مطالعه ی تطبیقی عشق الهی در اشعار مولوی، هربرت و امام خمینی (س)

‏‏مطالعه ی تطبیقی عشق الهی در اشعار مولوی، هربرت و‏‏ ‏‏امام خمینی(س)‏‏ ‏

‏‏□ فهیمه ناصری - علیرضا انوشیروانی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏در این نوشتار سعی شده است پس از پردازش به موضوع «عشق» به عنوان سلسله جنبان عالم‏‎ ‎‏هستی، نظرگاه سه شاعر عارف یعنی جرج هربرت شاعر مسیحی قرن 17 انگلستان،‏‎ ‎‏مولانا شاعر قرن ششم و حضرت امام خمینی(س) مورد بررسی قرار گیرد. ‏

‏‏اشتیاق، انکار عقل، نفی تعلقات مادی، ریاضت، مجاهده، وجد، درد جدایی از‏‎ ‎‏یار، شوق بازگشت به جوار یار، روح بی تاب و بی قرار عاشق و زار و نیاز عاشقانه از‏‎ ‎‏جمله مضامین مشترکی است که در این جستار با استفاده از روش های نقد ادبیات‏‎ ‎‏تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته اند. ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏عشق را چنین تعریف کرده اند: «شوق مفرط و میل شدید به چیزی؛ عشق آتشی است که در‏‎ ‎‏قلب واقع شود و محبوب را بسوزد. عشق دریای بلاو جنون الهی است و قیام قلب است با‏‎ ‎‏معشوق بلاواسطه»‏‎[1]‎‏ عشق نیروی محرکه عالم هستی و ودیعه ای است الهی. اصل خلقت بر‏‎ ‎‏پایه عشق بنا گردیده و گرمای عشق هستی بخش حیات است. ‏

‏‏جسم خاک از عشق بر افلاک شد‏  ‏کوه در رقص آمد و چالاک شد‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، ب 25‏

‏‏عشق سلسله جنبان عالم هستی است. بدون عشق نه حرکتی، نه هیجانی و نه تلاطمی،‏‎ ‎‏همه چیز در سکون و بی جانی است. عشق آنچنان آتش در دل عاشق بر می افروزد که شب و‏‎ ‎‏روز آرام و قرار ندارد. عاشق سراپا طلب می شود و از پی دیدن رخ یار به هر کوی و برزنی‏‎ ‎‏می رود تا مگر نشانی از رخ یار خویش ببیند. عاشق در تصرف کامل معشوق است و بدون او‏‎ ‎‏وجودی برای خویش قائل نیست. هر چه هست معشوق است و عاشق هیچ. ‏

‏‏جمله معشوقست و عاشق پرده ای‏   ‏زنده معشوقست و عاشق مرده ای‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، ب 30‏

‏‏عاشق چون پرده ای است که حجاب واقع شده است و باید که این حجاب از میان‏‎ ‎
‏‎

‎‏برخیزد، حجابی که مانع ظهور و تجلی معشوق است. برای اتصال به معشوق، عاشق باید‏‎ ‎‏خود از میان برخیزد. عاشق باید که از خود بیگانه شود و از بند زمان و مکان رها گردد تا مگر‏‎ ‎‏شایسته ی حضور درگاه معشوق گردد. ‏

‏‏چون نباشد عشق را پروای او‏  ‏او چو مرغی ماند بی پر، وای او‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، ب31‏

‏‏عشق راستین و حقیقی چون اکسیری عاشق را از ناخالصی ها و آلودگی ها پاک می کند.‏‎ ‎‏عاشق در راه معشوق مال و جان خود را فدا می کند و هر رنج و سختی را تحمل می کند. چون‏‎ ‎‏تمام خوشی ها و زیبایی ها را فقط در معشوق می بیند. ‏

‏‏هر که را جامه ز عشقی چاک شد‏  ‏او ز حرص و عیب کلی پاک شد‏

‏‏شاد باش ای عشق خوش سودای ما‏ ‏ای طبیب جمله علتهای ما‏

‏‏ای دوای نخوت و ناموس ما‏ ‏ای تو افلاطون و جالینوس ما‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، ب 24 - 22‏

‏‏و چون این خودی از میان برخاست، دل عاشق آینه ی تجلی معشوق می گردد که در آن‏‎ ‎‏عکس رخ یار دیده و مظهر اسماء و صفات الهی می شود. و آنگاه عاشقی در کار نیست هر‏‎ ‎‏چه هست معشوق است و دیگر محلی برای جدایی باقی نمانده، عاشق در وجود معشوق‏‎ ‎‏فانی شده و طلب حاصل گردیده است. ‏

‏‏«... عشق خواه حقیقی و خواه مجازی سرانجام آدمی را به سوی کمال می کشاند زیرا‏‎ ‎‏خاصیت عشق آنست که جمیع آرزوها و آمال انسانی را به یک آرزو و منظور تبدیل می کند و‏‎ ‎‏یک چیز یا یک شخص را قبله ی دل می سازد و آیین دو قبلگی و شرک را از بن بر می افکند و‏‎ ‎‏این خود نوعی از توجیه و یکتا پرستی است. پس عشق چه بر صورت و چه بر معنی، کیمیای‏‎ ‎‏تبدیل کثرت به وحدت و آتشی است که بنیاد ... و اشراک را یکباره می سوزد و آنگاه این‏‎ ‎‏حالت، عاشق را از هواپرستی و کام جویی رهایی می بخشد و کمال نفسانی از جهت اخلاق و‏‎ ‎‏اوصاف نیز حاصل می شود که غایت خداپرستی نیز هست و اگر به چشم حقیقت بنگریم‏‎ ‎‏پرستش معشوق با چنین آثاری عین خداپرستی است برای آنکه مقصود اصلی از تمام اعمال‏‎ ‎‏و ریاضت، حصول کمال است و این کمال از هر طریق که حاصل شود بی گمان راه حقیقت‏‎ ‎‏است و مطلوب ظهور اوست ....»‏‎[2]‎

‏‏عشق در جای جای عالم هستی و افلاک ساری است و هیچ چیز بدون عشق نیست، لکن‏‎ ‎
‏‎

‎‏تنها عشق راستین و حقیقی، عشق الهی است. انسان طبیعتاً به دنبال کمال و آرمان خواه‏‎ ‎‏است. عشق مجازی هم نشانه ای برای عاشق است تا راه را گم نکند و به سر منزل مقصود‏‎ ‎‏برسد. چون سایه که مدلول آفتاب است و نشانی از نور عالم تاب آفتاب است و به خودی‏‎ ‎‏خود وجود ندارد. ‏

‏‏«عشق حقیقی، الفت رحمانی و الهام شوقی است، و ذات حق که واجد تمام کمالات‏‎ ‎‏است و عاقل و معقول بالذات است، عاشق و معشوق است. بالجمله عشق حقیقی، عشق به‏‎ ‎‏لقاء محبوب حقیقی است که ذات احدیت باشد؛ و ما بقی عشق ها مجازی است.»‏‎[3]‎

‏‏خاصیت عشق حقیقی آرمان خواهی و کمال جویی آنست. ‏

‏‏هر که را جامه ز عشقی چاک شد‏  ‏او ز حرص و جمله عیبی پاک شد‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، ب 22‏

