مقدمه

‏‏مقدمه‏

‏‏عنایت مرجعیت دینی به مقوله ی هنر و ادبیات در قرن های گذشته موضوعی قابل تأمل‏‎ ‎‏است. ادبیات در تقسیم و تفکیک علوم چه در بین فلاسفه ی یونانی و چه در میان حکمای‏‎ ‎‏مسلمان جزو مقدمات علوم محسوب می شده و از میان هنر ها، موسیقی نیز در شاخه‏‎ ‎‏ریاضیات قرار داشته است. ‏

‏‏برای شناخت نقش ادبیات در فرهنگ مرجعیت دینی و حکمای مسلمان می باید اغراض‏‎ ‎‏توجه و عنایت فقیهان و حکما را به شعر و مقوله ی ادبیات بررسی کرد. ‏

‏‏الف: بیان حالات عارفانه‏

‏‏برخی از حکیمان و عالمان دینی و به خصوص عارفان، شعر را وسیله ای می دانستند برای‏‎ ‎‏توصیف حالات شهودی خود و بیان حالات و مقامات عرفانی چنانکه مولانا، حافظ، جامی‏‎ ‎‏و بسیاری دیگر چنین بوده اند. ‏

‏‏ب: استحکام بحثهای فلسفی و تدریس مبانی علوم نظری‏

‏‏برخی دیگر از حکما چون ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، حاج ملا هادی سبزواری و‏‎ ‎‏شیخ محمود شبستری در توجه به عالم شعر و ادبیات به استحکام بحثهای فلسفی و تدریس‏‎ ‎‏مبانی علوم نظر داشتند. ‏

‏‏ج: اخلاق و سیره عملی‏

‏‏شیوه ی برخی دیگر از عالمان دین، چون شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی بیان موضوعات‏‎ ‎‏اخلاقی، پند و اندرز و سیره ی عملی حکیمان و عالمان و پیامبران (ص) بوده است. با این‏‎ ‎‏تقسیم و تفکیک اجمالی جایگاه امام در بین گروههای مختلف و عالمان و اغراض گوناگون‏‎ ‎‏آنان روشن می شود. ‏

‏‏عمده ی اشعار حضرت امام(س) موضوع نخستین است یعنی بیان حالات عارفانه شبیه‏‎ ‎‏به آنچه که حافظ و مولانا گفته اند. ‏

‏‏البته قصاید و مسمط های امام در موضوع انتظار و میلاد ائمه(س) از جهت محتوایی بیان‏‎ ‎‏حالات درونی و علایق خاص آن حضرت است، به عصر ظهور و از جهت فنی تداوم فن‏‎ ‎‏قصیده. متأثر از دوره ی بازگشت ادبی توأم با نوآوری در برخی واژه ها است. ‏

‏‏کشف سیر رابطه مرجعیت دینی با هنر و ادبیات می تواند روشن کنندۀ بسیاری از‏‎ ‎‏معضلات امروز در بحث های پیچیده این دو حوزه باشد. جهان شمولی اندیشه حکیمان و‏‎ ‎‏عالمان و ابزارنگاری ادبیات و سوق دادن آن به سوی طرح کلیات هستی چون توحید‏‎ ‎‏آخرت، اخلاق و خیر و شر باعث شده است تا سنت سرودن شعر در حلقۀ حکیمان و‏‎ ‎‏عالمان بر همین مبنا استوار شود و تاکنون ادامه یابد. این در حالی است که شعر معروف به‏‎ ‎‏«نو» در روزگار ما با سنت گریزی از طرح کلیات معرفت هستی به حوزه ی طرح جزییات‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏وارد شده است. ‏

‏‏شعر در حلقه حکیمان و عالمان اعتباری خاص داشت که ابتدا کسب شده از موضوع‏‎ ‎‏حکمت و معرفت بود یعنی غلبۀ موضوع از جهت اعتباری؛ اما در دست شاعران امروز شعر‏‎ ‎‏صرفاً فنی تخصصی شده و موضوع آن نیز بر ذمۀ شاعر نهاده شده است. شاعر در عصر ما‏‎ ‎‏موجودی است نه لزوماً فیلسوف یا عالم یا عارف، او البته می تواند در مقولات اجتماعی و‏‎ ‎‏سیاسی و حتی علمی نظریه پردازی کند. اما شعر او بدون موضوع است و التزامی ویژه به‏‎ ‎‏موضوعی خاص ندارد. ‏

‏‏در عوض صورت شعر به شکل تخصصی مورد توجه شاعران قرار گرفته است و‏‎ ‎‏شناخت فنون تازه ای که می شود بر محمل صورت قرار داد هدف شاعر امروز است. تا‏‎ ‎‏حدی که این عروس از آرایش مفرط کریه لقا شده است و اعتبار و شهرت شاعر امروز به‏‎ ‎‏کشف همین رابطه ها و محمل تراشی هایی از این دست است. اگر به نیما یوشیج احترام‏‎ ‎‎ ‎‏گذاشته می شود تنها به این دلیل است که او صورت تازه ای را در بیان شعر آفرید که به شعر‏‎ ‎‏نو یا شعر نیمایی مشهور است. اما تأملات عرفانی مولانا و فلسفی خیام چیزی فراتر از این‏‎ ‎‏«بدعتها و بدایع» است. مایه تعجب است که در سایه غفلت بزرگی که ذکر شد هنوز عده ای‏‎ ‎‏می پرسند چرا مولانا و حافظ تکرار نمی شوند. ‏

‏‏تکرار حافظ و مولانا در حقیقت تکرار تاریخ علم و حکمت است. تکرار حلقه های‏‎ ‎‏حکیمان و عالمان، تکرار بی نیازی هایی از آن دست است که تنها یک جامعه ی ژرف نگر‏‎ ‎‏دینی قادر به انجام آن است. ‏

‏‏البته سیر توجه مرجعیت دینی به ادبیات یک سیر نزولی است به طوری که هم زمان با‏‎ ‎‏کم رنگ شدن شکوه حکمت و طرح کلیات هستی در شعر سبک هندی و دوره ی بازگشت،‏‎ ‎‏تعداد فقیهان، عالمان و حکیمان شاعر کم می شود و حضور آنان در متن ادبیات کمرنگ تر.‏‎ ‎‏ملااحمد نراقی، غروی اصفهانی، میرزا حبیب خراسانی، حاج ملاهادی سبزواری و حتی‏‎ ‎‏واعظی چون اشرف الدین قزوینی، در اندازه های واقعی یک حکیم شاعر ظاهر نمی شوند. ‏

‏‏به منظور ارزیابی ادبیات معاصر و میزان تأثیر پذیری آن از مرجعیت دینی و درک‏‎ ‎‏پرتو های روشن اندیشۀ امام خمینی(س) در گسترۀ ادب معاصر فراخوانِ کنگرۀ تأثیر امام‏‎ ‎‏خمینی(س) و انقلاب اسلامی بر ادبیات معاصر منتشر شد. حاصل این فراخوان حدود‏‎ ‎‏یکصد مقالۀ علمی و مستند بود که گزیده ای از آن مقالات، به تشخیص کمیتۀ علمی در‏‎ ‎‏اختیار دانش پژوهان قرار می گیرد؛ آنچه در پی می آید، نخستین مجلّد از مقالات ارسالی به‏‎ ‎‏کنگره است. ‏

‏‏کمیته ی علمی کنگره‏

‏‎

‎