‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏از سلاله پاک رسول الله‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم)‏‏ و در بوستان اهل بیت عصمت و طهارت، گلی شکفت که ‏‎ ‎‏عطر وجودش عالم را معطّر ساخت. او که شاگرد صالح مکتب قرآن و عترت بود، به ‏‎ ‎‏حق درس اخلاص و ایمان و محبت را در بالاترین حد فرا گرفت و خود مربی جهانیان ‏‎ ‎‏و غفلت‌زدگان عصر ما گردید.‏

‏‏کسی که روح خدا بود، لحظات عمر خود را با تلاوت و تدبّر در آیات قرآن و انس ‏‎ ‎‏همیشگی با قرآن گذرانده بود و عمل به آیات نورانی قرآن و تفسیر و تبیین آن را در ‏‎ ‎‏صحنه‌ها و عرصه‌های مختلف و به تعبیر دیگر در متن زندگی خود و جامعه رونق و ‏‎ ‎‏کمال بخشیده بود. فکر و ذهن و ‌اندیشه و عمل و اخلاق و همه چیز او رنگ و صبغه ‏‎ ‎‏قرآنی داشت. ما در این مقاله بر آن شدیم، تا درس‌های عملی که از جلوه‌های قرآنی ‏‎ ‎‏حضرت امام خمینی دیده و شنیده‌ایم را همراه با رویکرد و تربیت قرآنی حضرت امام ‏‎ ‎‏به رشته تحریر درآوریم، تا از این طریق به اثبات برکات و عنایات انس و عمل به قرآن ‏‎ ‎‏پرداخته باشیم و موجی هر چند ناچیز برای حرکت آگاهانه به سمت قرآن کریم ایجاد ‏‎ ‎‏نماییم.‏

‏‏در این مقاله، ابتدا به ابعاد تربیت و تزکیه قرآنی امام و اهمیّت این تربیت در ‏‎ ‎‏شکل‌گیری شخصیت انسان از دیدگاه امام پرداخته و آن‌گاه سیره قرآنی ایشان در ‏‎ ‎‏نمودها و جلوه‌های مختلف را ذکر نموده‌ایم.‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 1مجموعه مقالات

• ذخیره
• نسخه چاپی
• ارسال به دوستان
• Facebook
• Twitter
• Google+
• تلگرام

صفحه 306

‎‏امام خمینی انسان کمال یافته در مدرسه جهان‌شمول قرآن‏

‏‏بزرگ‌ترین مشخصه نظام اخلاقی و تربیتی قرآن کریم که آن را از دیگر نظام‌های ‏‎ ‎‏اخلاقی و تربیتی متمایز می‌کند، اصل اعتدال است. قرآن تأکید بر پرورش همه ابعاد ‏‎ ‎‏وجودی انسان و پرهیز از تک‌بعدی شدن دارد. در آیات قرآن کریم دنیا و آخرت، ‏‎ ‎‏سیاست و دیانت، ماده و معنی، علم و جهل، جسم و جان، به شدّت در هم گره خورده ‏‎ ‎‏است و رعایت اعتدال در ابعاد مختلف، تنها راه تکامل و سعادت انسان معرفی شده ‏‎ ‎‏است. امام خمینی از معدود انسان‌هایی بود که همچون اجداد پاکش ائمه معصومین‏‏(علیهم السلام)‏‏ ‏‎ ‎‏در شخصیت خویش صفات به ظاهر متضاد را وحدت بخشیده بود، همان‌طور که علوم ‏‎ ‎‏مختلف از جمله: عرفان، فلسفه، کلام، فقه، تفسیر، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، تاریخ، ‏‎ ‎‏شعر، ادبیات و سیاست که ظاهراً با هم متضاد هستند را در خود جمع نموده بود. او به ‏‎ ‎‏صورت حقیقی به آیات قرآن کریم عمل نمود ایشان سالیان متوالی معتکف آستان قرآن ‏‎ ‎‏بود و با تهذیب نفس و خروج از بیت تاریک نفس با تلاوت قرآن انس گرفته و بهره‌ها‌ ‏‎ ‎‏اندوخته بود و آثار مکتوب و غیرمکتوب او غنیمتی گران‌بها برای طالبان و تشنگان ‏‎ ‎‏معارف قرآنی خواهد بود.‏

‏‏وجود امام منشور انوار مختلف و ابعاد گوناگون بود. ایشان در ارتباط با تربیت همه ‏‎ ‎‏جانبه قرآن فرموده‌اند:‏

‏‏قرآن کتاب انسان‌سازی است.‏‎[1]‎

‏‏باید تربیت، تربیت قرآنی باشد.‏‎[2]‎

‏‏اسلام برای تربیت ماها آمده است، تا تبعیت از آن نکنیم به همه ابعادش، ‏‎ ‎‏تربیت نمی‌شویم.‏‎[3]‎