‏‏این چنین عشقی زیبنده ی انسان است، عشقی معنوی و روحانی، عشقی که از صورت و‏‎ ‎‏ظاهر فراتر رفته و به الفت و انسی روحانی انجامیده، عشقی که دیگر در آن «من»ی باقی‏‎ ‎‏نمانده و عاشق در معشوق فانی گردیده است. و خاصیت عشق راستین در همین است که‏‎ ‎‏درون را از هر چه «غیر» تهی می سازد و بعد آن را از وجود معشوق پر می سازد لذا دوگانگی‏‎ ‎‏از میان برمی خیزد و اتحاد و یگانگی هویدا می گردد. ‏

‏‏مولوی، جرج هربرت و امام خمینی(س) هم حب الهی و عشق حق را برگزیده اند،‏‎ ‎‏یُحِبُّهُم و یُحِبُّونَه (‏‏سوره مائده، آیه 54) و در اشعارشان از درد مهجوری و هجران سخن‏‎ ‎‏می گویند. سالکی که فقط فراق دیده و هجران کشیده آن را درک تواند کرد. آنچه جالب توجه‏‎ ‎‏است حقیقت عشق است که آن را باید بدون تعصب نزد همه کس جست؛ از عارف و شاعر‏‎ ‎‏بزرگ مولوی در قرن سیزدهم میلادی (هفتم قمری)، جرج هربرت، شاعر ... قرن هفدهم‏‎ ‎‏انگلستان تا حضرت روح الله، احیاگر اسلام ناب در قرن بیستم، اشعارشان بازتاب شور و‏‎ ‎‏هیجان و طلب درونی آنها است که تشنه ی غرق شدن در دریای فیض الهی هستند. نه‏‎ ‎‏فریفته ی دنیا گشته اند و نه به بهشت میل کرده اند و فقط به عشق الهی و فنا فی الله‏‎ ‎‏می اندیشند. با اینکه به زمان و مکان متفاوتی تعلق دارند هر چند هر سه از عشق سخن‏‎ ‎‏می گویند لکن به قول حافظ: ‏

‏‏یک قصه بیش نیست غم عشق و این عجب‏

‏        ‏کز هر زبانی که می شنوم نا مکرر است‏

‏
‏‎

‎‏جرج هربرت‏

‏‏به نظر هربرت، شاعر انگلیسی پروتستان قرن 17، عشق عامل انسجام و حرکت جهان بوده،‏‎ ‎‏لازمه ی آن معرفت است و مراحلی دارد که سالک باید از این مراحل بگذرد، هربرت عشق‏‎ ‎‏را نیرویی تعریف می کند که خداوند در وجود انسان قرار داده تا او را برانگیزد که به سمت‏‎ ‎‏خداوند یعنی منبع هستی انسان باز گردد. و بدین معنا عشق هم اشتیاق است و هم نیاز.‏‎ ‎‏انسان طوری آفریده شده که به سمت خداوند حرکت می کند ولی از این مطلب نباید این‏‎ ‎‏استنباط شود که انسان بدون قدرت اختیار خلق شده، بلکه قرار دادن نیاز به عشق الهی در‏‎ ‎‏انسان به این دلیل است که انسان بدون کمک، شروع کننده خوبی نمی تواند باشد. بنابراین‏‎ ‎‏این کار خداوند لطفی است بر بشر که انسان را طوری برای عشق ورزیدن به وجود خود‏‎ ‎‏آفریده که بدون وقفه تا بی نهایت مشتاق رسیدن به خداوند باشد. در واقع این خواسته ی‏‎ ‎‏خداوند باید برای انسان منشأ مسرت باشد که خداند بخواهد انسان به سمت او حرکت کند‏‎ ‎‏زیرا این حرکت خود عین کمال انسان است، کمالی که همه ی موجودات به طور مستقیم و‏‎ ‎‏غیر مستقیم در پی آن هستند. اما انسان گاهی اوقات منبع کمال را بتهای زمینی مثل مال،‏‎ ‎‏قدرت، جاه و مقام فرض می کند و در نتیجه به کمال واقعی نمی رسد. ‏

‏‏عشق تنها وسیله ی عروج روح به درجات بالاتر است و این عشق باید با معرفت حمایت‏‎ ‎‏شده و پیش رود. این معرفت باید به صورت تجربه و علمی دورنی در وجود خود شخص به‏‎ ‎‏وجود آید. مرکز این معرفت قلب است و انسان برای کسب آن احتیاجی به حواس پنجگانه‏‎ ‎‏ندارد. این معرفت به صورت درکی آنی و بصیرتی است که در انسان پدید می آید و شرط آن‏‎ ‎‏خواسته ی شخص سالک، تزکیه ی نفس و خواست خداوند است. هربرت در شعر‏‎ ‎‎"‎‎Mattens‎‎"‎‏ می گوید: «عشق خود را برای کسب معرفت به من بیاموز؛ / تا اینکه این نور‏‎ ‎‏جدیدی [معرفت] را که من آموختم، / بتواند به من خالق و مخلوق را نشان دهد: / سپس‏‎ ‎‏همراه با اشعه ی خورشید قادر خواهم بود به سوی تو عروج کنم.» (20 - 17) معرفت به‏‎ ‎‏عشق منتهی شده و عشق به معرفت جدیدی منتهی می شود. طوری که در هر گاه انسان رشد‏‎ ‎‏تکامل بهتری پیدا می کند. ‏

‏‏عشقی که هربرت برای خداوند قائل است عشقی عرفانی است به این معنا که او حضور‏‎ ‎‏پیوسته خداوند را در موجودات و خودش جستجو می کند، او لحظه ی شادی خود را زمانی‏‎ ‎‏می داند که به لذت حضور دست یافته باشد. وی خود را مستأجری می داند که مالکش‏‎ ‎
‏‎

‎‏خداست. در شعر «گل» می گوید: ‏

‏‏«به عنوان مستأجر قدیمی خداوند به این نتیجه رسیدم که گستاخی نکنم» (2 - 1) ولی‏‎ ‎‏این مستأجر خداوند که وجود پاکش به امانت به او واگذار شده باید آن وجود را پاک به‏‎ ‎‏خداوند برگرداند. زیرا این انسان بهترین تجلی خداوند بر روی زمین است و فقط انسان‏‎ ‎‏است که آگاهانه می تواند از طریق عشق ورزیدن به خداوند به کمال برسد. در شعر ‏‎"‎‎The‎‎ ‎‎pulley‎‎"‎‏ «چنگک» می گوید: «وقتی که خداوند انسان را آفرید/ در حالیکه یک لیوان پر از‏‎ ‎‏نعمتهای خود را کنارش گذاشته بود؛ / گفت که بگذار بر انسان آنچه را می توانیم بریزیم‏‎ ‎‏(بدهیم): / بگذار تمام محاسن دنیا که به طور پراکنده هستند در این گنجایش قرار گیرند»‏‎ ‎‏(5 - 1). در شعر ‏‎"‎‎providence‎‎"‎‏ می گوید: «از بین تمام مخلوقات زمین و دریا/ فقط به‏‎ ‎‏انسان راه های شناخت خود را نشان دادی، - و برگ برنده را در دست انسان قرار دادی، / و‏‎ ‎‏او را منشی ستایش خود ساختی.» (8 - 5) ‏

