حجاب خودی و خرق آن در عرفان امام خمینی رحمه‌الله

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏حجاب خودی و خرق آن در عرفان امام خمینی رحمه الله‏

‏‏ ‏

‏‏حجة الاسلام سید فضل الله حسینی‏

‏‏مقدمه‏

‏‏هدف «عرفان»، معرفت و شناسایی حق، به قدر استعداد وجودی هر کس است.‏‎[1]‎‏ تا‏‎ ‎‏موانع و حجاب های معرفت شناخته نشود، معرفت حق آشکار نمی گردد؛ چرا که ‏‏«تُعرفُ‏‎ ‎‏الأشیاءُ بأضدادها»‏‏؛ هر چیزی به وسیله ضدش شناخته می شود. بنابراین در سلوک‏‎ ‎‏معرفتی  و شناخت حق و حقیقت هستی، حجاب ها و آنچه آن ها را از بین می برد باید‏‎ ‎‏شناخته شوند.‏

‏‏موضوع بحث این نوشتار کوتاه، تبیین دیدگاه امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ در خصوص سخت ترین‏‎ ‎‏و مهلک ترین حجاب معرفت، یعنی حجاب «خود» است. ‏

‏‏با توجه به دیدگاه های آن مجاهد دو عالم ـ عالم اصغر و عالم اکبر ـ به ریشه یابی و‏‎ ‎‏کالبدشکافی حجاب خودی می پردازم و شاخه ها و انشعاب های این حجاب در عالم نور‏‎ ‎‏و ظلمت‏‎[2]‎‏ و نیز آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی آن را مورد بررسی قرار می دهم.‏‎ ‎‏این  بحث می تواند به عنوان پاسخی نو برای تفسیر و ریشه یابی ناهنجاری ها،‏‎ ‎‏سرخوردگی ها، بحران های فردی و اجتماعی و به طور کلی نابسامانی های بشری تلقی‏‎ ‎‏شود؛ به ویژه در زمان ما که پیشرفته ترین امکانات در خدمت آرامش و سامان‏‎ ‎‏بخشیدن  روح و روان انسان به کار گرفته شده است، اما روز به روز مشکلات‏
‏‎

‎‏و  بیماری های روانی بیش تر و آرامش، روز به روز کم یاب تر می شود.‏

‏‏امروزه به هم ریختگی روانی انسان ها، آثار گوناگون اجتماعی، سیاسی و عقیدتی خود‏‎ ‎‏را به خوبی نشان داده است. روند رو به گسترش اعتیاد به مواد مخدر، مشروب خواری،‏‎ ‎‏اعتراض ها و رفتارهای عصیان آمیز جوانان بر ضد تمدن صنعتی، استعمال روز افزون‏‎ ‎‏قرص های آرام بخش، خودکشی های وسیع و حتی گرایش به نحله ها و مذهب های ترک‏‎ ‎‏دنیا یا مدعی آرام بخشی روح و روان را می توان دلایل مستندی برای خستگی بشر از خود‏‎ ‎‏و جهان، و بهترین شاهد از دست رفتن آرامش در میان بهشتی از امکانات رفاهی و‏‎ ‎‏تفریحی دانست.‏

‏‏طرح این مسأله در عرفان اسلامی، آن هم از ناحیۀ حجاب خودیّت، از این نظر قابل‏‎ ‎‏اهمیت است که اسلام، بر خلاف نظریۀ تمدن سازان جدید، آرامش را نه در رشد خودیّت‏‎ ‎‏و ارضای منیّت انسان، بلکه در جهاد با خود ـ که در واقع بیگانۀ با خود حقیقی است ـ‏‎ ‎‏می جوید. نکتۀ دیگر این که اسلام، آرامش را در درون انسان جست و جو می کند و معتقد‏‎ ‎‏است، تا درون سامان نیابد هیچ یک از عوامل فرح بخش بیرونی نمی تواند انسان را به‏‎ ‎‏خوشبختی و لذت برساند. عرفان اسلامی انسان را از لاک خودیّت خارج می کند تا نور‏‎ ‎‏پروردگار در او جلوه کند؛ بر خلاف عرفان های غیر توحیدی که همۀ تدابیر معنوی شان‏‎ ‎‏برای رشد و پرورش خودیّت است و منظور آنان از خروج از خودیّت، در حقیقت خروج‏‎ ‎‏از خودیّت های ابتدایی و پروراندن خودیّت های پیشرفته و برتر است؛ یعنی خروج از‏‎ ‎‏حجاب های رقیق و ورود به حجاب های غلیظ.‏

‏‏بخش اول: کلیات‏

‏‏فصل اول: تبیین اصطلاحات‏

‏‏«حجاب» در لغت به معنای پوشش و پرده و نیز هر آنچه میان دو چیز حایل شود و‏‎ ‎‏جدایی اندازد، می باشد. از این رو به دربان «حاجب» گفته می شود.‏‎[3]‎‏ در اصطلاح عرفان‏‎ ‎
‏‎

‎‏هر چیزی که انسان را از حق تعالی باز دارد‏‎[4]‎‏ و میان او و پروردگارش جدایی اندازد‏‎ ‎‏حجاب است.‏

‏‏«خرق» در لغت به معنای پاره کردن و شکافتن؛‏‎[5]‎‏ و در عرفان به معنای از میان بردن‏‎ ‎‏موانع و حجاب های معرفتی است. ‏

‏‏«کشف» در لغت به معنای برداشتن و کنار زدن حجاب است؛ و در اصطلاح عرفان به‏‎ ‎‏معنای آن است که انسان از سرا پردۀ حق ـ تا آن جا که در قابلیت بشری او است ـ سر‏‎ ‎‏برآورد و با کنار زدن حجاب ها، به معرفت های غیبی برسد و حقایق هستی را شهود نماید.‏

‏‏«خودی و خودیّت» مراد از واژۀ «خودی»، خود کاذب انسان است، نه خود حقیقی و‏‎ ‎‏صادق او؛ زیرا خود حقیقی همان فطرتِ یگانه پرست انسان است که آغازش از خدا و‏‎ ‎‏پایانش به سوی خدا است، ‏‏«‏‏إنَّا لِلّٰهِ وَ إنَّا إلَیْهِ رَاجِعُونَ‏‏»‏‏.‏‎[6]‎‏ این فطرت الهی خمیرمایۀ اصلی‏‎ ‎‏وجود انسان را تشکیل می دهد؛ چنان که حضرت حق فرمود: ‏‏«‏‏نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی‏‏»‏‏.‏‎[7]‎

‏‏ ‏

‏‏تا «نفختُ فیه من روحی» شنیدم شد یقین‏   ‏بر من این نکته که او از ما و ما از آن اوست‏

‏‏ ‏

‏‏خود کاذب، همان نفسِ حیوانی افسار گسیخته و مهارناشدۀ انسان است. هنگامی که‏‎ ‎‏انسان، خود حقیقی را گم کرد و از دست داد و به دنبال دستیابی به هوس های دنیوی،‏‎ ‎‏«خود ملکوتی» را قربانی «خود مُلکی» کرد، بیگانۀ با خود را دوست خود می گیرد. از این‏‎ ‎‏رو ما هم با تسامح، این «غیر خودی» را «خود» می پنداریم و درباره اش سخن می گوییم.‏

‏‏پس آنچه در گفتار عالمان اخلاق و عارفان، به عنوان خودی، خودیّت، منیّت و اِنّیت‏‎ ‎‏مطرح است، معنای مجازی و غیرحقیقی آن مورد نظر می باشد.‏

‏‏به دیگر سخن، اگر بخواهیم دقیق و درست سخن بگوییم باید به جای واژۀ «خود»،‏‎ ‎‏«غیر خود» به کار بریم و به جای «خود خواهی»، «بیگانه خواهی»، و به جای «منیّت»،‏‎ ‎‏«غیریت»، و به جای «خود پرستی»، «بیگانه پرستی» و... زیرا تمامی مظاهر منیّت و همۀ آن‏‎ ‎‏چیزهایی که انسان را در این عالم خاکی بر می انگیزاند تا «خودِ» حیوانیِ خود را ارضا‏‎ ‎
‏‎

‎‏کند،  به ضرر انسان و بر ضد او است. انسان تلاش می کند تا با آماده کردنِ اسبابِ رفاه،‏‎ ‎‏به  خوشی و لذت دست یابد؛ می خواهد با دست یافتن به مقام های دنیوی و ریاست،‏‎ ‎‏روح  ناآرامش را آرامش دهد؛ می خواهد تا جایی که توان دارد، با خوردن، پوشیدن و‏‎ ‎‏گشتن، به خود نشاط بخشد؛ اما این شهوت طلبی ها و شهوت پرستی ها وقتی با گسستن از‏‎ ‎‏«خود» حقیقی ـ یعنی فطرت الهی ـ همراه می شود، در حقیقت، قیامی بر علیه «خود»‏‎ ‎‏است؛ که نتیجه اش چیزی جز بیماری های جسمی و روحی، اضطراب، ناآرامی، تشویش‏‎ ‎‏و نگرانی نیست.‏

‏‏در واقع انسان به قصد خدمت به خود، خود را به هلاکت می افکند و با هلاکت‏‎ ‎‏«خود»ها و «من»های حقیقی است که جامعه های انسانی و اجتماعات بشری، در‏‎ ‎‏سراشیبی سقوط قرار می گیرند و زمینۀ نزول عذاب الهی ـ که چیزی جز گسستن از حق و‏‎ ‎‏جمع شدن آتش منیّت ها نیست ـ فراهم می آید. از همین رو است که حبّ نفس و دوست‏‎ ‎‏داشتن خود، ریشۀ خطاها و گناهان و تبهکاری های بشر معرفی شده است:‏

‏‏«رأسُ کلّ خطیئةٍ حبُّ الدنیا»‏‏؛ سررشتۀ همه گناهان دوست داشتن دنیا است.‏‎[8]‎

‏‏امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ در نوشته ها و سخنرانی های خود بر این مطلب تأکید داشته و پس از‏‎ ‎‏مو شکافی ابعاد مختلف آن فرموده است:‏