‏
‏‎

‎‏مسلمان آن است که همه چیزهایی که نبی اکرم آورده برایش، قبول کند و ‏‎ ‎‏عمل کند.‏‎[4]‎

‏‏امام چون عامل به همه ابعاد قرآن بودند، شعاع شخصیتی بسیار گسترده‌ای داشتند و ‏‎ ‎‏مردم با دیدن ایشان به یاد سیره معصومین‏‏(علیهم السلام)‏‏ که سرچشمه همه کمالات و زیبایی‌های ‏‎ ‎‏معنوی بودند می‌افتادند و بخش قابل توجهی از تحولات مردم، در پرتو تربیت و ‏‎ ‎‏شخصیت قرآنی امام بود که به حق فضایل و ارزش‌های اخلاقی را در مقام عمل به ‏‎ ‎‏منصه ظهور رسانده بودند.‏

‏‏آن‌هایی که در پی یافتن رمز موفقیت و استواری حضرت امام هستند، باید قبل از ‏‎ ‎‏هر چیز به نوع تعلیم و تربیت قرآنی او که در ایّام کودکی و دوران نوجوانی و جوانی، ‏‎ ‎‏بر رفتار ایشان حاکم بوده، توجّه کنند. نکات مبتنی بر معارف بلند قرآنی که در ‏‏شرح ‏‎ ‎‏چهل حدیث‏‏ و ‏‏تفسیر سوره حمد‏‏ و کتب و سخنرانی‌های اخلاقی و عرفانی و سیاسی ‏‎ ‎‏حضرت امام آمده است، حکایت از این انس و دلباختگی نسبت به قرآن کریم دارد.‏

‏‏تربیت و تزکیه قرآنی از دیدگاه امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏

‏‏نظرگاه اخلاقی و تربیتی حضرت امام، مبتنی بر همان ‌اندیشه قرآنی است که خدای ‏‎ ‎‏تبارک و تعالی پس از هفت سوگند آشکار به مظاهر عظیم طبیعت و نفس انسانی با ‏‎ ‎‏صراحت و قاطعیت می‌فرماید:‏

‏)‏قَدْ أفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا‏(‏؛‏‎[5]‎‏ رستگاری انسان و جوامع ‏‎ ‎‏انسانی تنها از یک معبر قابل دست‌یابی است و آن تزکیه و تربیت نفوس ‏‎ ‎‏انسانی است و ورای آن، جز گردابی از سرگردانی و بحران اجتماعی و ‏‎ ‎‏خسران دایمی ‌چیز دیگری نیست.‏

‏‏امام بارها می‌فرمودند: «عالم محضر خدا است».‏‎[6]‎‏ این‌گونه خداباوری و جهان‌بینی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است که می‌تواند انسان‌هایی آن‌چنانی تربیت کند و تا این باورهای قرآنی عمومیت ‏‎ ‎‏نیابد، سعادت و آرامش حقیقی و تمدن واقعی دست نیافتنی باقی خواهند ماند.‏

‏‏حضرت امام در ارتباط با پیوستگی (علم و تربیت و تزکیه) با توجه به آیه شریفه ‏‎ ‎)‏وَعَلّمَ آدَمَ الاَْسْمَاءَ کُلّهَا‏(‎[7]‎‏ فرموده‌اند:‏

‏‏علم به دو قسم است 1ـ علم حصولی (که تصور و تصدیق فکر و‌اندیشه است) این ‏‎ ‎‏گاهی به عمل می‌نشیند و گاهی به عمل نمی‌نشیند 2ـ علم شهودی (که با تربیت و ‏‎ ‎‏تزکیه همراه است‏‎(‎‏ این علم همیشه به عمل آمیخته است.‏

‏‏ایشان تزکیه را مقدّم بر تعلیم می‌دانند و با توجّه به آیه ‏)‏یُزَکّیهِمْ وَیُعَلّمُهُمْ الْکِتَابَ ‏‎ ‎‏وَالْحِکْمَةَ‏(‎[8]‎‏ فرموده‌اند:‏

‏‏لهذا در آیه شریفه تزکیه را مقدم ذکر کرده‌اند بر «تعلیم» کتاب و حکمت، ‏‎ ‎‏بلکه تعلیم کتاب و حکمت مقدمه تزکیه است.‏‎[9]‎