‏‏خداوند به این دلیل نیروی خلاق عشق را در انسان به ودیعت نهاده زیرا این نیرو منسجم‏‎ ‎‏کننده ی عالم هستی، باعث تولد معنوی دوباره ی انسان، تزکیه ی انسان و چاره ی گناهان او‏‎ ‎‏است. در شعر ‏‎"‎‎love II‎‎"‎‏ می گوید: «تو با تمام مهربانی خود هم موجودات خود را شفا‏‎ ‎‏می بخشی [به خوبی هدایت می کنی] موجوداتی که با شهوتهای بی پایان بیمار شده بودند.»‏‎ ‎‏ (12 - 11) ‏

‏‏عشق از نظر هربرت نیروی خلاق، هستی است. در شعر ‏‎"‎‎love I‎‎"‎‏ می گوید: «عشق فنا‏‎ ‎‏ناپذیر که خالق این چارچوب با عظمت هستی» ...‏‏¹‏‏ در این شعر منظور هربرت از چارچوب‏‎ ‎‏با عظمت، آسمان و زمین و کل هستی است. این نیروی خلاق باعث تجدید حیات معنوی‏‎ ‎‏انسان نیز می شود. در این حیات معنوی جدید عاشق به نحوی دیگر می بیند و می شنود. به‏‎ ‎‏نظر او همه ی ذرات و موجودات به سمت خداوند در حال حرکت بوده و مشغول ستایش او‏‎ ‎‏هستند. ستایشی که به خاطر خود خداوند است نه برای کسب بهشت و رهایی از عذاب‏‎ ‎‏الهی. در جواب این عشق خالصانه خداوند نیز جواب انسان را می دهد و این جواب و‏‎ ‎‏رضایت خداوند برای فرد مسیحی کافی است. در شعر ‏‎"The collar"‎‏ می گوید «من فکر‏‎ ‎‏کردم که کسی را فرزند خطاب می کند/ و من جواب دادم سرور من (5 - 34) این ندا را‏‎ ‎‏هربرت در درون خود که همان قلب است احساس می کند. آرزوی بزرگ هربرت این است‏‎ ‎‏که اجازه ی عشق ورزی به خداوند را پیدا کند و همینکه خداوند او را فرزند خطاب می کند‏‎ ‎
‏‎

‎‏انگار که وی مجوز عشق به خداوند را گرفته و این برای او مسرت واقعی است. و تأخیر ندای‏‎ ‎‏حق برای او بدترین عذاب است. لیکن برای اجابت دعای خود، سالک باید خود را از‏‎ ‎‏آلودگی دور کند و بر وسوسه های شیطانی درون خود غلبه یابد. در شعر ‏‎"Miserie"‎‎ ‎‏می گوید: «در ابتدا انسان گنیجه ای بود، / که در باغ بهشت بود: / شکوه و جلال/ چهره و‏‎ ‎‏قلب او را زینت داده بودند. / ولی گناه او را فریب داد. هم اکنون/ او تکه ای گوشت است،‏‎ ‎‏بدون .... / که خود را به درگاه نعم الهی برساند: / یک ظرف متلاطم که به سوی هر چیز‏‎ ‎‏می رود/ جز خودش: / خدای من، مقصودم خودم هستم.» (78 - 68) ‏

‏‏تنها راه تزکیه انسان نیز از طریق عشق الهی است که او را به مرتبه ای می رساند که به اصل‏‎ ‎‏خویش برمی گردد و عطایای الهی که در درونش نهفته است مانند گل شکوفا می گردد. در‏‎ ‎‏شعر «گل» ‏‎The Flower‎‏ می گوید: «من هم اکنون در میانسالی شکوفا می شود/ بعد از‏‎ ‎‏بسیاری مردنها [کشتن نفس اماره] من زنده مانده و می نویسم، / من بار دیگر بوی شبنم و‏‎ ‎‏باران را حس می کنم، / و از سرودن شعر خوشایند هستم: آه، تنها نور من/ (9 - 36) لیکن‏

‏‏برای رسیدن به این مرحله نه تنها تلاش انسان بلکه کمک قدیسین، پیامبران و خداوند از‏‎ ‎‏شروط اصلی است. آنها و مخصوصاً عیسی مسیح نه تنها شادی و آسایش مسیحیان هستند‏‎ ‎‏بلکه الگوهای ایده آل انسان کامل می باشند و پیروی از آنها موفقیت سالک را در طی طریق‏‎ ‎‏عشق الهی تضمین می کند. در شعر ‏‎"Divinitie"‎‏ می گوید» «مسیح، بصیرتی است که برای‏‎ ‎‏اولین بار راز شراب آسمانی عشق را نوشید»‏‏⁹‏‏ و به سمت ذات خداوند عروج یافت. از نظر‏‎ ‎‏مسیحیان انسان زمانی به تکامل و خوشی واقعی می رسد که حضور خداوند را در قلب خود‏‎ ‎‏حس کند به این معنا که صفات الهی را در خود به وجود آورده و به تمثال خداوند در آمده،‏‎ ‎‏خدا گونه شود. همانطور که مسیح خداگونه شد. شرح این مراحل اعم از بی قراری روح‏‎ ‎‏انسان برای قرب به خدا، تزکیه و احساس حضور خداوند در وجود شخص با استفاده از‏‎ ‎‏تصاویر ذهنی مناسب در اشعار هربرت نشان داده شده اند. ‏

‏‏از جمله سمبل هایی که در اشعار هربرت به کار رفته اند می توان شراب، آتش، پرواز، بال‏‎ ‎‏و شیرینی را اسم برد. هربرت عشق را به شراب تشبیه می کند که شیرینی آن اصل جدیدی‏‎ ‎‏در حیات معنوی انسان ایجاد می کند. در شعر ‏‎"The Agonie"‎‏ می گوید: «عشق آن‏‎ ‎‏آشامیدنی شیرین و الهی است، / که خدای من آن را مثل خون می داند، ولی من، به عنوان‏

‏‏شراب» (8 - 17) در موارد دیگر شراب وسیله ای برای پرواز و عروج به مراحل بالاتر‏‎ ‎
‏‎