‏‏سرمنشأ اشتباهات انسان، همین حبّ نفس است و هر چه به عنوان بلا و مصیبت بر انسان‏‎ ‎‏فرود می آید یا ناملایمات و ناگواری های جامعه های بشری که از طرف قدرت مندان و‏‎ ‎‏زورمداران بر آن ها تحمیل می شود باز به خود خواهی ها و هواهای نفسانی انسان‏‎ ‎‏باز می گردد.‏‎[9]‎

‏‏و به این نکته هم توجه می داد که:‏

‏‏روی تسامح، به «حبّ غیر» گفته اند «حبّ نفس».‏‎[10]‎

‏‏این نظریۀ عرفان اسلامی درست در برابر نظریۀ مادی گرایان مغرب زمین است که‏
‏‎

‎‏معتقدند حرکت انسان به سوی خداوند و همۀ آنچه به عنوان بندگی و عبودیت مطرح‏‎ ‎‏می شود، حرکت از خود به سوی موجودی بیگانۀ با خود است؛ و این موجب می شود تا‏‎ ‎‏انسان خود و موجودیت خود و در نتیجه شخصیت مستقل خود را نابود کند و در‏‎ ‎‏موجودی دیگر فنا سازد. این نظریه نشان می دهد که اندیشمندان ماده گرای معاصر تا چه‏‎ ‎‏اندازه نسبت به حقایق وجود انسان و خدای هستی بخش بیگانه و دورند.‏

‏‏به نظر عارفان مسلمان، حرکت انسان به سوی خداوند، حرکت از وابستگی های عالم‏‎ ‎‏ماده به سوی اصل خویش است؛ یعنی حرکت از «خود» کاذب به «خود» واقعی. حقیقت‏‎ ‎‏انسان را وجود او تشکیل می دهد نه ماهیت او؛ پس انسان پس از گرفتار شدن در عالم ماده‏‎ ‎‏و جدا شدن از اصل خویش، با ماهیت حیوانی خود ـ که مَرکب و وسیلۀ نقلیۀ او است ـ‏‎ ‎‏سیر صعودی و سلوک معنوی خود را آغاز می کند و پس از رسیدن به دریای وجود و نور‏‎ ‎‏مطلق، مرکب خود را دور می اندازد.‏

‏‏انسان با تغییر ماهیت و مَرکب راه، از خود بیگانه نمی شود؛ زیرا خودیّت او را وجود او‏‎ ‎‏تعیین کرده است، نه ماهیت او که امری مَجاز و غیرحقیقی است. حرکت و تکامل حقیقی‏‎ ‎‏نیز تنها در اثر حرکت شی ء به سوی غایت و کمال طبیعی خود و به تعبیر دیگر، حرکت از‏‎ ‎‏راه مستقیم طبیعت و خلقت که مناسب فطرت است، تحقق پیدا می کند. و چنین حرکت و‏‎ ‎‏تکاملی حرکت از «خود» کاذب به «خود» واقعی؛ و به تعبیر دیگر، حرکت از «خود» ناقص‏‎ ‎‏به «خود» برتر است، نه تبدیل شدن «خود» واقعی آن موجود به «خود»ی دیگر.‏

‏‏صدرالمتألهین بر این نکته تأکید دارد که انسان، نوعیت مشخصی ندارد و هر موجود‏‎ ‎‏متکامل، در مراتب تکامل، انواع است نه نوع. رابطۀ یک وجود ناقص با غایت و کمال‏‎ ‎‏طبیعی خود، رابطۀ یک شی ء با یک شی ء بیگانه نیست، بلکه رابطۀ خود با خود و به‏‎ ‎‏عبارت دیگر، رابطۀ خود ضعیف با خود واقعی است. هنگامی که یک شی ء به سوی کمال‏‎ ‎‏واقعی خود در حرکت است، از خود به سوی خود حرکت می کند؛ و به تعبیر درست تر، از‏‎ ‎‏ناخود به خود حرکت می نماید. تخم گیاهی که در زمین سر برمی آورد و رشد می کند و‏‎ ‎‏ساقه و شاخ و برگ و گل می دهد، از خود به ناخود حرکت نمی کند، بلکه به سوی خود‏‎ ‎‏متکامل ره پیموده است. از این رو عشق به کمال واقعی، عشق به خود برتر است و عشق‏
‏‎

‎‏ممدوح در حقیقت، خودخواهی ممدوح است.‏

‏‏شیخ اشراق رباعی لطیفی دارد:‏

‏‏ ‏

‏‏هان، تا سر رشتۀ خرد گم نکنی‏   ‏خود را ز برای نیک و بد گم نکنی‏

‏‏رهرو تویی و راه تویی، منزل تو ‏   ‏هشدار که راه خود، خود گم نکنی‏‎[11]‎

‏‏ ‏

‏‏تحقق آزادی نیز ـ به معنای حقیقی و جامع خود ـ تنها با چنین معرفتی قابل طرح‏‎ ‎‏می باشد. تا آزادی و رهایی از خودیّت های کاذب تحقق پیدا نکند، هیچ یک از معانی‏‎ ‎‏درست آزادی تحقق نمی یابد.‏

‏‏فصل دوم: مراتب حجاب ها و مراحل خرق آن‏

‏‏انسان با آغاز زندگی در عالَم خاک، به تدریج در پس پرده و حجاب های رقیق و غلیظ،‏‎ ‎‏محجوب می شود. حتی اگر با مجاهدت ها و ریاضت ها بتواند خود را از حجاب های مال‏‎ ‎‏دوستی، رفاه طلبی، گناهان و حجاب جهل‏‎[12]‎‏ برهاند، حجاب های نورانی و ظلمانی‏‎ ‎‏غلیظ تری در پیش روی او قرار دارد که در سیر روحانی و سلوک معنوی خود، راهی جز‏‎ ‎‏خرق آن حجاب ها ندارد؛ حجاب هایی چون مفاهیم و اصطلاحات علمی، حجاب اَنانیت‏‎ ‎‏و محبت نفس، حجاب های مُلکیه و ملکوتیه؛ این حجاب ها بسیار فراوان و بلکه‏‎ ‎‏بی شمارند. در روایتی از هفتاد هزار حجاب نورانی و ظلمانی خبر داده شده است.‏‎[13]‎

‏‏مراد از «نورانی و ظلمانی» بودن حجاب ها چیست؟ آیا منظور، نورهای وجود و‏‎ ‎‏ظلمت های تعیّن و ماهیت است، یا نورهای عالَم ملکوت و ظلمت های عالَم مُلک مورد‏‎ ‎‏نظر است، و یا مراد نورهای گوناگون وابستگی های قلبی و ظلمت های وابستگی های‏‎ ‎‏نفسانی می باشد؟‏‎[14]‎‏ شاید مجموع این ها مورد نظر باشد.‏

‏‏این حجاب های متنوع و متعدد را می توان از جهات مختلف به انواع گوناگونی تقسیم‏‎ ‎‏کرد؛ همچنین می توان همۀ آن ها را دسته بندی نمود و در بخش های کوچک تری جای داد.‏
‏‎

‎‏از این رو در برخی روایت ها به جای هفتاد هزار، از هفت حجاب یاد شده است؛‏‎ ‎‏همان طور که در تکبیرات هفت گانۀ ابتدای نماز از حضرات معصومین ‏‏علیهم السلام‏‏ روایت شده‏‎ ‎‏است که با هر تکبیر، یکی از حجاب ها خرق می شود؛ یا دربارۀ فضیلت سجده بر تربت‏‎ ‎‏کربلا نیز گفته اند که حجاب های هفت گانه را خرق می کند.‏‎[15]‎

‏‏انسان سالک، سیر خود را از ظلمتگاه نفس شروع می کند و از میان حجاب هایی که در‏‎ ‎‏منازل و مراتب آفاق و انفس وجود دارد، عبور می کند و با پا گذاشتن بر فرق اِنّیت و‏‎ ‎‏اَنانیت  خود و خروج از این خانه، منازل و مراحل تعیّنات را سیر می کند و وارد‏‎ ‎‏حجاب های نور و  ظلمت می شود و آن ها را خرق می کند؛ دل از همۀ موجودات و تعیّنات‏‎ ‎‏برمی کند و بت ها را از کعبۀ دل با دست ولایت مآبی فرو می ریزد؛ آن گاه ستارگان و اقمار از‏‎ ‎‏افق قلبش افول می کنند و چهرۀ دلش یک رو و یک جهت، بدون هیچ کدورتِ وابستگی به‏‎ ‎‏غیر، الهی می شود و زبان دلش به نغمۀ ‏‏«‏‏وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰوَاتِ وَ الْأرْضَ‏‏»‏‎[16]‎‏ باز‏‎ ‎‏می شود و در اسماء و ذات و افعال فانی می شود. در این حال است که از خود بی خود‏‎ ‎‏می شود و پس از محو کلی صُعق مطلق رخ می دهد. در این جا است که حق در وجودش‏‎ ‎‏کارگر می شود؛ با گوش حق می شنود و با چشم او می بیند و با دست او عمل می کند و با‏‎ ‎‏زبان او سخن می گوید.‏‎[17]‎

‏‏شاید برخی از سالکان بتوانند از این مرتبه هم فراتر روند و حجاب نورانی صفات و‏‎ ‎‏اسماء را نیز خرق کنند؛ به طوری که ذات غیب بر آنان تجلّی کند و سالک خود را متعلق و‏‎ ‎‏متدلّی به ذات مقدس ببیند. در این مشاهده، سالک می تواند احاطۀ قیومی حق و فنای ذاتی‏‎ ‎‏خود را شهود کند، و خود و همۀ موجودات را ظلّ حق ببیند؛ یعنی همان طور که در براهین‏‎ ‎‏عرفانی ثابت شده است که میان حق و مخلوق اول، هیچ حجابی نیست و حتی می توان‏‎ ‎‏گفت که میان حضرت حق و همۀ مجردات، هیچ حجابی وجود ندارد، انسان سالک نیز‏‎ ‎‏می تواند به مرتبه ای برسد که قلبش از نظر گستره و احاطه، با موجودات مجرد، هم افق‏
‏‎