‏‏تربیت کنید، مهم تربیت است، علم تنها فایده ندارد، علم تنها مضر است.‏‎[10]‎

‏‏این دو سخن نشان می‌دهد که انسان، اگر گرفتار اصطلاحات علمی‌ شد هرگز به ‏‎ ‎‏نزاهت تزکیه و تربیت نفس نمی‌رسد. وقتی به نزاهت تزکیه نرسید به جای این‌که خود ‏‎ ‎‏را نبیند، همواره کمالات خود را می‌بیند‏‏؛‏‏ چون انسان با چهره محبت خود را می‌بیند ‏‎ ‎‏«حبّ شیء یعمی‌و یصم».‏‏ همان‌طوری که دشمنی نمی‌گذارد انسان نکات مثبت در ‏‎ ‎‏دیگران را ببیند نگرش دوستی هم نمی‌گذارد انسان نقاط ضعف خود را ببیند و در پی ‏‎ ‎‏اصلاح و تزکیه و تربیت کامل خود برآید.‏

‏‏نکته دیگری که امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ در راه جهاد اکبر و مسأله تزکیه نفس مطرح ‏‎ ‎‏می‌نمایند، این آیه قرآن است:‏

‏
‏‎

‎)‏وَدَّ الّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أسْلِحَتِکُمْ‏‏؛‏‎[11]‎‏ کافران علاقمند هستند که شما از ‏‎ ‎‏سلاحتان غافل باشید. این اصل که در جنگ کوچک (جهاد اصغر) سلاح آهن است، ‏‎ ‎‏ولی در جهاد اکبر سلاح آه است نه آهن؛ یعنی جهاد اکبر همان‌طور که امام علی‏‏(علیه السلام)‏‏ در ‏‎ ‎‏دعای کمیل فرموده‌اند نیازمند راز و نیاز و ذکر و دعا و طاعت و عبادت و گریه همراه ‏‎ ‎‏با امید و رجا به محضر حضرت حق تبارک و تعالی است، تا نتیجه بدهد و وقتی ما ‏‎ ‎‏سیره قرآنی امام را مورد توجه قرار می‌دهیم، می‌بینیم ساعات زندگانی ایشان از دعا و ‏‎ ‎‏ذکر و عبادت به ویژه نماز شب و گریه مشحون است.‏

‏‏اهمیت تربیت قرآنی از دیدگاه امام خمینی‏

‏‏آنچه جلوه‌های قرآنی حضرت امام یا به عبارت دیگر راه و روش زندگی ایشان را ‏‎ ‎‏شکل داده بود، تربیت یافتگی ایشان در مکتب قرآن بود و بدین جهت به اهمیّت تربیت ‏‎ ‎‏قرآنی در شکل‌گیری شخصیت انسان از دیدگاه امام خمینی نظری گذرا داریم.‏

‏‏تربیت قرآنی از نظر امام، از اهمیّت فوق العاده‌ای برخوردار بوده است و لذا پیوسته ‏‎ ‎‏اهمیّت آن را با توجّه به آثار آن گوشزد می‌کرده‌اند.‏

‏‏انبیا هم که آمده‌اند از طرف خدای تبارک و تعالی، برای همین تربیت بشر و ‏‎ ‎‏برای انسان‌سازی است. تمام کتب انبیا ـ خصوصاً کتاب مقدس قرآن کریم ـ ‏‎ ‎‏کوشش دارند به این‌که این انسان را تربیت کنند. برای این‌که با تربیت انسان، ‏‎ ‎‏عالَم اصلاح می‌شود. آن‌قدر که انسان غیر تربیت شده مضر است به جوامع، ‏‎ ‎‏هیچ شیطانی و هیچ حیوانی و هیچ موجودی آن‌قدر مضر نیست. و آن‌قدر که ‏‎ ‎‏انسان تربیت شده مفید است برای جوامع، هیچ ملائکه‌ای و هیچ موجودی ‏‎ ‎‏آن‌قدر مفید نیست. اساس عالم بر تربیت انسان است. انسان عصاره همه ‏‎ ‎‏موجودات است و فشرده تمام عالم است. و انبیا آمده‌اند برای این‌که این ‏‎ ‎‏عصاره بالقوّه را بالفعل کنند‏‏؛‏‏ و انسان یک موجود الهی بشود.‏‎[12]‎

‏
‏‎

‎‏امام، با توجّه به آیات قرآنی که انسان را به انجام عمل صالح فرا می‌خواند، تربیت ‏‎ ‎‏قرآنی را هماهنگ با نفس و فطرت خداخواه دانسته و فرموده‌اند:‏

‏‏اعمال صالحه آن‌هایی است که سازش داشته باشد با نفس انسان. نفس انسان ‏‎ ‎‏سعادتمند خلق شده است. یعنی استعداد سعادت در آن هست و فطرت ‏‎ ‎‏انسان فطرت سعید است. عمل صالح آن است که با این فطرت سازش ‏‎ ‎‏داشته باشد.‏‎[13]‎

