِ‏‎ ‎‏الْقُلُوبُ فَاَوْدِعُوهٰا، وَ اِذٰا نَفَرَتْ فَوَدِّعُوهٰا.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏و این دستور جامعی است که فرموده اند که در هنگام نشاط و بهجتِ‏‎ ‎‏قلوب ودیعه به آنها بسپارید، و در وقت نفار و گریز آنها را راحت بگذارید؛‏‎ ‎‏پس در کسب معارف و علوم نیز این ادب را باید منظور داشت و قلوب را با‏‎ ‎‏کراهت و تنفر وادار به کسب نکرد.‏

‏‏     و از این احادیث و احادیث دیگر استفادۀ ادب دیگر شود که آن نیز از‏‎ ‎‏مهمّات باب ریاضت است. و آن عبارت از «مراعات» است. و آن، چنان‏‎ ‎‏است که سالک در هر مرتبه که هست، چه در ریاضات و مجاهدات علمیّه یا‏‎ ‎‏نفسانیّه یا عملیّه، مراعات حال خود را بکند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نماید‏‎ ‎‏و زاید بر طاقت و حالت خود تحمیل آن نکند؛ خصوصاً برای جوانها و تازه‏‎ ‎‏کارها این مطلب از مهمّات است که ممکن است اگر جوانها با رفق و مدارا با‏‎ ‎‏نفس رفتار نکنند و حظوظ طبیعت را به اندازۀ احتیاج آن از طرق محلّله ادا‏‎ ‎‏نکنند، گرفتار خطر عظیمی شوند که جبران آن را نتوانند کرد؛ و آن خطر آن‏‎ ‎‏است که گاه نفس به واسطۀ سخت گیری فوق العاده و عنان گیری بی اندازه‏‎ ‎‏عنان گسیخته شود و زمام اختیار را از دست بگیرد و اقتضائات طبیعت که‏‎ ‎‏متراکم شد و آتش تیز شهوت که در تحت فشار بی اندازۀ ریاضت واقع شود،‏‎ ‎‏ناچار محترق شود و مملکت را بسوزاند. و اگر خدای نخواسته سالکی عنان‏‎ ‎‏گسیخته شود یا زاهدی بی اختیار شود، چنان در پرتگاه افتد که روی نجات را‏‎ ‎‏هرگز نبیند و به طریق سعادت و رستگاری هیچ گاه عود نکند.‏

‏‏     پس، سالک چون طبیب حاذقی باید نبض خود را در ایّام سلوک بگیرد و‏‎ ‎‏از روی اقتضائات احوال و ایّام سلوک با نفس رفتار کند؛ و در ایّام اشتعال‏‎ ‎‏شهوت که غرور جوانی است طبیعت را بکلّی منع از حظوظش ننماید و با‏‎ ‎
‏‎

‎‏طرق مشروعه آتش شهوت را فرو نشاند که فرونشاندن شهوت به طریق امر‏‎ ‎‏الهی اعانت کامل در سلوک راه حق کند. پس، نکاح و زواج کند که از سنن‏‎ ‎‏بزرگ الهی است که علاوه بر آن که مبدأ بقاء نوع انسانی است در سلوک راه‏‎ ‎‏آخرت نیز مدخلّیت بسزا دارد. و از این جهت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله‏‎ ‎‏فرمودند: «کسی که تزویج کند، نصف دینش را احراز نموده.»‏‎[6]‎‏ و در حدیث‏‎ ‎‏دیگر است که «کسی که دوست دارد ملاقات کند خدا را پاک و پاکیزه، ملاقات‏‎ ‎‏کند او را با زوجه.»‏‎[7]‎‏ و از رسول اکرم نیز منقول است که «اکثر اهل آتش‏‎ ‎‏عزبها هستند.»‏‎[8]‎‏ و در حدیث است که حضرت امیر مؤمنان سلام اللّه علیه‏‎ ‎‏فرمودند: «جماعتی از اصحاب بر خود حرام کردند زنها را و افطار در روز و‏‎ ‎‏خواب در شب را. امّ سلمه خبر داد به حضرت رسول اکرم. آن سرور تشریف‏‎ ‎‏آوردند نزد آنها فرمودند: آیا شما اعراض می کنید از زنها؟ همانا من نزد زنها‏‎ ‎‏می روم و روز تناول می کنم و شب خواب می روم، و کسی که از سنّت من‏‎ ‎‏اعراض کند از من نیست و خدای تعالی فرو فرستاد: ‏‏لا تُحَرِّمُوا طَیِّبٰاتِ مٰا اَحَلَّ‏‎ ‎‏اللّه لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا اِنَّ اللّه لاٰ یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ، وَ کُلُوا مِمّا رَزَقَکُمُ اللّه حَلالاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا‏‎ ‎‏اللّه الَّذی اَنْتُمْ بِهِ مُؤمِنُون.‏‎``‎‏»‏‎[9]‎