‎‏شود و هیچ حجابی نداشته باشد. در روایتی از ‏‏اصول کافی‏‏ چنین آمده است:‏

‏‏«إنّ روح المؤمن لأشد اتّصالاً بروح الله من اتّصال شُعاع الشمس بها»؛‏‎[18]‎

‏‏جان مؤمن به روح خدا چنان متصل است که بیش از پیوستگی و اتصال شعاع خورشید به‏‎ ‎‏خورشید.‏

‏‏اصطلاح «اسفار اربعه» و هجرت های معنوی که در گفتار عارفان آمده است، همه‏‎ ‎‏بیانگر سفر از ظلمتگاه وطن خودیّت و هجرت از خانۀ تاریک نفس و شکافتن‏‎ ‎‏حجاب های نورانی و ظلمانی، و رسیدن به فنای کلی و اضمحلال مطلق و تلاشی تام‏‎ ‎‏است؛ که نتیجه اش چشم و گوش خدا شدن و دست خدایی یافتن است.‏‎[19]‎‏ این سفرهای‏‎ ‎‏چهارگانه را یکی از عارفان بزرگ چنین شرح می دهد:‏

‏‏سفر اول، سفر از خلق به حق است. در این سفر، حجاب های ظلمانی و نورانی کنار می رود.‏‎ ‎‏حجاب هایی که بر سه پایه نشانده شده است: حجاب های ظلمانی نفسانی، حجاب های‏‎ ‎‏نورانی عقلی و حجاب های روحی. با خرق این حجاب ها سالک جمال حق را مشاهده می کند‏‎ ‎‏و به مقام فنا می رسد.‏

‏‏در سفر دوم که از حق به حق است، سالک علم به اسماء پیدا می کند و به مقام ولایت تامّه‏‎ ‎‏می رسد. در این مرحله ذات و صفات و افعالش، در ذات و صفات و افعال حق فانی می شود.‏‎ ‎‏این مرتبه، مرتبۀ فنای از فنا است.‏

‏
‏‎

‎‏در سفر سوم که سفر از حق به خلق است، سالک در مراتب افعال سیر می کند و به صحو تام‏‎ ‎‏می رسد. در این مرتبه است که سالک به عالم های جبروت، ملکوت و ناسوت سفر می کند. در‏‎ ‎‏این سفر است که سالک بهره ای از نبوّت پیدا می کند، اما نه نبوّت در تشریع.‏

‏‏در سفر چهارم که سفر از خلق به خلق است، سالک مخلوقات را با چشم حق مشاهده می کند‏‎ ‎‏و از آثار و لوازم آن ها باخبر می شود؛ از دردها و درمان های مخلوقات آگاهی می یابد و به مقام‏‎ ‎‏«نبیّ» در تشریع می رسد.‏‎[20]‎

‏‏شایسته است در پایان این فصل به دو نکتۀ مهم اشاره شود:‏

‏‏یکی آن که خدای تبارک و تعالی هرگز از مخلوقات خود نه فاصله دارد و نه محجوب‏‎ ‎‏است؛ زیرا خود فرمود:‏

‏‏«‏‏وَ نَحْنُ أقْرَبُ إلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ‏‏»‏‏؛‏‎[21]‎

‏‏ما به انسان از رگ گردنش به وی نزدیک تریم.‏

‏‏آنچه که موجب می شود انسان از خدایش فاصله گیرد و بین او و خالقش جدایی افتد،‏‎ ‎‏اعمال و رفتار و اسارت در زندان تعیّنات است. امام سجاد  ‏‏علیه السلام‏‏ در راز و نیاز با خداوند‏‎ ‎‏چنین می فرماید:‏

‏‏«أنت لا تحتجبُ عن خلقک إلاّ أن تحجبهمُ الأعمالُ دونک»؛‏‎[22]‎

‏‏تو از بندگانت در حجاب نیستی؛ بلکه اعمال و رفتار بندگان، میان تو و آن ها حجاب‏‎ ‎‏افکنده  است.‏

‏‏نکتۀ دوم این که گرچه بسیاری از مراتب یاد شدۀ سلوک و حجاب های معرفت، در‏‎ ‎‏فهم و اندیشۀ کسانی چون نگارنده ـ که اسیر عالم خاک و گرفتار ظلمات است ـ نمی گنجد،‏‎ ‎‏اما آنچه برای ما در خور توجه است و نیاز عام ما به شمار می آید و در حقیقت، درد‏‎ ‎‏مشترک همۀ در دام افتادگان طبیعت و قفس تعیّنات است این است که بدانیم نقطۀ جامع و‏
‏‎

‎‏محور مشترک همۀ حجاب های ما «غفلت» و از خدا غافل شدن و به خود سرگرم گشتن‏‎ ‎‏است. اگر انسان هزار و یک فضیلت و هنر هم کسب کند، تا زمانی که مشغول و مشعوف‏‎ ‎‏به فضل و هنر خویشتن است، از حق محجوب است. در چنین وضعیتی، برترین کمالات‏‎ ‎‏و نورانی ترین فضایل، همچون تقوا و دانش، نه تنها معرفت آفرین نخواهد بود، بلکه‏‎ ‎‏سد  راه معرفت الله می شود. از این رو است که عرفا تکیه بر برترین فضایل را نیز شرک و‏‎ ‎‏کفر می دانند:‏

‏‏ ‏

‏‏تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافریست‏   ‏راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش‏‎[23]‎

‏‏در برِ دلشدگان علم حجاب است حجاب‏  ‏از حجاب آن که برون رفت به حق جاهل بود‏‎[24]‎

‏‏ ‏

‏‏تکیه بر فضایل، خود نمادی از منیّت است؛ یعنی در حقیقت، دیو بیگانه ای لباس «من»‏‎ ‎‏بر تن کرده و قصد راهزنی دارد:‏

‏‏ ‏

‏‏هر معرفتی که بوی هستی تو داد‏   ‎ ‎‏دیوی است به ره، از آن حذر باید کرد‏‎[25]‎

‏‏ ‏

‏‏پس خود را دیدن، به خود بالیدن و توجه به خود که مساوی غفلت از خدا است،‏‎ ‎‏اساس و پایۀ همۀ حجاب ها است:‏

‏‏ ‏

‏‏ـ عاشق نشدی اگر که نامی داری‏   ‎  ‎ ‎ ‎‏    دیوانه نه ای، اگر پیامی داری‏‎[26]‎

‏‏ـ بگذر از خویش، اگر عاشقِ دلباخته ای‏   ‏که میانِ تو و او جز تو کسی حایل نیست‏‎[27]‎

‏‏ـ ما در این ره حجاب خویشتنیم‏     ‏    ور نه، روی تو در برابر ماست‏‎[28]‎

‏‏ـ قدم در نِه اگر مردی در این کار‏     ‏    حجاب تو تویی از پیش بردار‏‎[29]‎

‏‏ـ حجاب راه تویی حافظ از میان برخیز‏   ‏خوشا کسی که در این راه بی حجاب رود‏‎[30]‎

‏‏ ‏

‏‏از این جهت است که عارفان به دلیل افتادنِ در زندان طبیعت و عالم تعیّنات ـ که بستر‏
‏‎

‎‏حجاب ها است ـ ناله ها سر داده و از جدایی شکایت ها کرده اند:‏

‏‏ ‏

‏‏ـ بشنو از نی چون حکایت می کند‏    ‏وز جدایی ها شکایت می کند‏

‏‏کز نیستان تا مرا ببریده اند‏    ‎ ‎‏از نفیرم مرد و زن نالیده اند‏‎[31]‎

‏‏ـ طایر گلشن قدسم چه دهم شرح فراق‏  ‏  که در این دامگه حادثه چون افتادم‏‎[32]‎

‏‏ـ چو شد باغ روحانیان مسکنم‏    ‏   در اینجا چرا تخته بند تنم‏‎[33]‎

‏‏ ‏

‏‏همۀ همّ و غم سالک این است که با زدودن رایحۀ سمّی «خودیّت» از رفتار و کردار‏‎ ‎‏و  گفتار، و بلکه از ضمایر و خطورات قلبی خود، جمال حق را مشاهده کند و در او‏‎ ‎‏فانی  شود. و در نتیجه، حجاب ها را که اساس آن ها حجاب خودیّت است، از جلو روی‏‎ ‎‏خود بردارد.‏

‏‏«فنا» در لغت به معنای نابودی است و در برابر «فنا» واژۀ «بقا» است که به معنای‏‎ ‎‏پایندگی و جاودانگی است. در اصطلاح عرفان، فنا عبارت از آن است که انسان، خود و‏‎ ‎‏بندگی خود را در برابر حق نیست انگارد و اساساً خودی نبیند؛ تا چه رسد به خواسته ها و‏‎ ‎‏هواها و تمایلات و تمنّیات. هر آنچه غیر خدا است را نیست انگارد و تنها اراده و فعل حق‏‎ ‎‏را مشاهده کند.‏

‏‏البته برای فنا نیز ـ مانند دیگر کمالات و مقامات روحانی ـ می توان درجات و مراتبی را‏‎ ‎‏در نظر گرفت. بدین معنا که در هر مرتبه ای که حجاب از چهرۀ جان سالک کنار می رود‏‎ ‎‏و  در هر درجه ای که خودیّت و منیّت از انسان رخت بر می بندد، به همان درجه فانی شده‏‎ ‎‏و به مرتبه ای از بقا و حیات دست پیدا کرده است؛ که نهایت او فنای مطلق و حیات‏‎ ‎‏جاودان است:‏

‏‏ ‏

‏‏ـ گفتم که کی ببخشی بر جان ناتوانم‏   ‎ ‎‏گفت آن زمان که نبود جان در میانه حایل‏‎[34]‎