‏‏امام، مهمترین اثر تربیت قرآنی را تحصیل کمال واقعی دانسته و فرموده‌اند:‏

‏‏هیچ چیز انسان را سیر نمی‌کند مگر این‌که تربیت بشود که با این تربیت به ‏‎ ‎‏منتها سیری که در این سیر آن منتها تمام چیزهایی است که انسان می‌خواهد، ‏‎ ‎‏و آن رسیدن به کمال مطلق ‏‎]‎‏است‏‎[‎‏. به کمال مطلق اگر رسید این طمأنینه ‏‎ ‎‏برایش حاصل می‌شود. اطمینان قلوب به رسیدن به خداست.‏‎[14]‎

‏‏دامنه تربیت قرآنی محدود نبوده و تا آن‌جا ادامه دارد که انسان به مقام خواص ‏‎ ‎‏برسد. امام در این ارتباط فرموده‌اند:‏

‏‏انسان مراتب سیرش از طبیعت است تا مافوق طبیعت، تا برسد به آن‌جایی که مقام ‏‎ ‎‏الوهیت است، انسان با تربیت‌های صحیح تمام معنویت‌ها و مراتب معنوی را در ‏‎ ‎‏خودش ایجاد می‌کند و به یک مقامی‌که حتی فوق مقام ملائکة الله است‏‎[15]‎‏ و غیر از خدا ‏‎ ‎‏هیچ نمی‌بیند می‌رسد.‏

‏‏1. امام و جلوه محبت قرآنی‏

‏‏وقتی یک رهبر، معلّم و پیشوا به مردمش محبت ورزید و جان آنان را شاداب و اشباع ‏‎ ‎‏نمود، محبت آنان هم به رهبر جلب می‌شود و آن ‌وقت است که در راه اجرای فرامین ‏‎ ‎‏آن رهبر، سر از پا نمی‌شناسند و رهبر در سایه چنین مردمی‌ به همه اهداف متعالی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏خویش می‌رسد. و امام خمینی در عصر ما آتشفشان کاستی ناپذیز محبت و رأفت به ‏‎ ‎‏مردم مؤمن و مسلمان و جوانان امت اسلامی‌ بودند.‏

‏‏یکی از نمونه‌های محبت‌ورزی ایشان، در پیام تسلیت فاجعۀ 17 شهریور نمودار ‏‎ ‎‏است که شهدای این فاجعه را فرزندان خود می‌نامد و می‌فرماید:‏

‏‏خدا شاهد است مصطفای من تنها آن نبود که سالش نزدیک است، بلکه همه ‏‎ ‎‏به خاک و خون کشیده‌های حادثه شوال، مصطفاهای من بوده‌اند.‏‎[16]‎

‏‏روش محبت، یکی از روش‌های تربیتی بسیار مؤثر است و نشانه شرح صدر و نفس ‏‎ ‎‏مطمئنه داشتن فرد است. خدای تعالی رمز پیروزی پیامبر اکرم‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم)‏‏ را در همین شرح ‏‎ ‎‏صدر و محبت‌ورزی پیامبر اکرم‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم) ‏‏به امت می‌داند.‏

‏‏فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ ‏‎ ‎‏وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِی الأمْرِ‏‏.‏‎[17]‎

‏‏از جلوه‌های دیگر محبت‌ورزی که در آیه ذکر گردیده و در رفتار فردی و خانوادگی ‏‎ ‎‏و عملکرد سیاسی ـ اجتماعی حضرت امام بسیار مشهود بود، گذشت و عفو، دعا و ‏‎ ‎‏طلب آمرزش برای افراد، مشورت کردن با افراد و به عبارت دیگر شخصیت دادن به ‏‎ ‎‏افراد بود، تا در پرتو نور محبت قرآنی امام، افراد متحول و تربیت شوند.‏

‏‏2. امام و جلوه امید و بشارت قرآنی‏

‏‏یکی از اصولی که حضرت امام‏‏(رحمةالله)‏‏ همواره بر آن تکیه و تأکید داشته‌اند «اصل امید» در ‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت است. امید از عوامل موفقیت و یأس از عوامل شکست است. انسان ‏‎ ‎‏همین‌که در امور مختلف زندگی (مسائل فردی و اجتماعی، مادی و معنوی) گرفتار ‏‎ ‎‏یأس شد، توان حرکت و تلاش و مبارزه با موانع را از دست می‌دهد و دچار ‏‎ ‎‏عقب‌ماندگی می‌شود.‏

‏
‏‎

‎‏حضرت امام‏‏(رحمةالله)‏‏ امید را، از جنود و لشکریان خدای رحمان و یأس را، از جنود و ‏‎ ‎‏لشکریان شیطان دانسته و فرموده‌اند:‏

‏‏ما باید این جنود ابلیس را کنار بزنیم. و امید، که از جنود الله است در ‏‎ ‎‏خودمان زنده بکنیم.‏‎[18]‎