‎‏می شود. در ‏‎"The Banquet"‎‏ می گوید: «شراب سرانجام بال می شود. / زیرا به وسیله ی‏‎ ‎‏آن من به سوی تو پرواز می کنم: (4 - 42). تبدیل شراب به بال به معنای غنای روحانی‏‎ ‎‏است که از طریق وساطت و شفاعت عیسی مسیح انجام می شود که عواملش نان و شراب مقدس‏‎ ‎‏هستند. ثمره ی این وساطت و این نوشیدن شراب مقدس لحظه ی حضور خداوند در بنده‏‎ ‎‏است که هربرت آن لحظه را با استفاده از اشاراتی به شیرینی و شکوفا شدن گلها تشبیه‏‎ ‎‏می کند. در شعر ‏‎"The Glance"‎‏ می گوید: «من احساس مسرت شیرینی (‏‎Sugared‎‏)‏‎ ‎‏کردم، / که از همه ی مهربانی هایی که دیگران کرده بودند، / نشان داده بودند، عطا کرده‏‎ ‎‏بودند، در قلبم فزونی یافت، / و قلبم را در بر گرفت.» (8 - 5) در شعر ‏‎"The Flower"‎‎ ‎‏غنای روحانی نه تنها با استفاده از طعم شیرینی بلکه با تشبیه به شکوفا شدن گلها نشان داده‏‎ ‎‏شده است. هربرت می گوید: «چقدر تازه، خدای سرور من، چقدر شیرین و تمیز/ برگشت‏‎ ‎‏تو در وجود من است: مثل گلهایی که در فصل بهار: / که علاوه بر زیبایی خود، / حتی از‏‎ ‎‏یخبندان کهنه هم مسرت می آفرینند. / غم از بین می رود/ مثل برف در ماه مِی (‏‎May‎‏) /‏‎ ‎‏گویی که اصلاً چنین سرمایی نبوده» (7 - 1) در این شعر علاوه بر تشبیه غنای معنوی به‏‎ ‎‏شکوفا شدن گلها، قدرت دیگر عشق که بر طرف کردن آلام انسان است نیز نشان داده شده‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏ از جمله تصاویر ذهنی که در شعر هربرت زیاد به کار برده شده است تصویر آتش‏‎ ‎‏می باشد. هربرت آتش را عامل دو چیز می داند: 1 - از بین بردن گناهان 2 - افزودن عشق‏‎ ‎‏خداوند در قلب سالک. شعله ی عشق الهی قلب را شعله ور می کند، گناهان او را در بر گرفته‏‎ ‎‏از بین می برد و عشق الهی را جانشین آن می کند. هربرت در ‏‎"Love III" ‎‏ می گوید: «گرمای‏‎ ‎‏ابدی و فناناپذیر! بگذار شعله ی بزرگت (با عظمت) / آن چیز کم اهمیت تر [آروزهای‏‎ ‎‏دنیوی] را به خود جذب کند. بگذار آن شعله ها، / که کلمات [آرزوها] را از بین می برند، اول‏‎ ‎‏آنها را رام کند [خوب جهت دهند]، / و در قلبهای ما آتش آرزوهای خوب و واقعی را‏‎ ‎‏شعله ور سازند، / تا مگر شهوات ما را از بین برده، و راه تو را در قلب ما هموار کند.» (5 - 1) ‏

‏‏در اشعار هربرت آتش با گرما و انرژی خود قلب سالک را از آلودگی ها پاک کرده و او را‏‎ ‎‏برای رسیدن به قرب الهی مشتاق تر می کند. نور آتش نیز سالک را برای عبور از طریق عشق‏‎ ‎‏راهنمایی می کند تا آنجا که قلب سالک محراب الهی (‏‎Altar‎‏) می شود و عشق را که درکی‏‎ ‎‏ذهنی است تجربه می کند. ‏

‏
‏‎

‎‏مولوی‏

‏‏عشق نیروی نهفته در همه ی موجودات است که آنها را به سمت کمال مطلق سوق می دهد.‏‎ ‎‏سالک در طی طریق خود مراحلی را طی می کند تا به اصل خویش باز گردد، جایگاه خود را‏‎ ‎‏در هستی پیدا کند و بر اساس ذات و سرنوشت خود به کمال برسد. ‏‎Fowlie‎‏ عشق الهی را‏‎ ‎‏اشتیاق کل هستی برای خدا گونه شدن تعریف می کند. در واقع ارزش هر انسانی بستگی به‏‎ ‎‏درجه شناخت او نسبت به حقیقت مطلق و فنای او در آن حقیقت از طریق عشق دارد. از‏‎ ‎‏انواع عشق می توان عشق طبیعی، فلسفی، کیهانی و الهی را نام برد. تجلی عشق را به‏‎ ‎‏صورتهای مختلف می توان مشاهده کرد. ‏

‏‏شاعران و نویسندگان مختلف به نحوی در مکتوبات خود نجوای روح عاشق خود را‏‎ ‎‏عرضه داشته اند و بدین وسیله تجربه های مراحل رسیدن به کمال خود را برای رهروان بیان‏‎ ‎‏کرده اند طوری که با بررسی اشعار و نوشته های عاشق ذات الهی می توان به درجات و‏‎ ‎‏مراحلی که سالک به آنها رسیده پی برد و الگویی برای انسان کامل شدن پیدا کرد. ‏

‏‏از جمله افرادی که نمادهای عشق الهی در آثارشان به طور همه جانبه به چشم می خورد‏‎ ‎‏مولانا شاعر فارسی زبان قرن ششم است. از نظر مولانا عشق به عنوان قدرت خلاق جهان به‏‎ ‎‏علاوه ی نیاز و اشتیاق مطرح است. وی معرفت را لازمه ی عشق می داند و مراحلی را برای‏‎ ‎‏وارد شدن به حیطه ی عشق الهی لازم می داند ولی اعتراف می کند که عشق تجربه ای است که‏‎ ‎‏بیان آن با این زبان الکن میسر نیست. ‏

‏‏حدیث عشق را هم از عشق باید جست‏ ‏که او، چه آینه، هم ناطق است و الکن‏

‏‏غزل 2074‏

‏‏هر چه گویم عشق را شرح و بیان‏ ‏چون به عشق آیم، خجل گردم از آن‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، داستان کنیزک‏

‏‏عشق هم اشتیاق است و هم نیاز، ابن العربی می گوید که آفرینش جهان به وسیله ی عشق‏‎ ‎‏الهی است. خداوند گنجی مخفی بود که عاشق شناخته شدن بود بنابراین عالم را آفرید تا او‏‎ ‎‏را دوست بدارد. پس عشق، اشتیاق خداوند است برای شناخته شدن: از طرف دیگر هستی‏‎ ‎‏به کمال نمی رسد مگر اینکه عاشق وار پا به مرحله ی عشق الهی بگذارد. ‏

‏‏عاشقی که عشق را نشناخته‏  ‏خویش را محتاج هر در ساخته‏

‏‏غزل 2332‏

‏
‏‎

‎‏لذت هستی نمودن نیست را‏ ‏عاشق خود کرده بودی نیست را‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 606‏

‏‏چون جان اندر جهان گر نا پدیدم، ‏ ‏چون عشق عاشقان گر بی نشانیم‏

‏‏ولیک آثار ما پیوسته ی تست‏ ‏که ما، چون جان، نهانیم و عیانیم‏

‏‏غزل 1536‏

‏‏ولی لازمه ی این عشق معرفت است. معرفتی که با رحمانیت خداوند ارتباط پیدا می کند.‏‎ ‎‏مرکز این معرفت قلب است که حقیقت وجودی اوست. این معرفت به کسانی افاضه‏‎ ‎‏می شود که آگاهانه خواستار آن باشند. بعد از هر معرفتی عشقی جدید و بعد از هر عشقی‏‎ ‎‏معرفتی دیگر کسب میشود و این دور کماکان ادامه دارد و شرط ورود به راه معرفت و عشق‏‎ ‎‏الهی، تزکیه ی نفس است. ‏

‏‏هر کسی ز اندازه ی صیقل دلی‏  ‏غیب را ببیند به قدر صیقلی‏

‏‏هر که صیقل بیش کرد او بیش دید‏ ‏بیشتر آمد و را صورت پدید‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، 10و 2909‏

‏‏در دیدگاه مولانا به وسیله ی عشق و به خاطر عشق عالم هستی انسجام دارد.‏

‏‏آفرین بر عشق کل اوستاد‏ ‏صد هزاران ذره را داد اتحاد‏

‏‏همچو خاک مفترق در رهگذر‏ ‏یک سبوشان کرده است این کوزه گر‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، 8 - 3727‏

‏‏این قدرت خلاق و انسجام دهنده باعث زیبا شدن هستی، بر طرف شدن زشتی ها،‏‎ ‎‏پوچی ها و نخوت هاست. ‏

‏‏شاد باش ای عشق ای سودای ما‏  ‏ای طبیب جمله علت‏‏‎‏‏ های ما‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 23‏