‏‏ـ تا فضل و عقل بینی بی معرفت نشینی‏   ‏ یک نکته ات بگویم خود را مبین که رستی‏‎[35]‎

‏
‏‎

‎‏ـ جمله تویی از خودی ام وا رهان‏    ‏در ره من نیست بجز من حجاب‏‎[36]‎

‏‏ـ چگونه در تو رسم تا ز خود برون نروم‏  ‏چرا که هستی من در میان حجاب منست‏‎[37]‎

‏‏ ‏

‏‏بخش دوم: نگاه امام خمینی به حجاب ها‏‏ ‏

‏‏فصل اول: حجاب های معرفت و کشف و خرق آن از دیدگاه امام خمینی ‏‏رحمه الله‏

‏‏امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ در بیش تر نوشته ها و گفته های خود ـ از نثر گرفته تا نظم، و از اخلاق و‏‎ ‎‏عرفان گرفته تا سیاست ـ از حجاب ها به عنوان موانع معرفت و سد راه حقیقت و‏‎ ‎‏حقیقت نگری انسان یاد کرده، راه های خرق و دریدن این پرده های شناخت را نیز تبیین‏‎ ‎‏کرده است.‏

‏‏نکتۀ جالب این که امام در بیش تر این مجموعه ها عبارت اعجاب برانگیز مناجات‏‎ ‎‏شعبانیۀ حضرت امیر ‏‏علیه السلام‏‏ دربارۀ خرق حجاب ها را آورده و با چنان شور و جذبه ای، به‏‎ ‎‏همراه ژرف بینی خاص خود، شرح و بسط داده است؛ به گونه ای که خواننده با مطالعۀ آن‏‎ ‎‏می تواند تصور کند که این عبارات، چه غوغا و انقلابی در امام پدید آورده و در روح و‏‎ ‎‏جان لطیف این احیاگر دین در عصر غربت دین داری چه شعله ای افکنده است:‏

‏‏خداوندا! همۀ وجودم را از جهان بگسل و مرا به خودت برسان، و چشم های دلمان را با پرتو‏‎ ‎‏دیدار خودت روشنایی ده، تا دیدۀ دلهامان حجاب های نور را بِدَرد و به معدن بزرگی و‏‎ ‎‏عظمت رسد، و جانهامان به درگاه عِزّ قدس تو در آویزد.‏‎[38]‎

‏‏امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ در کتاب ‏‏شرح چهل حدیث‏‏ پس از آوردن این عبارت می فرماید:‏

‏‏برای اهلش همین یک حدیث کفایت می کند که تمام عمر خود را صرف کنند برای تحصیل‏‎ ‎‏محبت الهی و اقبال وجه الله .‏‎[39]‎

‏‏ایشان در اشعار خود نیز از حجاب ها با سوز و گداز سخن گفته اند:‏

‏
‏‎

‎

‏‏هر چه فرا گرفتم و هر چه ورق زدم‏   ‏چیزی نبود غیر حجابی پس از حجاب‏‎[40]‎

‏‏ ‏

‏‏و از مولای خود در پرده برداری از این حجاب ها یاری طلبیده اند:‏

‏‏ ‏

‏‏بردار حجاب از میان تا یابد‏    ‎ ‎‏راهی به رخ تو چشم بیگانۀ من‏‎[41]‎

‏‏ ‏

‏‏فصل دوم: حجاب «خودیّت» و «منیّت» در منظر امام خمینی رحمه الله‏

‏‏بخش مهمی از گفتارها و نوشتارهای عرفانی، اخلاقی و سیاسی امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ به شرح‏‎ ‎‏و بیان سرسخت ترین حجاب و بنیادی ترین مانع تکامل انسان، یعنی حجاب خودیّت‏‎[42]‎‎ ‎‏اختصاص یافته است. معنای حجاب خودی این است که انسان با «خودمشغولی» و‏‎ ‎‏«خودبینی» توانِ «خدا بینی» و «حقیقت نگریِ» خود را از دست بدهد. تا زمانی که انسان‏‎ ‎‏محوِ خود و سرگرم دیدن زیبایی ها و کمالات خود است، جمال و کمال حق و طلعت ذات‏‎ ‎‏بی مثالش را نمی تواند مشاهده کند:‏

‏‏ ‏

‏‏بردار حجاب تا جمالش بینی‏  ‎ ‎‏تا طلعت ذاتِ بی مثالش بینی‏‎[43]‎

‏‏ ‏

‏‏وصل جانان نیز تنها در گرو گسستن از خود است:‏

‏‏ ‏

‏‏تا خویشتنی به وصل جانان نرسی‏  ‏خود را به ره دوست فنا باید کرد‏‎[44]‎

‏‏ ‏

‏‏و خودخواه و خودبین، حقیقت خواه و خدا گرا نمی شود؛ و خودپرست نمی تواند‏‎ ‎‏خداپرست باشد:‏

‏‏ ‏

‏‏عاشق نشدی اگر که نامی داری‏    ‏دیوانه نه ای اگر پیامی داری‏‎[45]‎

‏‏ ‏

‏‏آری، حقیقت این است که خود نما، خدانما نمی شود:‏

‏‏ ‏

‏‏این ما و تویی مایۀ کوری و کری است‏   ‏این بت بشکن تا شودت دوست پدید‏‎[46]‎

‏‏ ‏

‏‏اهمیت حجاب خودیّت و پاداش پیکارگران‏

‏‏در اهمیت، خطر و حساسیت این نوع از حجاب، همین بس که از مجموع آیات و‏
‏‎

‎‏روایات و تفاسیر مفسران و لطایف عارفان چنین بر می آید که «حجاب نفس» نوعی‏‎ ‎‏شرک‏‎[47]‎‏ و تلاش در راه کشف و خرق آن «جهاد اکبر» و مرگ در این راه هم «شهادت فی‏‎ ‎‏سبیل الله » است؛ «شرک است هر آنچه بوی تو دهد».‏

‏‏امام ‏‏رحمه الله‏‏ از هر گونه «منیّت» و توجه به نفس به عنوان «شرک» یاد می کند و «خود‏‎ ‎‏مشغولی» را مانع استشمام عطر توحید می داند:‏

‏‏ ‏

‏‏تا هستی خویشتن فرامُش نکند‏   ‏خواهد که ز شرک، عطر وحدت بوید‏‎[48]‎

‏‏ ‏

‏‏و رها شدن از خودبینی ها، خودخواهی ها و رستن از نفسانیت را تنها راه رستگاری و‏‎ ‎‏نجات و یگانه طریق رؤیت حق می شمارد:‏

‏‏ ‏

‏‏تا جلوۀ او جبال را دک نکند‏   ‏تا صعق تو را ز خویش مندک نکند‏

‏‏پیوسته خطاب «لن ترانی» شنوی‏   ‏فانی شو تا خود از تو منفک نکند‏‎[49]‎

‏‏ ‏

‏‏جهاد با خود؛ جهاد اکبر‏

‏‏امام صادق ‏‏علیه السلام‏‏ فرمود:‏

‏‏پیغمبر خدا ‏‏صلی الله علیه و آله‏‏ لشکری را برای مأموریتی اعزام کرد، هنگامی که لشکر باز گشتند، فرمود:‏‎ ‎‏«مرحباً بقومٍ قضوا الجهاد الأصغر و بقی علیهم الجهاد الأ کبر. قیل: یا رسول الله ! و ما‏‎ ‎‏الجهاد الأ کبر؟ قال: جهاد النفس».‏‎[50]‎

‏‏آفرین بر گروهی که جهاد کوچک را به جای آوردند و جهاد بزرگ ‏‏[‏‏شان همچنان‏‏]‏‏ باقی‏‎ ‎‏است. از آن حضرت پرسیدند: ای رسول خدا! جهاد بزرگ ‏‏[‏‏دیگر‏‏]‏‏ چیست؟ فرمود: جهاد‏‎ ‎‏با  نفس.‏

‏
‏‎

‎‏این حدیث، نخستین حدیثی است که امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ در کتاب ‏‏شرح چهل حدیث‏‏ خود، به‏‎ ‎‏طور جامع به شرح آن پرداخته است. در این کتاب، نبرد مستمر دو لشکر شیطانی و‏‎ ‎‏رحمانی در وجود انسان را به خوبی تشریح می کند و می گوید، انسان موجود‏‎ ‎‏شگفت آوری است که دو عالَم در وجود او قرار داده شده است. عالَم آشکار و پیدایِ‏‎ ‎‏مُلکی و دنیایی که بدن او است؛ و دیگری عالم غیبی ملکوتی که از جنس خاکی او نیست.‏‎ ‎‏نفس انسان که مربوط به عالم ملکوت می شود، خود دارای درجات و مراتب گوناگونی‏‎ ‎‏است که هر یک از این مراتب، خود لشکری از رحمان و عقل دارد که آن را به ملکوت‏‎ ‎‏اعلی جذب می کند و به سعادت و خوشبختی فرا می خواند؛ و نیز لشکری از شیطان‏‎ ‎‏و  جهل دارد که آن را به ملکوت سفلا می کشاند و به سوی شقاوت و بدبختی فرا‏‎ ‎‏می خواند. همواره میان این دو لشکر، نبرد و جدال و درگیری وجود دارد، و انسان نیز‏‎ ‎‏میدان گاه این دو طرف متخاصم است. اگر لشکریان رحمانی پیروز شوند، انسان به‏‎ ‎‏خوشبختی و سعادت دست می یابد و در سِلک فرشتگان و در زمرۀ پیامبران و اولیا و‏‎ ‎‏صالحان محشور است؛ و اگر لشکریان شیطانی و جهل پیروز شدند، انسان در شمار اهل‏‎ ‎‏شقاوت و تیره بختی خواهد بود و در شمار شیاطین و کفار و محرومین از رحمت جای‏‎ ‎‏خواهد داشت.‏‎[51]‎