‏‏حضرت امام‏‏(رحمةالله)‏‏ با توجّه به آیه شریفه قرآن ‏)‏لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ الله‏‏،‏‎[19]‎‏ فرموده‌اند:‏

‏‏هیچ‌وقت اصلاً کلمه یأس را در ذهنتان وارد نکنید که این از جنود شیطان ‏‎ ‎‏است.‏‎[20]‎

‏‏خطاب به همه نویسندگان و گویندگان فرموده‌اند:‏

‏‏نویسنده‌های ما، گویندگان ما همه‌شان دنبال این باشند که به این ملت امید ‏‎ ‎‏بدهند، در ملت امید ایجاد کنند، اطمینان بدهند و استقلال روحی در ملت ‏‎ ‎‏ایجاد کنند، اگر این خدمت را انجام دهند ما تا آخر پیروز هستیم.‏‎[21]‎‏ ‏

‏‏ایشان در مبارزه با گناهان و سیر و سلوک معنوی فرموده‌اند:‏

‏‏تو نیز مأیوس نباش، که یأس از اقفال بزرگ است، به قدر میسور در رفع ‏‎ ‎‏حجب و شکستن اقفال برای رسیدن به آب زلال و سرچشمه نور کوشش کن.‏‎[22]‎

‏‏3. امام خمینی و جلوه‌های اخلاص قرآنی‏

‏‏قرآن کریم می‌فرماید:‏

‏‏قُلْ إِنّمَا أعِظُکُمْ بِوَاحِدَة أنْ تَقُومُوا للهِِ مَثْنَی وَفُرَادَی‏‏.‏‎[23]‎

‏‏قرآن کریم، محور حرکت انبیا و داعی و محرّک آن‌ها برای حرکت را اخلاص و ‏‎ ‎‏توجّه تام آن‌ها به حضرت رب العالمین معرفی می‌کند.‏

‏
‏‎

‎‏نیّت مشخصه شعاع دید و برد عملی انسان است. اعمال از نیت رنگ می‌گیرند و در ‏‎ ‎‏همان محدوده اثرآفرین می‌شوند.‏

‏‏حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ با توجّه به عنصر اثر گذار «اخلاص» فرموده‌اند:‏

‏‏کسی که دارای حبّ جاه و ریاست است و این حبّ ملکه نفسانیه و شاکله ‏‎ ‎‏روح او شده است، غایت آمال او رسیدن به آن مطلوب است و افعال صادره ‏‎ ‎‏از او تابع آن غایت است.‏‎[24]‎

‏‏حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ در تمام فعالیت‌های خود، گوهر اخلاص را به همراه داشتند ‏‎ ‎‏و همین امر سبب گردیده بود که تمام اقشار مردم بالاترین ارادت و شیفتگی خود را به ‏‎ ‎‏این اسوه حسنه‌ای که خالصانه برای احیای اسلام و قرآن به‌پا خواسته بود ابراز دارند و ‏‎ ‎‏حرف او را با جان و دل پذیرا باشند و او با تمام خدمت‌هایی که به جهان اسلام و ‏‎ ‎‏مسلمین کرده بود، می‌گفت: من طلبه‌ای بیش نیستم.‏‎[25]‎‏ ‏

‏‏حضرت امام در کلامی‌ دیگر در ارتباط با اهمیت اخلاص فرموده‌اند:‏

‏‏با هر ریاضت و جدیّتی شده قصد خود را تخلیص کند. سرمایه نجات و ‏‎ ‎‏سرچشمه فیوضات تخلیص نیّت و نیّت خالص است. ‏‏«من أخلص لله ‏‎ ‎‏أربعین صباحاً جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه»‏‏.‏‎[26]‎

‏‏حضرت امام کسب اخلاص را، توجّه ویژه به سیره ائمه اطهار‏‏(علیهم السلام)‏‏ از جمله ‏‎ ‎‏امیرالمؤمنین علی‏‏(علیه السلام)‏‏ دانسته و فرموده‌اند:‏

‏‏خداوند چند آیه برای چند قرص نان که حضرت امیر ـ سلام الله علیه ـ و ‏‎ ‎‏عائله‌اش صدقه دادند،... چند آیه نازل فرمود. این آیات برای قرص نان ‏‎ ‎‏نیست، این آیات برای اخلاص، برای آن‌که برای خدا بود.‏‎[27]‎

‏‏و همچنین فرموده‌اند:‏

‏
‏‎

‎‏روایتی است از رسول اکرم‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم)‏‏ ‏‏«ضربة علیّ یوم الخندق أفضل من عبادة ‏‎ ‎‏الثقلین»‏‏؛ آنچه این یک ضربت را با عبادت ثقلین، عبادت جن و انس مقابل ‏‎ ‎‏کرده مرتبه اخلاص است.‏‎[28]‎