‏‏بر اثر عشق، عاشق به گونه ای دیگر می بیند، می شنود و جهان را درک می کند. وی جهان‏‎ ‎‏را عکس رخ یار می بیند و احوال خود را نشانه های عشق بی نشان. ‏

‏‏ور به خشم و جنگ قهر؟ اوست‏ ‏ور به صلح و عذر عکس مهر اوست‏

‏‏ما که ایم اندر جهان پیچ پیچ‏ ‏چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 3 - 1512‏

‏‏روان شد اشک یاقوتی، ‏

‏
‏‎

‎‏ز راه دیدگان، اینک‏

‏‏ز عشق بی نشان آمد‏

‏‏نشان بی شان اینک!‏

‏‏غزل 1315‏

‏‏و این به ظاهر بی نشان، ذات باری تعالی است که احکام وی در قرآن، سیره ی نبوی و‏‎ ‎‏احادیث ائمه ی اطهار وجود دارد و پیروی از آنهاست که عاشق را به سر مقصود می رساند.‏‎ ‎‏وگرنه پیروی از افراد و عشق زمینی جز ننگ و خواری به دنبال ندارد. ‏

‏‏هر چه جز عشق خدای احسن است‏ ‏ گر شکر خواریست آن جان کندن است‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، حکایت پیامبر (ص) و بیمار‏

‏‏از نظر مولانا عشق های زمینی از آنجا که عشق به آفریده ی خداست به نحوی عشق‏‎ ‎‏ورزیدن به ذات باری تعالی است. لیکن به شرط آنکه معشوق زمینی بت نشده و سالک،‏‎ ‎‏عشق به موجود زمینی را به عنوان تمرینی برای عشق ورزیدن به ذات باری تعالی به حساب‏‎ ‎‏آورد. ‏

‏‏صورت یاری که سوی او شوی‏  ‏از برای مؤمنی اش میروی‏

‏‏پس به معنی سوی بی صورت شدی‏  ‏گر چه ز آن مقصود غافل آمدی‏

‏‏پس حقیقت حق بود معبود کل‏ ‏کز پی او قسمت سیران سبل‏

‏‏لیک بعضی روی سوی دم کرده اند‏  ‏گر چه سر اصلت سر گرم کرده اند‏

‏‏مثنوی، دفتر ششم، 6 - 3753‏

‏‏ولی یافتن اصل خویشتن ممکن نیست جز اینکه بنده، بندگی خود را درک کرده و آگاه‏‎ ‎‏باشد که وجودش خداگونه بوده است و باید آن را پاک و خداگونه سازد تا غیر از وجود حق‏‎ ‎‏تعالی در وجودش نباشد. ‏

‏‏وقت آن آمد که من عریان شوم‏ ‏جسم بگذارم سراسر جان شوم‏

‏‏مثنوی، دفتر ششم، 613‏

‏‏عشق آن شعله است کو چون برفروخت‏ ‏هر چه جز معشوق باقی جمله سوخت‏

‏‏تیغ لا در قتل غیر حق براند‏  ‏در نگر که بعد لا دیگر چه ماند‏

‏‏ماند لا الله و باقی جمله رفت‏  ‏شاد باش العشق شرکت سوز رفت‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، 60، 587‏

‏‏در جسم من، جانی دیگر‏

‏
‏‎

‎‏در جان من جان دگر ‏

‏‏با آن من آنی دگر‏

‏‏زیرا به آن پی برده ام!‏

‏‏غزل 371‏

‏‏مولانا به «آن» پی برده زیرا از بند سگ طبعی رهایی جسته، آگاهانه تزکیه ی نفس کرده و‏‎ ‎‏بر منِ شیطانی خویش غلبه کرده، منِ جدیدی که منِ تکامل یافته است برای خود کسب‏‎ ‎‏کرده، مرده تا زنده شده. ‏

‏‏مرده شو تا مخرج الحی الصمد‏ ‏زنده ای زین مرده بیرون آورد‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، 551‏

‏‏این مردن مستلزم ریاضتها و مشقات است. برای سالک طی طریق مهم است. از نظر‏‎ ‎‏عاشق، عشق قماری است که شرکت در آن مهم است و عاشق هر لحظه منتظر باختهای‏‎ ‎‏گوناگون است. ‏

‏‏آن یکی بازی که بد من باختم‏  ‏خویشتن را در بلا انداختم‏

‏‏در بلا هم می‏‏‎‏‏ چشم لذات او‏  ‏مات اویم، مات اویم، مات او‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، 7 - 2046‏

‏‏با پیمودن طی طریق است که انسان عملاً ندای حق را لبیک گفته و بهترین نمودار‏‎ ‎‏خداوند و مستجاب الدعوه می شود. ‏

‏‏یک لحظه بلانوش ره عشق قدیمیم‏  ‏یک لحظه بلی گوی مناجات الستیم‏

‏‏عزل 1477‏

‏‏قدرت خداگونه شدن را خداوند فقط در وجود انسان نهاده و به این دلیل باید انسان‏‎ ‎‏مرتب متذکر گردد که با امانت الهی را به دوش دارد و نباید به خاطر زندگی دنیوی جایگاه با‏‎ ‎‏عظمت خود را در هستی از یاد ببرد. ‏

‏‏گفت پیغمبر که حق فرموده است‏  ‏من نگنجم در خم بالا و پست‏

‏‏در دل مؤمن بگنجم ای عجب‏  ‏گر مرا جویی در آن دلها طلب‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 4 - 2653‏

‏‏انسان مؤمن یعنی انسان کامل، انسانی که مرحله ی فنا یعنی احساس عدم وابستگی به‏‎ ‎‏دنیای خاکی را گذرانده و وارد مرحله ی بقا شده است، مرحله ای که انسان خود را ماورای‏‎ ‎‏عقل و احساس دیده و خود را آگاهانه در جهانی می بیند که همه ی ذراتش به هم و به او‏‎ ‎
‏‎

‎‏متصل بوده و خداگونه اند. ‏

‏‏گنج مخفی بود ز پری جوش کرد‏ ‏خاک را سلطان اطلس پوش کرد‏

‏‏گنج مخفی بود ز پری جوش کرد‏ ‏خاک را تابان تر از افالک کرد‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 3 - 2862‏

‏‏برای بازگشت به این گنج مخفی، عشق عامل و نیروی محرک است و شرح این عشق در‏‎ ‎‏اشعار شعرای سالک با استفاده از تمثیل ها و نماد ها و تصاویر ذهنی رهنمای راه دیگر‏‎ ‎‏سالکان است. در واقع به کار بردن هر تصویر ذهنی و سمبل، نشان دهنده ی مرحله ای است‏‎ ‎‏که سالک در آن قرار دارد. از جمله تصاویر ذهنی و سمبل هایی که در اشعار مولانا زیاد به‏‎ ‎‏چشم می خورد می توان از شراب، خرابات، آتش، ساقی، جام، شکر و پرواز نام برد. ‏