‏‏نبرد و درگیری انسان برای از بین بردن جنود شیطانی ـ که در درون او قرار دارند ـ را‏‎ ‎‏«جهاد» نامیدند؛ آن هم جهاد بزرگ. واژۀ جهاد یا از «جُهد» (=طاقت) گرفته شده است، یا‏‎ ‎‏از «جَهد» (=مشقت). گویی جهاد کننده تمام توان و طاقت خود را در راه رسیدن به هدف‏‎ ‎‏عالی خود به کار می گیرد.‏‎[52]‎

‏‏اصطلاح «جهاد» برای جنگ با مشرکان، کفار و اهل بغی به کار می رود و دلیل این که در‏‎ ‎‏روایت یاد شده از مبارزۀ با «نفس» به جهاد اکبر تعبیر شده است شاید به دو جهت باشد:‏‎ ‎‏یکی این که پیروی از هوای نفس و تن دادن به خواهش های دل و خودخواهی ها و‏‎ ‎‏خودپرستی ها، در باطن و غیب همچون کفر و شرک و یا بغی و خروج بر مولا و امام‏
‏‎

‎‏تلقی  شده است. دوم این که ارزش مجاهدت در این راه به قصد کشف و خرق حجاب‏‎ ‎‏نفس و زیر پا نهادن خودیّت ها، بالاتر از جهاد با کافران و مشرکان و باغیان است. به‏‎ ‎‏دلیل  کلمۀ «اکبر» که به عنوان صفت واژۀ «جهاد» آمده است، مجاهد در این راه نیز «مجاهد‏‎ ‎‏اکبر» است.‏

‏‏دیو هفت سر منیّت ‏

‏‏شاید در این جا پرسشی به میان آید و آن، این که چرا در دین اسلام این همه بر جنگ با‏‎ ‎‏خود پافشاری شده است؟ و جهاد با زیاده طلبی های نفس به عنوان بزرگ ترین مجاهدۀ‏‎ ‎‏فی سبیل الله معرفی گردیده است؟‏

‏‏در پاسخ به این پرسش، توجه خوانندگان را به اساس و ریشۀ مشکلات و‏‎ ‎‏نابسامانی های بشر جلب می کنم؛ آیا ریشۀ گرفتاری ها و پریشانی های انسان ها در طول‏‎ ‎‏تاریخ و در عصر ما ـ که عصر علم و تکنیک و فرهنگ و هنر است ـ چیزی جز خودپرستی‏‎ ‎‏و خودخواهی است؟ هنگامی که در این دنیای محدود مادی، همه به دنبال دست یافتن به‏‎ ‎‏خواسته های نامحدود و ارضای تمایلات و هوس های شخصی خود هستند، وجود تزاحم‏‎ ‎‏خواسته ها و هوس رانی ها و اصطکاک منافع و هوس های بی انتها، بسیار طبیعی و عادی‏‎ ‎‏است. در چنین تزاحم و مبارزه ای روشن است که صاحبان زر و زور و تزویر، پیروز بیرون‏‎ ‎‏خواهند آمد. و هم اینان معرکه گردان صحنۀ سیاست، فرهنگ و اقتصاد جامعه ها می شوند؛‏‎ ‎‏که این خود به معنای پایمال شدن ارزش های دینی و انسانی، فقر، گرسنگی و محرومیت‏‎ ‎‏اکثریت انسان ها است.‏

‏‏در دنیای امروز، گویی همۀ ابزارهای علمی، هنری و رسانه های همگانی، یک صدا به‏‎ ‎‏حرکت در آمده اند تا عنصر خودخواهی آدمیان را هرچه بیش تر بارور سازند؛ که نتیجۀ آن،‏‎ ‎‏بیش تر شدن فاصلۀ طبقاتی در جامعه های انسانی و نیز ظهور انسان هایی بهره مند از علم و‏‎ ‎‏صنعت و غرق در نعمت های مادی و در عین حال مضطرب، نگران، ناامید و مأیوس‏‎ ‎‏است. انسان هایی که از یکدیگر متنفر و گریزانند، حتی همسایه ها و شگفت آورتر اعضای‏‎ ‎‏خانواده ها نیز با هم ناآشنا و دور از هم هستند.‏

‏‏نگاهی فهرست وار به مشکلات اخلاقی و روانی انسان های عصر ما، بلکه انسان های‏
‏‎

‎‏همۀ عصرها، ادعای یاد شده را به اثبات می رساند؛ مشکلاتی از قبیل فریب کاری، دو‏‎ ‎‏رویی، تظاهر، حسادت، دشمنی، خیانت، پیمان شکنی، برتری طلبی، تکبر، گردن فرازی و...‏‎ ‎‏و همین طور مشکلات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی مشکلات‏‎ ‎‏زیست محیطی و مانند آن، بیماری های نوظهوری مانند ایدز، بیماری های عصبی رو به‏‎ ‎‏تزاید، افسردگی ها، بیماری های ویژۀ فقیران و سوء تغذیه، بیماری های ویژۀ ثروتمندان،‏‎[53]‎‎ ‎‏استکبار و تجاوزطلبی، نژادپرستی، جنگ های خانمان برانداز، باندهای تبهکار قاچاق مواد‏‎ ‎‏مخدر، سازمان های گوناگون مافیایی، بیکاری، اعتیاد، باندهای سازمان یافتۀ سرقت،‏‎ ‎‏آدم ربایی، اشغال کشورها، کودتاهای خونین، افزایش آمار زندانیان، مشکلات خانوادگی و‏‎ ‎‏متلاشی شدن کانون خانواده ها، سیر صعودی آمار طلاق، فرار فرزندان از خانه، اختلافات‏‎ ‎‏و درگیری، میان اعضای خانواده ها و بستگان نزدیک، جدایی میان همسایه ها، دشمنی میان‏‎ ‎‏احزاب و سازمان ها و مکتب های مذهبی یا سیاسی،‏‎[54]‎‏ خشونت، فقر و گرسنگی،‏‎[55]‎‎ ‎‏رباخواری، کودکان نامشروع‏‎[56]‎‏ و... و مشکلات برخی از موضوعات خاص مانند‏‎ ‎‏پدیده های نامطلوب زیست محیطی، مثل کاهش غلظت لایۀ ازن و پارگی آن، آلودگی آب،‏‎ ‎‏از بین رفتن جنگل ها، آلودگی خاک، و فرسایش آن و... .‏

‏‏ریشۀ مشکلات یاد شده را در کجا باید جست و جو کرد؟ آیا جز در خودپرستی‏‎ ‎‏انسان ها باید سراغ آن را گرفت؟ انسان هایی که به حق خود بسنده نمی کنند و به حدودی‏‎ ‎‏که خدای دانای به اسرار و نهان، برای آن ها قرار داده پایبند نیستند؛ انسان هایی که‏‎ ‎‏می خواهند هر چه دوست دارند بپوشند، بخورند، به هر صورت و به هر قیمتی که شده به‏‎ ‎‏هوس ها و لذت های خود دست یابند، به هر جا خواستند بروند، به هر کاری که دلشان‏
‏‎

‎‏هوای آن را کرد سرگرم شوند. چنین انسان هایی دنیا را تنها برای خود می خواهند و با‏‎ ‎‏تمایلات نفسانی خود تفسیر می کنند؛ حتی دنیای به این بزرگی را برای خواسته های خود‏‎ ‎‏کوچک می بینند، تا چه رسد به این که جایی خالی برای همنوعان خود باز بگذارند.‏

‏‏امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ با ظریف بینی خاص خود، حبّ نفس و انشعاب های آن را در آثار خود‏‎ ‎‏تحلیل و بررسی کرده و می گوید:‏

‏‏از آن جایی که انسان، خودبین و خودخواه است، همه چیز را برای خود می خواهد؛ در نتیجه‏‎ ‎‏سهمی برای دیگران نمی شناسد، از این رو خودخواهی سرچشمۀ گرفتاری ها، خطاها و‏‎ ‎‏مشکلات بشری است.‏‎[57]‎

‏‏... زیرا اگر بنا باشد هر کس برای خود بخواهد، کشمکش و نزاع پیش می آید. پس می توان‏‎ ‎‏گفت همۀ جنگ های خانمان سوز این جهان، ظهور اَنانیّت انسان است.‏‎[58]‎

‏‏امام از همین زاویه وارد بحث معرفتی و عرفانی می شود و دل ها را به سوی عالم معنا‏‎ ‎‏توجه می دهد و می گوید:‏

‏‏این اَنانیّت در اولیای خدا وجود ندارد. اگر همۀ اولیای خدا با هم در یک مکان نیز جمع شوند،‏‎ ‎‏با هم اختلاف و نزاع پیدا نمی کنند؛ زیرا اولیای خدا خودخواهی وجود خویش را به خداخواهی‏‎ ‎‏رسانده اند؛ خدا را به جای خود برگزیدند؛ که در حقیقت، خودیّت واقعی و انسان ساز انسان نیز‏‎ ‎‏همین است؛ یعنی بازگشت به فطرت الله . ما انسان ها هم اکنون در چاه و ظلمت اَنانیّت‏‎ ‎‏گرفتاریم؛ تا از خود و خودیّت خارج نشویم و نتوانیم خود را از این تاریک خانه برهانیم، نه‏‎ ‎‏خداپرست، بلکه نفس پرستیم؛ و این بدترین نوع بت پرستی است. همۀ پیامبران و کتاب های‏‎ ‎‏آسمانی فرود آمده اند تا انسان را از این بت خانه نجات دهند، این بت را بشکنند و انسان را‏‎ ‎‏موحد و خداپرست کنند.‏‎[59]‎

‏‏پس بکوشید تا حجاب خودیّت را بردارید و جمال جمیل او ـ جلّ و علا ـ را ببینید؛ در چنین‏‎ ‎‏حالتی است که هر مشکلی آسان و هر رنج و زخمی گوارا است.‏‎[60]‎

‏
‏‎

‎‏امام، راه درست اندیشی های سیاسی و عقیدتی و دستیابی به هدایت را نیز عبور از سد‏‎ ‎‏خودخواهی می داند و می فرماید:‏

‏‏تا زمانی که انسان خود را می بیند، نمی تواند به آن راهی که راه هدایت است دست پیدا کند.‏‎[61]‎