‏‏امام خمینی از همان ایام جوانی که به مقام اجتهاد رسید، تا زمانی که بر کرسی ‏‎ ‎‏قیادت و امامت نشست، در راه شناساندن خود و به دست آوردن مقام و مسند، ‏‎ ‎‏کوچک‌ترین گامی ‌برنداشت و از ریاست و مقام و مرجعیت و تبلیغات شخصی فراری ‏‎ ‎‏بود. این‌ها همه از اخلاص قرآنی امام نشأت می‌گرفت. به دو نمونه از صدها رفتار ‏‎ ‎‏مخلصانه ایشان توجه نمایید:‏

‏‏سال‌ها پیش از درگذشت مرحوم آیت الله العظمی ‌بروجردی‏‏(رحمةالله)‏‏، امام بر دو کتاب ‏‎ ‎‏وسیله ‏‏و‏‏ عروه‏‏ حاشیه داشتند و حاشیه بر این دو کتاب در مرجعیت هر فقیهی ‏‎ ‎‏دخیل بود، ولی هیچ کس از این موضوع خبر نداشت تا بعد از درگذشت مرحوم ‏‎ ‎‏آیت الله العظمی ‌بروجردی، تازه افراد فهمیدند که امام بر این دو کتاب حاشیه داشته ‏‎ ‎‏است.‏

‏‏بعد از درگذشت آیت الله حکیم، در نجف عده‌ای از شهرهای موصل و کرکوک ‏‎ ‎‏آمدند و گفتند: ما از آقای حکیم تقلید می‌کردیم الآن از چه کسی تقلید کنیم؟ امام با ‏‎ ‎‏این‌که می‌توانستند رساله خود را به آن‌ها بدهند، این کار را نکردند و فرمودند به تقلید ‏‎ ‎‏از آقای حکیم باقی باشید. این خیلی عظمت می‌خواهد که اشخاصی پیش یک مرجع ‏‎ ‎‏بیایند و آن مرجع این‌گونه بگوید.‏‎[29]‎

‏‏4. امام و جلوه ادعیه و نیایش‌های قرآنی‏

‏‏قرآن در آیات متعدد، مخاطبان خود را دعوت به دعا و فرهنگ دعا و آفاق و اعمال و ‏‎ ‎‏احوال و ابعاد دعا نموده است. در سیره قرآنی امام، «دعا» به عنوان یک روش مؤثر در ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تعلیم و تربیت و تهذیب و تزکیه و به‌سازی و سالم‌سازی فرد و محیط مورد توجّه و ‏‎ ‎‏تأکید بوده است.‏

‏‏روش «دعا» در نظام فکری حضرت امام معنادار است‏‏؛‏‏ چرا که دعا روشی است که ‏‎ ‎‏انسان را به عالم بالا وصل می‌کند تا با عنایات و توجّهات حضرت حق تعالی، در دنیا ‏‎ ‎‏حیات طیبه داشته باشد.‏

‏‏دعا، کلید گشودن درهای رحمت و عنایت الهی است.‏

‏‏حضرت امام با توجّه به جایگاه ادعیه ائمه اطهار آن‌ها را «قرآن صاعد» نامیده‌اند و ‏‎ ‎‏در کلامی ‌فرموده‌اند:‏

‏‏ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را «قرآن صاعد» می‌خوانند از ائمه ‏‎ ‎‏معصومین ما است. ما به «مناجات شعبانیه» امامان و «دعای عرفات» حسین ‏‎ ‎‏بن علی ـ علیهما السلام ـ و ‏‏«صحیفه سجادیه»‏‏ این زبور آل محمد و ‏‎ ‎‏«صحیفه فاطمیه» ‏‏که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای ‏‎ ‎‏مرضیه است از ماست.‏‎[30]‎

‏‏و همچنین فرموده‌اند:‏

‏‏مطالعه در ادعیه معصومین ـ علیهم السلام ـ و سوز و گداز آنان از خوف ‏‎ ‎‏حق و عذاب او سرلوحه افکار و رفتارت باشد.‏‎[31]‎

‏‏و در کلامی‌دیگر فرموده‌اند:‏

‏‏یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌ها بر بندگان و رحمت گسترده در میان اهل شهرها ‏‎ ‎‏دعاهایی است که از گنجینه‌های وحی و شریعت و حاملان دانش و حکمت ‏‎ ‎‏نقل شده است، زیرا همین دعاهاست که رابطه معنوی میان خالق و مخلوق، ‏‎ ‎‏و رشته پیوند میان عاشق و معشوق است، و وسیله‌ای است برای درآمدن به ‏‎ ‎‏‌اندرون قلعه محکم، و چنگ زدن به آن دستاویز استوار و ریسمان پرتوان.‏‎[32]‎