‏‏طرز روبه رو شدن و برخورد عاشقانه ی مولوی با مسائل عرفان و عشق و بیان‏‎ ‎‏شاعرانه اش چنان است که سخن ویژگی های خاص خود را دارد و هر سمبل و رمزی‏‎ ‎‏بیشتر در شعرش یک تجربه ی روانی اوست که حالت درونی خود او را تصویر می کند تا یک‏‎ ‎‏اصل پذیرفته شده از قبل و قراردادی، و هر چه در اشعار او بیشتر تعمق کنیم این اصالت‏‎ ‎‏کارش بیشتر چهره می نماید.» (فاطمی، ص 219) به عنوان مثال اگر به شراب و دیگر‏‎ ‎‏وابسته هایش دقت کنیم می بینیم که این شراب، شراب انگور نیست این شراب از خمی‏‎ ‎‏است که اگر سرپوش از آن بردارند بویش آسمان را مست می کند و چنان شرابی است که‏‎ ‎‏قطره ای از آن مزاج دریای غم را شادمان می کند. ‏

‏‏از خم آن می که گر سرپوش برخیزد ازو‏

‏ ‏بر رود بر چرخ بویش، مست گردد آسمان‏

‏‏ز آن می کز قطره ی جانبخش دل افروز ازو‏

‏ ‏می شود دریای غم همچون مزاجش شادمان‏

‏‏مثنوی، دفتر چهارم، 208‏

‏‏و این شراب همان دیدار معشوق است و نظر کردن بدان یار ازلی است که بسی مستی‏‎ ‎‏می آورد. ‏

‏‏مردم پاک دل چون شراب صافی به عالم بالا می رود و روحشان در عروج است و‏‎ ‎‏بی خبران عشق را که چون دُردی در بن ظرف ما مانده اند نباید در نظر داشت. ‏

‏‏تو صافان بین که بر بالا دویدند‏  ‏به دُردی کان به من بنشست منگر‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، 283‏

‏
‏‎

‎‏روز الست جان تو، ‏

‏‏خورد می ای ز خوان تو، ‏

‏‏خواجه ی لامکان توئی، ‏

‏‏بندگی مکان مکن!‏

‏‏غزل 1827‏

‏‏گریه به باده خنده کن مرده به باده زنده کن‏

‏ ‏چون که چنین کنی بتا بس بنواست کار من‏

‏‏مثنوی، دفتر چهارم، 127‏

‏‏مائیم چو می جوشان، ‏

‏‏از خم خراباتی‏

‏‏گر چه سر خم بسته، ‏

‏‏از «که گِل» پنداری‏

‏‏از جوشش می «که گل»‏

‏‏شد بهر خم رقصان!‏

‏‏والله که از این خوشتر، ‏

‏‏نبود به جهان کاری!!‏

‏‏غزل 2599‏

‏‏ساقی، این می خداوند است یا نور خداوند است که در دل عاشقان جلوه گر میشود. ‏

‏‏عشق جوشد باده ی تحقیق را‏  ‏او بود ساقی نهان صدیق را‏

‏‏غزل 1676‏

‏‏جامی که این ساقی در آن شراب را می ریزد در بعضی موارد وجود خودش است که در این‏‎ ‎‏صورت چهره‏‏‎‏‏ ی معشوق و دیدار او را به شراب تصویر کرده است: ‏

‏‏دیدن خسرو ز من شعشه ی عقار من‏

‏ ‏سخت خوشست این وطن می نروم از این سرا‏

‏‏مثنوی، 1/39‏

‏‏و در موارد دیگر مقصود پیامبر اسلام است: ‏

‏‏صحابیان که برهنه به پیش تیغ شدند‏ ‏خراب و مست بدند از محمد مختار‏

‏‏غلط محمد (ص)  ساقی نبود جامی بود‏ ‏پر از شراب و خدا بود ساقی ابرار‏

‏‏مثنوی، دفتر سوم، 33‏

‏‏مولانا در بسیاری موارد جام را شراب، یا جسم و روح حیات سالک به حساب می آورد‏‎ ‎
‏‎

‎‏ولی در تمام موارد، مستی جام حق لازم وارد شدن به روند عشق الهی است. ‏

‏‏من بی دل و دستارم، در خانه ی خمارم‏ ‏یک سینه سخن دارم هین شرح دهم یا نه‏

‏‏2، 5، 120‏

‏‏جهد کن کز جام حق یا بی نوی، ‏ ‏بی خود و بی اختیار آنگه شوی، ‏

‏‏آنگه آن می را بود کل اختیار ‏  ‏تو شوی معذور مطلق مست وار‏

‏‏هر چه کوبی، کُفته ای می باشد آن‏  ‏هر چه روبی، رفته ای می باشد آن‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، حکایت جواب به جبری‏

‏‏بدین طریق عاشق از همه ی دشواریها و مسؤولیتهای دو جهان فارغ می گردد و تازه و نو‏‎ ‎‏می شود و رستگاری را در مستی می یابد در حالی که آتش عشق الهی او را سپند وار‏‎ ‎‏می سوزاند. ‏

‏‏جان به هزار ولوله بهر تو گشت حامله‏ ‏کآتش عشق خویش را تو به سپند می دهی‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، 227‏

‏‏آتش با حرارت خود هم متعلقات دنیوی و گرایش های غیر الهی سالک را از بین می برد و‏‎ ‎‏هم او را مشتاق تر از همیشه به سمت لقای پروردگار هدایت می کند. نور ایجاد شده توسط‏‎ ‎‏آتش نیز راهنمای راه سالک است. ‏

‏‏عشق آن شعله است کو چون برفروخت‏ ‏هر چه جز معشوق باقی جمله سوخت‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، 587‏

‏‏ای سلامت گو سلامت مر تو را‏  ‏ای سلامت چو رها کن تو مرا‏

‏‏جان من کوره است با آتش خوش است‏ ‏کوره را این بس که خانه آتش است‏

‏‏همچو کوره عشق را سوزید نیست‏  ‏هر که او زین کور باشد کوره نیست‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، 7، 1355‏

‏‏در مواردی شاعر گاه عشق را در میان برج نور می بیند که در میان آن برج نور آتشی‏‎ ‎‏شگرف شعله می کشد و این تصویر را چنان ادامه می دهد که فضایی قدسی و ملکوتی با‏‎ ‎‏سمبل هایی عرفانی ایجاد می کند. ‏

‏‏بدیدم عشق را در برج نوری‏ ‏درون برج نروی اَه چه ناری‏

‏‏چو اشتر مرغ جانهاگرد آن برج‏  ‏غذاشان آتشی بس خوشگواری‏

‏‏ز دور استاده جانم در تماشا‏ ‏به پیش آمد مرا خوش شهسواری‏

‏
‏‎

‎‏یکی رویی چو ماهی ماه سوزی‏ ‏یکی مریخ چشمی پر خماری‏

‏‏مثنوی، دفتر چهارم، 9 - 46‏

‏‏در جای دیگر عشق را در سوزندگی و اینکه هر چند پیشش بیاید آن را فرو می خورد به‏‎ ‎‏صورت آتش تصویر کرده است بلکه آتش را حاصل شعله های عشق می داند. ‏

‏‏آتش فرزند ماست تشنه و دربند ماست‏ ‏هر دو یکی می شویم تا نبود اختلاف‏

‏‏مثنوی، دفتر سوم، 129‏

‏‏«نسبت دادن فرزندی به آتش و تشنه و در بند تصویر کردن آن، خاص تصویرگری مولوی‏‎ ‎‏است. آتش که قبای لعلگون بر اندام خویش پوشیده است، شعله از عشق گرفته است. ‏