‏‏در این دنیایی که دار آفات است و هر چیزی آفتی دارد، امام ‏‏رحمه الله‏‏ آفت انسان را همین‏‎ ‎‏هوای نفس می داند و می گوید:‏

‏‏آفت انسان، هوای نفس انسان است.‏‎[62]‎

‏‏هنگامی که این آفت، فرد را بیمار و آفت زده کرد، جامعه که از افراد تشکیل می شود نیز‏‎ ‎‏جامعه ای بیمار و غیر سالم خواهد شد. از این رو امام تصریح می کند که:‏

‏‏همۀ فسادهایی که در میان بشریت رخ نموده، از آغاز پیدایش تاکنون و تا پایان تاریخ، همه‏‎ ‎‏ریشه اش در حبّ نفس است.‏‎[63]‎‏ و تا این خودخواهی ها در بشریت وجود دارد، همین جنگ ها و‏‎ ‎‏ستم ها نیز پابرجا خواهد ماند.‏‎[64]‎

‏‏مشکلات و فسادهای بشر ـ که در حقیقت شعله های آتش منیّت او است ـ سرّ‏‎ ‎‏و  فلسفه ای دارد که نیاز به توضیح دارد. خدای حکیم فطرت انسان را خداپرست قرار‏‎ ‎‏داده  است؛ یعنی در فطرت و خمیرمایۀ وجود انسان، خود را بدو نشان داده است. بهترین‏‎ ‎‏دلیل این ادعا میل به کمال مطلق است که در وجود هر انسانی قرار دارد. کشش فطری‏‎ ‎‏انسان به سوی بی نهایت و کمال مطلق است؛ از این رو نه دانشمندان از دانش اندوزی و‏‎ ‎‏کاوشگری سیر می شوند و نه ثروتمندان از ثروت اندوزی، و نه جاه طلبان از قدرت طلبی و‏‎ ‎‏ریاست خواهی:‏

‏‏«‏‏إنَّ الإنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً‏‏»‏‏؛‏‎[65]‎‏ انسان حریص و سیری ناپذیر آفریده شده است.‏

‏‏انسان بر اساس سرشت خدایی خود به دنبال بی نهایت ها است؛ لذت بی نهایت،‏‎ ‎‏سعادت بی نهایت، کمال بی نهایت، زندگی جاویدان و بی انتها، و... که همۀ این ها تنها در‏‎ ‎
‏‎

‎‏نزد خدا است و انسان با نزدیکی به او می تواند بدان ها دست یابد؛ زیرا تنها خدا، مطلق،‏‎ ‎‏بی زوال و جاودانه است. در حقیقت همۀ انسان ها ـ بی آن که خود بدانند ـ به سوی خدای‏‎ ‎‏خود در حرکتند؛ اما از روی جهل و نادانی، به وسیلۀ تقرب و سرسپردگی به خدایان‏‎ ‎‏دروغینی مانند ثروت، مقام، علم، شکم، شهوت و... می خواهند به لذت مطلق دست یابند.‏‎ ‎‏هیچ یک از این «محدوده ها» و «متناهی»های عالَم خاک نمی تواند روح بی نهایت طلب و‏‎ ‎‏سیری ناپذیر انسان را ارضا کند. این جا است که گاهی یک یا چند خدا از این خدایان‏‎ ‎‏دروغین، معرکه گردان جامعه های بشری می شوند و موج های کاذبی در هر عصری و‏‎ ‎‏نسلی بر می انگیزانند و بسیاری را در کام خود فرو می برند.‏

‏‏اما انسان ها با دست نیافتن به لذت و خوشبختی، سرخورده می شوند و به خدای‏‎ ‎‏دروغین ایمان می آورند و پس از سرخوردگی و یأس، به دنبال خدایی دیگر و... تا جایی‏‎ ‎‏که جامعه های بشری یک پارچه به یأس و سردرگمی و اضطراب و بیزاری از حیات خود‏‎ ‎‏دچار می شوند؛ که یکی از نمودهای بارز آن، همین وضعیت جهان امروز است که با وجود‏‎ ‎‏پیشرفت در تمامی عرصه های زندگی مادی و فراهم بودن امکانات علمی و فرهنگی، روز‏‎ ‎‏به روز آمار جرایم، آدم کشی، خودکشی، تجاوز، بیماری روانی و... بالاتر می رود؛ به‏‎ ‎‏طوری که نشانۀ پنجه ها و جای چنگال های دیو هفت سرِ منیّت در تمامی زوایای حیات‏‎ ‎‏انسان ها دیده می شود و آثار عفونت آن نیز در جسم و جان و دنیا و آخرت اهل زمین کاملاً‏‎ ‎‏محسوس است. ‏

‏‏امام خمینی دربارۀ نفس مطلق گرا و روح سیری ناپذیر انسان، گفتارهای ارزشمندی‏‎ ‎‏دارد که در چند کتاب عرفانی و اخلاقی و نیز در برخی سخنرانی های ایشان موجود است.‏‎ ‎‏ایشان در دو کتاب ‏‏سرّ الصلاة‏‏ و ‏‏شرح حدیث جنود عقل و جهل‏‏ خود می نویسد:‏‎[66]‎

‏‏غایت آرزوها، نهایت حرکت ها، منتهای اشتیاقات، مرجع موجودات، معشوق کاینات، محبوب‏‎ ‎‏عاشقان و مطلوب مجذوبان، ذات مقدس است. اگرچه انسان ها در اثر حجاب معرفت مطلوب‏‎ ‎‏خود را گم کرده اند؛ گمان می کنند که عاشق و طالب و مجذوب، اشیای دیگرند. این حجاب‏
‏‎

‎‏بزرگ فطرت است که سالک الی الله باید با قدم معرفت در این وادی گام زده و این حجاب را‏‎ ‎‏خرق کند. تا زمانی که سالک به این مقام نرسیده، حق ندارد بگوید: ‏‏«‏‏إیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إیَّاکَ‏‎ ‎‏نَسْتَعِینُ‏‏»‏‏زیرا معنای این عبارت آن است که من جز تو نجویم و جز تو نخواهم، جز ثنای تو‏‎ ‎‏نگویم و در کارهای خود جز از تو یاری طلب نکنم. همۀ ما سلسلۀ موجودات و ذرات کاینات،‏‎ ‎‏از پایین ترین مرتبۀ ماده گرفته تا بالاترین مرتبۀ غیب اعیان ثابته، حق طلب و حق جو‏‎ ‎‏هستیم. هر کس در هر مطلوبی خدا را طلب می کند و با هر محبوبی، عشق خداوندی را:‏‎ ‎‏«‏‏فِطْرَتَ الله ِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا‏‏»‏‏،‏‎[67]‎‏«‏‏یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمٰوَاتِ وَ الْأرْضِ‏‏»‏‏.‏‎[68]‎

‏‏عشق به کمال مطلق که از آن عشق به علم مطلق، عشق به قدرت مطلقه، عشق به زندگی‏‎ ‎‏مطلق و جاودان، عشق به ارادۀ مطلق و دیگر عشق ها از آن انشعاب می یابد، در فطرت همۀ‏‎ ‎‏انسان ها است.‏‎[69]‎

‏‏همۀ شرارت هایی که در این جهان از انسان سر می زند در اثر احتجاب فطرت، بلکه از فطرتِ‏‎ ‎‏در حجاب است. این فطرت که خیر محض بود در اثر فرو افتادن در این تعیّنات و محجوب‏‎ ‎‏شدن در پس این حجاب ها، شرّیت بالعرض پیدا کرده و شرور شده است. اگر این حجاب های‏‎ ‎‏ظلمانی و در مرتبه بالاتر، حجاب های نورانی، از رخسار شریف فطرت کنار رود و فطرت الله ‏‎ ‎‏به همان گونه که با دست قدرت الهی تخمیر شده، آراسته به زیور روحانیت خود بروز کند، در‏‎ ‎‏این صورت است که عشق به کمال مطلق، بی حجاب و خطا ظهور یافته و در او هویدا شود.‏‎ ‎‏در این صورت است که محبوب های مجازی و بت های خانۀ دل درهم شکند و فرو ریزد و‏‎ ‎‏خودی و خودخواهی زیر پا رود، با چنین توفیقی است که انسان دستاویز دلبری می شود که‏‎ ‎‏تمامی دل ها ـ خواهی نخواهی ـ رو به سوی او دارند، و همۀ فطرت ها ـ  دانسته یا ندانسته ـ‏‎ ‎‏خواستگار اویند. صاحب چنین فطرتی هر عملی از او سر زند، در راه حق و حقیقت خواهد بود‏‎ ‎‏و همۀ راه های او به سوی خیر مطلق و جمال جمیل جاودان است.‏‎[70]‎

‏
‏‎

‎

‏‏بخش سوم: امام خمینی و خرق حجاب خودی‏‏ ‏

‏‏فصل اول: جهاد اکبر، هجرت اکبر، شهادت اکبر‏

‏‏با توجه به آنچه آوردیم، نقش محوری و کلیدی جهاد اکبر در حل مشکلات روحی،‏‎ ‎‏روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی روشن می شود؛ زیرا تنها در سایۀ چنین‏‎ ‎‏جهادی است که انسان از خودیّت و خودپرستی رها می شود و دست به ایثار و فداکاری‏‎ ‎‏می زند؛ از اسراف و زیاده روی پرهیز می کند؛ اموال عمومی را چون اموال خود محترم‏‎ ‎‏می شمارد؛ از تنبلی و تن آسایی بیرون می آید؛ با تلاش خود در راه سازندگی، اسباب‏‎ ‎‏پیشرفت خود و جامعۀ خود را فراهم می سازد؛ حقوق همسایگان و همنوعان خود را‏‎ ‎‏رعایت می کند؛ نسبت به دوستانش وفادار و نسبت به دشمنانش منصف است؛ حبّ و‏‎ ‎‏بغض ها او را از راه عدالت بیرون نمی برد؛ از احتکار نیازمندی های مردم و از گران فروشی‏‎ ‎‏و حیله گری در معاملات دوری می جوید؛ برای خود هیچ امتیاز ویژه ای نسبت به‏‎ ‎‏انسان های دیگر نمی شناسد؛ در برابر دیگران تکبّر و گردن فرازی نمی کند و به دیگران‏‎ ‎‏فخر نمی فروشد و... .‏