‏
‏‎

‎‏دعا بذری است در زمینی به نام معرفت، که نتیجه آن تهذیب نفس است‏‏؛‏‏ دعا ‏‎ ‎‏جوشیدن چشمه ربَّنا از کویر سینه‌های سوزان و جریان آن بر دشت‌های استجابت ‏‎ ‎‏است. و آنچه هیچ را با همه پیوند می‌دهد دعا است و حضرت امام بر همین موضوع ‏‎ ‎‏عنایت ویژه‌ای داشته و فرموده‌اند:‏

‏‏این ادعیه‌شان برای تجهیز مردم بود،... اشخاص وقتی که ادعیه را ‏‎ ‎‏می‌خواندند قوّت روحی پیدا می‌کردند و سبکبار می‌شدند و شهادت برای ‏‎ ‎‏آن‌ها هیّن و آسان می‌شد.‏‎[33]‎

‏‏این ادعیه انسان را از این ظلمت بیرون می‌برد. وقتی که از این ظلمت بیرون ‏‎ ‎‏رفت، انسانی می‌شود که برای خدا کار می‌کند.‏‎[34]‎

‏‏در ارتباط با نقش آفرینی ادعیه، در صحنه‌ها و عرصه‌های متعدد زندگی فردی و ‏‎ ‎‏اجتماعی انسان فرموده‌اند:‏

‏‏ائمه طاهرین، علیهم السلام، بسیاری از مسائل را با لسان ادعیه بیان ‏‎ ‎‏فرموده‌اند. لسان ادعیه با لسان‌های دیگری که آن بزرگواران داشتند و احکام ‏‎ ‎‏را بیان می‌فرمودند خیلی فرق دارد. اکثراً مسائل روحانی، مسائل ماوراء ‏‎ ‎‏طبیعت، مسائل دقیق الهی و آنچه را مربوط به معرفة الله است، با لسان ادعیه ‏‎ ‎‏بیان فرموده‌اند.‏‎[35]‎

‏‏حضرت امام در سیره قرآنی خود، الگوگیری از سیره پیامبر‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم)‏‏ و ائمه اسلام را مورد ‏‎ ‎‏توجه و تأکید قرار داده و این چنین فرموده‌اند:‏

‏‏باید متشبث به آن سیره‌ای بشوید که پیغمبر اکرم و ائمه اسلام بین ما گذاشته ‏‎ ‎‏است،... با ادعیه‌شان مردم را دعوت می‌کردند‏‏؛‏‏ دعا می‌کردند، با دعا مردم را ‏‎ ‎‏دعوت می‌کردند.‏‎[36]‎

‏
‏‎

‎‏یکی از مهم‌ترین رموز موفقیت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏، توجّه ویژه به ادعیه و زیارات و ‏‎ ‎‏توسلات به امامان معصوم‏‏(علیهم السلام)‏‏ بود. به دو نمونه از این جلوه قرآنی امام توجّه نمائید.‏

‏‏1. در تمام مدت اقامت ایشان در نجف اشرف جز در موارد استثنایی، برنامه زیارت ‏‎ ‎‏و دعای هر شب ایشان هرگز ترک نشد. در اغلب ایّام مشغول زیارت در کنار قبر امام ‏‎ ‎‏حسین‏‏(علیه السلام)‏‏ بودند و در دهه عاشورا، هر روز زیارت عاشورای معروفه را با صد مرتبه ‏‎ ‎‏سلام و صد مرتبه لعن، می‌خواندند.‏

‏‏2. امام مقید به قرائت زیارت جامعه کبیره بودند. در 15 سال در نجف به طور ‏‎ ‎‏مرتب در تمام شب‌ها، این دعا را می‌خواندند و در زمستان و تابستان این برنامه ایشان ‏‎ ‎‏ترک نشد.‏

‏‏5. امام و جلوه‌های صبر و استقامت قرآنی‏

‏‏یکی از واژه‌های کلیدی قرآن و یکی از جلوه‌های بارز اخلاق حسنه که در آیات متعدد ‏‎ ‎‏قرآن کریم به آن سفارش شده و دارندگان آن مورد تشویق و تجلیل قرار گرفته‌اند «صبر ‏‎ ‎‏و استقامت» است. خداوند در قرآن ما را به بهره‌گیری از صبر دعوت نموده ‏)‏اسْتَعِینُوا ‏‎ ‎‏بِالصَّبْرِ وَالصَّلَوةِ‏‏؛‏‎[37]‎‏ ‏)‏وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ‏‎[38]‎‏ و آثار و برکات مطلوب صبر و مقاومت و ‏‎ ‎‏شکیبایی را ذکر نموده و صبر جمیل پیامبران و اولیای الهی را برای ما مثال زده، تا ‏‎ ‎‏مشمول بشارت‌های الهی بر صابرین شویم. ائمه هدی‏‏(علیهم السلام)‏‏ ریشه صبر را، ایمان و یقین ‏‎ ‎‏به خداوند دانسته و شرط بالا رفتن ظرفیت را مقاومت و صبوری و ارتقای ایمان و ‏‎ ‎‏یقین به خدا قلمداد نموده‌اند.‏