‏‏ای آتش لعلین قبا از عشق داری شعله ها‏

‏ ‏بگشاده لب چون اژدها هر چیز را در می کشی‏

‏‏مثنوی، دفتر هفتم، 147‏

‏‏گرمی عشق باعث ایجاد سنخیت بین آتش و عاشق شده است، آتش را به صورت‏‎ ‎‏شخصی رخ برافروخته تصویر کرده است و از فیض معشوق حقیقی سخن می گوید. ‏

‏‏همه آتش گل گویا شد و با ما می گفت‏ ‏جز لطف و کرم دلبر ما هیچ مگو‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، 64‏

‏‏مولوی مجموعاً تصویر آتش را اکثراً برای عشق پویا و مثبت به کار می برد که عاشق جان‏‎ ‎‏خود را به آن تقدیم می کند. ‏

‏‏شرابم آتش عشق است و خاصه از کف حق، ‏

‏ ‏حرام باد حیاتت، که جان حطب نکنی‏

‏‏غزل 3061‏

‏‏لیکن سوختن در آتش عشق جان عاشق را خوش است زیرا نهایتاً به او شیرینی وحدت با‏‎ ‎‏کل هستی و غرقه شدن در عشق الهی را می چشاند. تصاویر ذهنی شیرینی و پرواز، همه‏‎ ‎‏حکایت از به دست آوردن جان دوباره پس از مردن در راه معشوق را نشان می دهد. شکر،‏‎ ‎‏رمزی است از وصل و رسیدن لطف و عنایت های معشوق ازلی و شور عشق. ‏

‏‏چونک کند شکرفشان عشق برای سرخوشان‏

‏ ‏نرخ و نبات بشکند چاشنی بلای من‏

‏‏مثنوی، دفتر چهارم، 119‏

‏
‏‎

‎‏در شیرینی شکر، معشوق همه ی رنج ها و سختی ها را فراموش می کند. این شکر نیز با‏‎ ‎‏شکری که از نیشکر می گیرند تفاوت دارد. شکر مولانا رمزی است از القاب جان: ‏

‏‏توشین و کاف وری را خود مگو شکر که هست ازنی‏

‏ ‏مگو القاب جان می یکی نقش و کلامی را‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 47‏

‏‏از نظر مولانا جهان مانند بازاری است که در هر طرفش دکان های زیادی است. ولی‏‎ ‎‏انسان باید در دکان کسی بنشیند که از عشق خبر دارد و در دکانش شکر دارد. ‏

‏‏در این بازار عطاران مرو هر سو چو بیکاران‏

‏ ‏به دکان کسی بنشین که در دکان شکر دارد‏

‏‏مثنوی، دفتر دوم، 22‏

‏‏نه تنها خوردن شکر بلکه خوردن چیزهای شیرین دیگری مثل حلوا نیز نشان دهنده ی‏‎ ‎‏حالت حضور وصل و استفاضه از تجلی وجود را به صورت رمز بیان می کند. ‏

‏‏مرا حلوا هوس کردست حلوا‏  ‏میفکن وعده ی حلوا به فردا‏

‏‏دل و جانم بدان حلوات پیوست‏  ‏که صوفی را صفا آرد نه صفرا‏

‏‏مثنوی، دفتر اول، 70‏

‏‏از دیگر تصاویر ذهنی که در اشعار مولانا به چشم می خورد تصویر پرواز است که آن را‏‎ ‎‏به معانی مختلف از جمله دور ماندن از اصل خویش، طغیان و سرکشی انسان و حرکت به‏‎ ‎‏سمت اصل خویش و جایگاه روحانی به کار برده است. ‏

‏‏مست جام حق شوم، فانی مطلق شوم، ‏

‏‏پر برارم در عدم، بر پرم در لا مکان!‏

‏‏همچو ذره، مر مرا رقص باره کرده ای، ‏

‏‏پای کوبان پای کوب، جان دهم ای جانِ جان‏

‏‏غزل 2086‏

‏‏مثل بلبل مستم، قفس خویش شکستم‏ ‏سوی بالا بپریدم که من از چرخ بلندم‏

‏‏مثوی، دفتر سوم، 295‏

‏‏بس کن، گفتار رها کن، باز شهی قصد هوا کن‏

‏ ‏باز روی باز بدان شه، با شه خود عهد و وفا کن‏

‏‏مثنوی، دفتر پنجم، 65‏

‏
‏‎

‎‏عشق الهی در اشعار امام خمینی(س) ‏

‏‏در مورد اشعار امام خمینی(س) به چند نکته بایستی توجه داشت. یکی آنکه امام رسالتی‏‎ ‎‏پیامبر گونه بر دوش داشت تا ملتی را پس از سالها و قرنها زندگی در زیر یوغ ظلمت و‏‎ ‎‏گمراهی به سوی آشیانه ی نور و به مهمانی آفتاب رهبری نماید. ‏

‏‏«امام، گاه که از این وظیفه ی سنگین فراغتی می یافت، در خلوت و اوقات خاص، به یاری‏‎ ‎‏سخنان موزون، آبی بر آتش درون می افشاند و با زبان شعر، حدیث درد فراق را با دلدار‏‎ ‎‏یگانه باز می گفت. حضرت امام(س) هرگز سر شعر و شاعری نداشت و خود را به این پیشه‏‎ ‎‏سرگرم نساخته بود. آن عاشق صادق هرگاه از ادای وظیفه و رسالت خویش فراغتی حاصل‏‎ ‎‏می کرد شرح درد مهجوری را در قالب الفاظ و کلمات موزون بر ورق پاره ای رقم می زده. او‏‎ ‎‏مقصدش شعر و شاعری نبود بلکه شعر نیز جلوه ای از جلوه‏‏‎‏‏ های روح بلند و متعالی او بود.‏‎ ‎‏شعر او ه مثابت «اَرِحنا با بلال» است. شعر او نجوای عاشقانه ی روح هیجان زده و بی تابی‏‎ ‎‏است که در خلوت تنهایی با به کارگیری کلمات، راز دل دردمند خویش را با محبوب باز گفته‏‎ ‎‏و با معبود به راز و نیاز پرداخته است. او قافیه اندیش نبوده و به گفته ی مولانا هر گاه خون در‏‎ ‎‏درونش جوشش کرده از شعر بدان رنگی داده است. آن بزرگ خود در باب شعرگویی‏‎ ‎‏خویش فرموده: ‏

‏‏«باید به حق بگویم که نه در جوانی، که فصل شعر و شعور است و اکنون سپری شده، و‏‎ ‎‏نه در فصل پیری، که آن را هم پشت سر گذاشته ام، و نه در حال ارذل العمر، که اکنون با آن‏‎ ‎‏دست به گریبانم، قدرت شعر گویی نداشتم.»‏‎[4]‎

‏‏دیگر نکته اینکه الفاظ ظاهری هیچ گاه قدرت تشریح حال درون و باطن را ندارد. آنچه که‏‎ ‎‏در سر ضمیر انسان حقیقت جو و آگاه به مسائل روحانی و معنوی می گذرد در قالب کلمات‏‎ ‎‏نمی گنجد. از طرفی در جهت انتقال این مفاهیم به ناچار به همین الفاظ و کلمات روی‏‎ ‎‏می آوریم لکن این کلمات و الفاظ صرفاً نشانه ای است از غوغا و هیجانات روحی: این الفاظ‏‎ ‎‏فی نفسه ارزشی ندارد مگر اینکه انسان را به کشف اسرار درونی و رسیدن به منبع نور‏‎ ‎‏کمک نماید. لذا تفاوتی است بین ظاهر و باطن الفاظ .  در ظاهر این الفاظ همان است که‏‎ ‎‏دیگران نیز آن را به کار برده و می برند ولی در کنه و اعماق این دریای مواج مرواریدهایی‏‎ ‎‏نهفته است که تنها غواصان جسور و بی باک راه بدان توانند پیدا کرد. ‏