‏‏این جهاد در حقیقت، از هر چیزی ـ حتی از مقام رسالت هم ـ بالاتر است؛ همان طور‏‎ ‎‏که مسلمانان، دست کم روزی نُه بار در نماز پیش از آن که به رسالت پیامبر خود گواهی‏‎ ‎‏دهند، بر عبودیت و بندگی او گواهی می دهند.‏

‏‏در واقع همۀ کمالاتی که برای انسان دست یافتنی است در اثر مراتب بندگی و عبودیت‏‎ ‎‏است؛ زیرا اگر کسی خانۀ وجود خود را به اطاعت خدا ـ که صاحب خانه است ـ در آورد،‏‎ ‎‏خود صاحب خانه مستقیماً ادارۀ خانه و امور مربوط به آن را بر عهده می گیرد؛ تا جایی که‏‎ ‎‏چشم و گوش و دست انسان، چشم و گوش و دست خدا می شود. از امام صادق  ‏‏علیه السلام‏‏ نقل‏‎ ‎‏شده است که فرمودند:‏

‏‏عبودیت و بندگی خدا، جوهری است که حقیقت آن رسیدن به ربوبیت است. پس بنده هرچه‏‎ ‎‏را که در اثر عبودیت ـ از لذت و... ـ از دست می دهد آن ها را در ربوبیت خواهد یافت، و هر چه‏
‏‎

‎‏از ربوبیت ـ برای ما ـ پنهان باشد، در عبودیت آشکار می شود و به دست می آید.‏‎[71]‎

‏‏امام خمینی ‏‏رحمه الله‏‏ در شرح این حدیث نکته های با ارزشی را بیان می کند، در جایی‏‎ ‎‏می فرماید، کسی که با قدم عبودیت حرکت کند و داغ ذلت بندگی را برپیشانی خود گذارد،‏‎ ‎‏به عزّت ربوبیت می رسد. راه رسیدن به حقایق ربوبیت و خداوندی، سیر و سلوک در‏‎ ‎‏مدارج عبودیت است؛ هر آنچه در مقام عبودیت از دست رود ـ یعنی اِنّیت و اَنانیت مفقود‏‎ ‎‏شود ـ در سایۀ حمایت ربوبیت آن ها را پیدا می کند؛ تا جایی که به مقامی می رسد که حق‏‎ ‎‏تعالی چشم و گوش و دست و پای او شود، همان طور که در حدیث مشهور میان شیعه و‏‎ ‎‏سنّی آمده است.‏

‏‏هنگامی که سالک از تصرفات خود گذشت و کشور وجود خود را یک سره تسلیم خدا‏‎ ‎‏کرد و خانه را به صاحب خانه واگذار نمود و فانی در عزّ ربوبیت شد، صاحب خانه خود،‏‎ ‎‏متصرف در کارها می شود. در این جا است که تصرفات انسان، تصرفات الهی می گردد؛ چشم‏‎ ‎‏او چشم الهی شود و با چشم حق بنگرد، گوش او گوش الهی شود و به گوش حق بشنود.‏‎[72]‎

‏‏اما همان طور که گفته شد، شرط رسیدن به این کمالات، رها شدن از خود و هجرت‏‎ ‎‏کردن به سوی خدا است؛ که مرگ در این راه نیز شهادت است، آن هم بهترین نوع‏‎ ‎‏شهادت. آن بزرگ مجاهد می گفت:‏

‏‏تا در بند خویشتنِ خویش و هواهای نفس خویشتنید، نخواهید توانست جهاد فی سبیل الله و‏‎ ‎‏دفاع از حریم الله نمایید.‏‎[73]‎

‏‏تا زمانی که سالک در حجاب اِنّیت و اَنانیت است، لباس عبودیت بر تن ندارد، بلکه‏‎ ‎‏خودخواه و خودپرست است و معبود او هواهای نفسانی او است؛ ‏‏«‏‏أرَأیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إلٰهَهُ هَوَاهُ‏‏»‏‏.‏‎[74]‎‎ ‎‏نگاه چنین کسی نگاه ابلیس لعین است؛ ابلیسی که در حجاب اَنانیت خود، به آدم ‏‏علیه السلام‏‏ نگاه‏
‏‎

‎‏کرد و خود را از او برتر دید و گفت:‏

‏‏«مرا از آتش آفریدی و او را از گل».‏‎[75]‎‏ با چنین منیّتی، از ساحت قدس مقربین درگاه خدا‏‎ ‎‏مطرود شد.‏‎[76]‎

‏‏به هر مقدار نگاه اِنّیت و اَنانیت، و خودبینی و خودخواهی در انسان غالب باشد، به‏‎ ‎‏همان مقدار از کمال انسانیت دور و از مقام قرب ربوبیت مهجور خواهد بود. حجاب‏‎ ‎‏خودبینی و خودپرستی از همۀ حجاب ها ضخیم تر و ظلمانی تر است؛ و به همان نسبت نیز‏‎ ‎‏خرق این حجاب از همۀ حجاب ها مشکل تر. در حقیقت، خرق حجاب خودبینی مقدمۀ‏‎ ‎‏خرق حجاب های دیگر است بلکه می توان گفت که خرق این حجاب، مفتاح مفاتیح غیب‏‎ ‎‏و شهادت و باب الابواب عروج و کمال روحانیت است. تا زمانی که انسان به خویشتن و‏‎ ‎‏کمال و جمال توهّمی خود می نگرد، از جمال مطلق و کمال صرف، محجوب و مهجور‏‎ ‎‏است. پس شرط آغازین سلوک الی الله ، خروج از این منزل است؛ بلکه اساساً معیار در‏‎ ‎‏ریاضت حق و باطل و ملاک ارزش گذاری سیر سالکان همین است. بنابراین هر سالکی که‏‎ ‎‏با گام های اَنانیت و خودبینی و درحجاب اِنّیت و خودخواهی منزل سلوک را طی می کند،‏‎ ‎‏اساس ریاضت و مجاهده اش باطل و سلوکش نه الی الله ، که الی النفس است:‏

‏‏ ‏

‏‏مادر بت ها، بت نفس شماست‏   ‎ ‎‏زانکه آن بت مار و این بت اژدهاست‏‎[77]‎

‏‏ ‏

‏‏خداوند متعال فرمود:‏

‏‏کسی که از خانه اش بیرون رود در حالی که هجرت کنندۀ به سوی خدا و رسول او است، آن‏‎ ‎‏هنگام که مرگ وی را در رباید پاداش او بر خدا است.‏‎[78]‎

‏‏تا زمانی که نفس انسان به خود توجه دارد مسافر نیست، و تا بقایای اَنانیت در نظر سالک‏‎ ‎‏باشد، و هنوز دیوار شهر خودیّت و اذان و ندای خودخواهی پنهان نشده، در حکم حاضر است‏‎ ‎‏نه مسافر و مهاجر.‏‎[79]‎

‏
‏‎

‎

‏‏فصل دوم: مجاهد اکبر و خارق حجاب اکبر‏

‏‏امام خمینی ـ بزرگ مردی که در عصر بی خبری و جهل و ستم و فساد در میان‏‎ ‎‏تاریکی ها ظهور کرد مسلمانان را از خواب غفلت بیدار کرد، و مبدأ ظهور جنبش های‏‎ ‎‏اسلامی و موج های اسلام خواهی در سراسر جهان گردید ـ همۀ این قدرت ها و نفوذ‏‎ ‎‏شگفت انگیز در دل های مردم را به برکت دل سپاری و دلدادگی و بندگی به خدای خویش‏‎ ‎‏و کنار زدن حجاب خودیّت و منیّت به دست آورده بود.‏

‏‏آری، امام از خود آغاز کرد، ابتدا به پاک سازی درون خود همت گماشت، رگه های ریا‏‎ ‎‏و تظاهر و ناخالصی ها و کبر و عجب را از دل خود برکند و دلش را تنها برای خدا و رضای‏‎ ‎‏او نگه داشت. خدای بزرگ و بی همتا نیز سخن و زبانش را الهی کرد؛ به طوری که گفتار‏‎ ‎‏ساده و عادی او نیز دل ها را می لرزاند، قلب های خفته را بیدار می کرد، و از چشم ها‏‎ ‎‏اشک ها می گرفت. سخنان آرام و بی تکلّف او چنان آتشی در دل ها روشن کرد که حتی در‏‎ ‎‏بسیاری از جوانان لاابالی، مسئولیت و تحول آفرید و شوق شهادت و دیدار خداوند را در‏‎ ‎‏آنان برانگیخت؛ ملتی را با دستان خالی به جنبش، حرکت و قیام کشاند و آنان را بر‏‎ ‎‏حکومت سر تا پا مسلح که بر قدرت های بزرگ و استکباری جهان تکیه داشت، پیروز‏‎ ‎‏گردانید. پس از پیروزی نیز با وجود اتحاد همۀ قدرت های الحادی و ستم پیشۀ دنیا که‏‎ ‎‏برای در هم شکستن این انقلاب، در یک جبهه قرار گرفته بودند، اسلام و تشیع و ملت‏‎ ‎‏ایران را سرافراز و سربلند کرد و لذت عزت دینی و سربلندی معنوی، استقلال، و اقتدار‏‎ ‎‏اسلامی را به جان پیروانش چشاند.‏