‏‏    ‏‏بالجمله، بر سالک راه آخرت «مراعات» احوال ادبار و اقبال نفس لازم‏‎ ‎‏است؛ و چنانچه از حظوظ نباید مطلقاً جلوگیری کند که منشأ مفاسد عظیم‏‎ ‎‏است، نباید در سلوک از جهت عبادات و ریاضات عملیّه به نفس سخت گیری‏‎ ‎‏کند و آن را در تحت فشار قرار دهد؛ خصوصاً در ایّام جوانی و ابتداء سلوک که‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏آن نیز منشأ انضجار و تنفّر نفس شود و گاه شود که انسان را از ذکر حقّ منصرف‏‎ ‎‏کند.‏

‏‏     و در احادیث شریفه اشاره به این معنی بسیار است، چنانچه در ‏‏کافی‏‎ ‎‏شریف است که حضرت صادق فرمودند: «من در ایّام جوانی جدّیّت و اجتهاد‏‎ ‎‏در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: ای فرزند کمتر از این عمل کن، زیرا‏‎ ‎‏که خدای عزّ وجّل وقتی که دوست داشته باشد بنده ای را، راضی شود از او به‏‎ ‎‏کم.‏‎``‎‏»‏‎[10]‎‏ و قریب به این مضمون در حدیث دیگر است.‏‎[11]‎

‏‏    ‏‏و نیز در روایت ‏‏کافی ‏‏است که حضرت ابی جعفر از حضرت رسول اکرم‏‎ ‎‏صلّی اللّه علیه و آله و سلم حدیث کند که فرمود: «همانا این دین محکم‏‎ ‎‏است؛ داخل آن شوید با رفق و مدارا، و عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا‏‎ ‎‏نکنید تا مثل سوار مفرطی باشید که نه سفر را قطع می کند و نه پشت به مرکوب‏‎ ‎‏خود باقی می گذارد.»‏‎[12]‎‏ و در حدیث دیگر است که «عبادت پروردگار را‏‎ ‎‏مبغوض نفس خود مکن.»‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏بالجمله، میزان در باب «مراعات» آن است که انسان ملتفت احوال‏‎ ‎‏نفس باشد و با آن به مناسبت قوّت و ضعف آن سلوک کند؛ چنانچه اگر نفس‏‎ ‎‏در عبادات و ریاضات قوی است و تاب مقاومت دارد، در عبادت کوشش و‏‎ ‎‏جدّیّت کند. و اشخاصی که ایّام غرور جوانی را طیّ کرده اند و آتش شهوات‏‎ ‎‏آنها تا اندازه ای فرو نشسته است، مناسب است قدری ریاضات نفسانیّه را‏‎ ‎‏بیشتر کنند و با جدّیّت و کوشش مردانه وارد سلوک و ریاضت شوند؛ و هرچه‏‎ ‎‏نفس را به ریاضات عادت دادند فتح باب دیگر برای او کنند تا آن که کم کم‏‎ ‎‏نفس بر قوای طبیعت چیره شود و قوای طبیعیّه مسخّر در تحت کبریای نفس‏‎ ‎‏گردند. و آنچه در احادیث شریفه وارد است که جدّیّت و کوشش در عبادت‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏کنید و مدح شده است از اشخاصی که اجتهاد و کوشش در عبادت و ریاضت‏‎ ‎‏می کنند و در عبادات و ریاضات ائمۀ هدی سلام اللّه علیهم وارد است، با این‏‎ ‎‏احادیث شریفه که اقتصاد در عبادت را مدح فرموده اند، مبنی بر اختلاف اهل‏‎ ‎‏سلوک و درجات و احوال نفوس است؛ و میزان کلّیْ نشاط و قوّت نفس و نفار و‏‎ ‎‏ضعف آن است.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