‏‏معانی هرگز اندر حرف ناید‏  ‏که بحر ملزم اندر ظرف ناید‏

‏
‏‎

‎‏لذا تفسیر و تعبیر این الفاظ که به صورت رمز و استعاره بیان گردیده به طبعی سرشار و‏‎ ‎‏دلی به زلالی آب چشمه و قلبی خاضع و خاشع نیازمند است. چون خود این الفاظ و اشعار‏‎ ‎‏از دلی سوخته و جانی سودا زده برخاسته ، فقط دلسوختگان را توانایی درک آن است و هر‏‎ ‎‏کسی را فهم حقایق آن میسر نگردد. ‏

‏‏مضمون اصلی شعر حضرت امام(س) نیز عشق الهی است. در فرهنگ دیوان امام‏‎ ‎‏خمینی(س) به نقل از «مصباح الشریعه» باب «حب» چنین آمده است: ‏

‏‏قال الصادق علیه اسلام: ‏

‏‏حُبٌّ الله اذا أضاءَ عَلی سررِّ عَبدٍ أخِّلاهٌ عَن کُلِّ شاغِلٍ، وَ کُلِّ شاغِلٍ، وَ کُلٌّ ذِکرٍ سِوَی الله‏‎ ‎‏- تعالی - ظُلمَهٌ‏

‏‏ (ص 228 – 227) ‏‎[5]‎

‏‏و در لمعات فخر الدین عراقی آمده است که: ‏

‏‏«عشق آتشی است ک چون در دل افتد هر چه در دل یابد همه را بسوزاند تا حدی که‏‎ ‎‏صورت معشوق را از دل محو کند.»‏‎[6]‎

‏‏و اشعار حضرت امام(س) مملو از چنین عشقی بود. شهید آوینی می گوید: «حضرت‏‎ ‎‏روح الله شیدا و شوریده ی حق بود و تمنای لقاء الله داشت و به زبان دل، موسی وار «‏‏رب‏‎ ‎‏ارنی انظر الیک‏‏» [143: 7]  می گفت. چنین کسی را شعر برمی گزیند که در جستجوی‏‎ ‎‏شیفتگان و شورید گان است تا در کلامشان بجوشد. این شعر نیز از سنخ «وحی» است و از‏‎ ‎‏فیوضات خاص رحمانی به توسط روح القدس نزول می یابد بر مهبط قلب و از آنجا‏‎ ‎‏چشمه سان می جوشد؛ و شعر آن است که بجوشد و بیرون بریزد و سرازیر شود، بی اختیار و‏‎ ‎‏در عین شوریده حالی و بیخودی ... و هر چه این بیخودی بیشتر، بهتر.»‏‎[7]‎

‏‏و با چنین شوریدگی است که حضرت روح الله به وصف حب الله پرداخته و مستغرق‏‎ ‎‏دریای احدیت می گردد. حجاب ها و منیت ها از میان برمی خیزد و عاشق دلباخته سر از پا‏‎ ‎‏نشناخته پای در راه پر خطر عشق می نهد. ‏

‏‏ناز پرورده تنعم نبرد راه بدوست‏ ‏عاشقی شیوه ی رندان بلاکش باشد‏

‏‏حافظ، بند 113‏

‏‏تعابیر و اصطلاحات اشعار امام خمینی(س) در وصف عشق الهی و لقاء الله همانهاست‏‎ ‎‏که عرفا و شاعران بزرگ از آن بهره جسته اند. در مقدمه ی دیوان امام خمینی(س) به پاره ای‏‎ ‎‏از این اصطلاحات اشاره شده است از آن جمله «رخ»، «زلف»، «خال»، «لب»، «چشم»،‏‎ ‎
‏‎

‎‏«می»، «شراب»، «ابرو» است. مراد از رخ تجلی جمال حضرت حق است که سبب ایجاد‏‎ ‎‏اعیان عالم و ظهور اسماء الهی است و نیز گفته اند مقصود از رخ، لطف الهی است «(فرهنگ‏‎ ‎‏دیوان اشعار امام ص 22). زلف» کنایه از مرتبه امکانیه از کلیات و جزئیات و معقولات و‏‎ ‎‏محسوسات و ارواح و اجسام و جواهر و اعراض است» (ص 23). خال عبارت است از‏‎ ‎‏«نقطه ی وحدت حقیقی، و مراد وحدت ذات است» (ص 23). لب که گفته اند «مقصود از آن‏‎ ‎‏کلام و نیز اشاره نَفَسِ رحمانی است که افاضه وجود بر اعیان می کند» (ص 24). چشم‏‎ ‎‏«اشارت به شهود حق است اعیان و استعدادات را؛ و از آن شهود به صفت بصر تعبیر‏‎ ‎‏می کند.» (ص24). مراد از اصطلاح آینه و شراب و می، غلیان عشق است (ص24). مراد از‏‎ ‎‏ابرو صفات الهی است که عالم وجود از این صفات رونق و بها و جمال می گیرد» (ص 25). ‏

‏‏بعد عرفانی امام، رابطه ی مستقیم با شخصیت ایشان به عنوان رهبری سیاسی دارد. او‏‎ ‎‏جز وجود نامتناهی حق تعالی وجود دیگری را در عالم هستی نمی دید. او مدارج کمال را‏‎ ‎‏طی کرده و به مقام خلیفه الله و انسان کامل رسیده بود و هیچ وابستگی به این جهان خاکی‏‎ ‎‏نداشت. از هر تعلقی آزاد بود و ابراهیم وار در راه معشوق ازلی و ابدی گام برمی داشت و‏‎ ‎‏فقط چنین شخصیتی می توانست با دم مسیحای خود انقلاب درونی در انسان ایجاد کند و‏‎ ‎‏انقلابی عظیم را رهبری کند. «امام خمینی(س)... در همان حال که دل از گرو هر گونه تعلقی‏‎ ‎‏پرداخته بود بار سنگین رسالت و رهبری را به دوش می کشید، و خود را مکلف می دید تا از‏‎ ‎‏پی رهایی خلق نهضتی عظیم و قوی بنیان را پایه ریزد تا مگر خدای عالم آن را به انقلابی‏‎ ‎‏عالم گیر منتهی گرداند؛ آنسان که اساس ریای نظام جور و فساد در جهان از ریشه برافتد و‏‎ ‎‏دیگر بار فروغ جان فزای توحید، کران تا کران گیتی را روشن سازد و عدل و آزادی و برابری‏‎ ‎‏و برادری ایمانی چهره ی افسرده ی عالم را رونق بخشد» (ص 20 مقدمه دیوان امام) و به قول‏‎ ‎‏شهید آوینی «و چنین کسی را چشم روزگار جز در ائمه معصومین کجا دیده است که فقه و‏‎ ‎‏حکمت و عرفان و شعر و سیاست در وجود دارد در غایت اعتدال جمع آمده باشد، هر یک‏‎ ‎‏به جای خویش؟». ‏

‏‏الا یا ایها الساقی ز می پر ساز جامم را‏  ‏که از جانم فرو ریزد هوای ننگ و نامم را‏

‏‏دیوان امام‏

‏‏* * *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