‏‏همان طور که از کتاب های تألیف شدۀ امام خمینی در سنین جوانی بر می آید و نیز از‏‎ ‎‏خاطرات معاصران و دوستانش به دست می آید، ایشان در روزگار جوانی خود، بیش از هر‏‎ ‎‏چیز به حراست از نفس خود از آلودگی ها و تعلقات توجه داشت. و جَذَبۀ الهی و قرب‏‎ ‎‏الی الله محور فعالیت های علمی و عملی او بود. او در حوزۀ علمیۀ قم، پیش از آن که به‏‎ ‎‏عنوان سیاستمدار شناخته شود، به عنوان استاد اخلاق و عرفان مشهور بود. در هنگام‏‎ ‎‏کارهای علمی و تدریس مباحث فقه و اصول و فلسفه هم همواره بانگ بیدارباش و‏
‏‎

‎‏غفلت شکن خود را به گوش شاگردان خود می رساند و به آنان هشدار می داد که مبادا‏‎ ‎‏دستاوردهای علمی خود را وسیلۀ فخرفروشی و مباهات بر دیگران قرار دهند، یا حتی‏‎ ‎‏علم و دانش موجب توجه شان به نفس شود. بعدها هم که با قدرت و جدیت وارد‏‎ ‎‏سیاست شد همواره تأکید می کرد که ما به دنبال پیروزی و دستاوردهای دنیوی نیستیم؛ ما‏‎ ‎‏تنها به انجام وظیفه و مسئولیت الهی می اندیشیم. کسی که به قصد اطاعت و بندگی‏‎ ‎‏پروردگار و انجام وظایف دینی دست به کار شود قطعاً پیروز است، حتی اگر به ظاهر‏‎ ‎‏شکست بخورد یا کشته شود. بعدها نیز که انقلاب به پیروزی رسید و حکومت اسلامی‏‎ ‎‏تشکیل شد همواره مسئولان کشور را به ساده زیستی، زهد و قیام برای خدا فرا می خواند و‏‎ ‎‏آنان را از حبّ جاه و مقام، رفاه طلبی، غفلت از خدای متعال و اختلاف ـ که منشأ آن دنیا و‏‎ ‎‏خواسته های دنیوی است ـ پرهیز می داد و به آنان یادآوری می کرد که خود را خدمت گزار‏‎ ‎‏مردم بدانند و پست و مقام را وسیلۀ خدمت به بندگان خدا قرار دهند، نه ارضای‏‎ ‎‏شهرت طلبی خویش؛ و نیز همین تذکرات را به اطرافیان نزدیک و بستگان خود می داد.‏

‏‏در حسن ختام این نوشتار، از گفتار آن مجاهدِ مصلح بهره می گیریم که به بستگان،‏‎ ‎‏یاران، مسئولان، دانشگاهیان و حوزه های علمیه سفارش به تهذیب و پرهیز از دنیا و‏‎ ‎‏خدمت به خلق خدا می کردند:‏

‏‏پسرم!... در خدمت به آنان ‏‏[‏‏بندگان خدا‏‏]‏‏ دنبال کسب شهرت و محبوبیت مباش؛ که این خود‏‎ ‎‏حیلۀ شیطان است که ما را در کام خود فرو ‏‏[‏‏می برد‏‏]‏‏... .‏‎[80]‎

‏‏اگر بخواهید خدمت گزار اسلام باشید، خدمت گزار ملت اسلامی باشید و اسیر دست‏‎ ‎‏ابرقدرت ها و آن ها که پیوند با ابرقدرت ها دارند نباشید، باید دانشگاه و فیضیه و همۀ آن ها که‏‎ ‎‏مربوط به دانشگاه هستند و همۀ آن ها که مربوط به فیضیه هستند، در رأس برنامه های‏‎ ‎‏تحصیلی شان برنامه های اخلاقی و برنامه های تهذیبی باشد.‏‎[81]‎

‏‏من اکثر موفقیت های روحانیت و نفوذ آنان را در جوامع اسلامی، در ارزش عملی و زهد آنان‏‎ ‎‏می دانم... هیچ چیزی به زشتی دنیاگرایی روحانیت نیست، و هیچ وسیله ای هم نمی تواند‏
‏‎

‎‏بدتر از دنیا گرایی، روحانیت را آلوده کند.‏‎[82]‎

‏‏وصیت این جانب به وزرای مسئول در عصر حاضر و در عصرهای دیگر آن است که علاوه‏‎ ‎‏بر آن که شماها و کارمندان وزارتخانه ها بودجه ای که از آن ارتزاق می کنید مال ملت، و باید‏‎ ‎‏همه خدمت گزار ملت، و خصوصاً مستضعفان باشید، و ایجاد زحمت برای مردم و مخالف‏‎ ‎‏وظیفه عمل کردن، حرام و خدای نخواسته گاهی موجب غضب الهی می شود. همۀ شما به‏‎ ‎‏پشتیبانی ملت احتیاج دارید. با پشتیبانی مردم، خصوصاً طبقات محروم بود که پیروزی‏‎ ‎‏حاصل شد و دست ستم شاهی از کشور و ذخایر آن کوتاه گردید. و اگر روزی از پشتیبانی آنان‏‎ ‎‏محروم شوید، شماها کنار گذاشته می شوید، و همچون رژیم شاهنشاهی ستمکار، به جای‏‎ ‎‏شما ستم پیشگان پست ها را اشغال می نمایند. بنابر این حقیقت ملموس، باید کوشش در‏‎ ‎‏جلب نظر ملت بنمایید؛ و از رفتار غیر اسلامی ـ انسانی احتراز نمایید.‏‎[83]‎

‏‏«‏‏وَ سَلاَمٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً‏‏»‏‎[84]‎‏  ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏کتاب نامه‏

‏‏قرآن کریم.‏

‏‏1. ‏‏آداب الصلاة‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378 ش.‏

‏‏2. ‏‏اخلاق و تهذیب و روحانیت‏‏، تنظیم رسول سعادتمند، قم، انتشارات تسنیم، 1378 ش.‏

‏‏3. ‏‏اقبال الاعمال‏‏، علی بن موسی بن جعفر بن طاووس.‏

‏‏4. ‏‏الامالی‏‏، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1410 ق.‏

‏‏5. ‏‏بادۀ عشق‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368 ش.‏

‏‏6. ‏‏بحار الانوار‏‏، محمدباقر مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.‏

‏‏7. ‏‏ترجمه کتاب لمعه‏‏، علی رضا فیض و علی مهذب، انتشارات دانشگاه تهران، 1376 ش.‏

‏‏8. ‏‏تفسیر سوره حمد‏‏، امام خمینی، حزب جمهوری اسلامی.‏

‏‏9. ‏‏تفسیر صافی‏‏، ملامحسن فیض کاشانی، تهران، مکتبة الصدر، 1416 ق.‏

‏‏10. ‏‏الجواهر السنیه‏‏، محمد بن حسن حر عاملی، قم، مکتبة المفید.‏

‏‏11. ‏‏حافظ نامه‏‏، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367 ش.‏

‏‏12. ‏‏دانستنی های آماری‏‏، علی حائری، تهران، انتشارات اعلمی، 1370 ش.‏

‏‏13. ‏‏الدعوات‏‏، سعید بن هبة الله قطب راوندی، قم، انتشارات مدرسة الامام المهدی.‏

‏‏14. ‏‏دیوان امام‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379 ش.‏

‏‏15. ‏‏دیوان حافظ‏‏، شمس الدین محمد حافظ، نشر جامی.‏

‏‏16. ‏‏دیوان عطار‏‏، فریدالدین عطار نیشابوری، تصحیح تقی تفضلی، انتشارات علمی و‏‎ ‎‏فرهنگی، 1374 ش.‏

‏‏17. ‏‏سرّ الصلاة‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372 ش.‏

‏‏18. ‏‏سیری در نهج البلاغه‏‏، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، 1376 ش.‏

‏
‏‎

‎‏19. ‏‏شرح چهل حدیث‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375 ش.‏

‏‏20. ‏‏شرح حدیث جنود عقل و جهل‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،‏‎ ‎‏1377 ش.‏

‏‏21. ‏‏صحیفۀ امام‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379 ش.‏

‏‏22. ‏‏عوالی اللئالی‏‏، ابن ابی جمهور احسائی، قم، انتشارات سیدالشهدا، 1403 ق.‏

‏‏23. ‏‏فرهنگ دیوان امام خمینی‏‏، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372 ش.‏

‏‏24. ‏‏فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی‏‏، سیدجعفر سجادی، تهران، انتشارات‏‎ ‎‏طهوری، 1362 ش.‏

‏‏25. ‏‏الکافی‏‏، محمدبن یعقوب کلینی، ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی محلاتی، نشر‏‎ ‎‏فرهنگ اهل بیت.‏

‏‏26. ‏‏کلمات قصار‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.‏

‏‏27. ‏‏کنز العمال‏‏، علاءالدین متقی هندی، تصحیح صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرساله،‏‎ ‎‏1409 ق.‏

‏‏28. ‏‏لسان العرب‏‏، جمال الدین ابن منظور، بیروت، 1956 م.‏

‏‏29. ‏‏مشکاة الانوار‏‏، ابوالفضل علی طبرسی، تحقیق مهدی هوشمند، قم، دارالحدیث، 1418 ق.‏

‏‏30. ‏‏مصباح الشریعه‏‏، منسوب به امام صادق، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1400 ق.‏

‏‏31. ‏‏مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه‏‏، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،‏‎ ‎‏1376 ش.‏

‏‏32. ‏‏معانی الاخبار‏‏، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، انتشارات اسلامی، 1361 ش.‏

‏‏33. ‏‏المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم‏‏، محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دارالکتب المصریه.‏

‏‏34. ‏‏مفاتیح الجنان‏‏، عباس قمی، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، انتشارات ایران، 1371 ش.‏

‏‏35. ‏‏نور البراهین‏‏، سید نعمت الله جزایری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1417 ق.‏

‏‏36. ‏‏نورالثقلین‏‏، عبدعلی بن جمعة العروسی الحویزی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1412 ق.‏

‏‏37. ‏‏وسائل الشیعه‏‏، محمد بن حسن حر عاملی، قم، مؤسسة آل البیت ‏‏علیهم السلام‏‏ لاحیاء التراث،‏‎ ‎‏1414 ق.‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