‏‏حضرت امام خمینی، به خوبی این خلق حسنه را در لحظه لحظه عمر شریفش به ‏‎ ‎‏منصه ظهور رسانده بود و با صبر و پایداری و شکیبایی بر تحقق نظام مقدس اسلامی‌ و ‏‎ ‎‏تقویت و کمال آن کوشش نمود. آن بزرگوار در این ارتباط فرموده است:‏

‏
‏‎

‎‏باید صبر کرد، سفارش به صبر کرد، برای احقاق حق، صبر لازم است. اگر ما ‏‎ ‎‏اسلام را می‌خواهیم و اگر قرآن کریم را می‌خواهیم که در این مملکت و ‏‎ ‎‏ان‌شاء‌الله در ممالک دیگر پیاده بشود و می‌خواهیم که یک حکومت اسلامی ‏‎ ‎‏‌داشته باشیم، باید همه توصیه به حق بکنیم و سفارش به حق بکنیم.‏‎[39]‎

‏‏در کلامی‌دیگر، حضرت امام با اشاره به سیره  قرآنی حضرت امیرالمؤمنین علی بن ‏‎ ‎‏ابی طالب‏‏(علیه السلام)‏‏ و سایر ائمه هدی‏‏(علیهم السلام)‏‏، نقش مقاومت و صبوری آن‌ها را برای حفظ ‏‎ ‎‏اسلام این‌چنین ذکر نموده‌اند:‏

‏‏حضرت امیر ـ سلام الله علیه ـ ...  در زمانی که به خلافت رسیدند ‏‎ ‎‏گرفتاریشان بسیار زیادتر بود‏‏؛‏‏ برای این‌که آن وقت عهده‌دار یک مسائل ‏‎ ‎‏بزرگ بودند‏‏؛‏‏ غیر از چیزهایی که باید انجام بدهند، که مؤونه‌اش کم بود، مع ‏‎ ‎‏ذلک، خوب، مقاومت کردند و اسلام را ترویج کردند و به پیش بردند. و ‏‎ ‎‏ائمه ما ـ علیهم السلام ـ همه‌شان یا در حبس بودند یا در تبعید بودند یا در ‏‎ ‎‏محاصره بودند. این‌ها یک چیزی بود که برای آن‌ها از باب این‌که برای ‏‎ ‎‏اسلام بود سهل بود.‏‎[40]‎

‏‏دو نمونه از سیره اخلاقی حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ را در این خصوص بیان می‌کنیم:‏

‏‏1. در اوج خفقان ستمشاهی، وقتی فرزند فرزانه و شایسته امام به طور مرموزی به ‏‎ ‎‏شهادت می‌رسد، امام در برابر این رویداد جانکاه و غمبار صبورانه و استوار مقاومت ‏‎ ‎‏کردند و در سخنرانی تاریخی خویش این حادثه سخت را، از «الطاف خفیّه الهی» ‏‎ ‎‏برشمردند.‏

‏‏2. پس از انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی‌ و به خاک و خون کشیده شدن ‏‎ ‎‏جمعی از بهترین یاران باوفای اسلام و انقلاب و ضرباتی که منافقین بر نیروهای حزب ‏‎ ‎‏اللهی وارد کردند، ایشان ضمن تجلیل از شهیدان، هرگز اشکی از دیدگان نمی‌ریزند، و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏باصلابت و استقامت کم‌نظیر می‌فرمایند: «بکشید ما را ملّت ما بیدارتر می‌شود».‏‎[41]‎‏ و ‏‎ ‎‏آروزی غم، سستی، پشیمانی و ضعف را در سخت‌ترین شرایط بر دل‌های پرکینه ‏‎ ‎‏دشمن، برای همیشه باقی می‌گذارد.‏

‏‏امام‏‏(رحمةالله)‏‏، صبر و استقامت را لازمه رهبری می‌دانستند و در این ارتباط چنین فرموده‌اند:‏

‏‏استقامت ـ  که لازمه رهبری انبیای گرام ‌است  ـ به طور کامل در رسول ‏‎ ‎‏اکرم بود ‏)‏وَاسْتَقِمْ کَما اُمِرْتَ)‏‏؛‏‎[42]‎‏ ‏‏نهضت کن و استقامت کن. این دو خاصیت ‏‎ ‎‏در پیشبرد مقاصد بزرگ پیغمبر اسلام دخالت داشت.‏‎[43]‎

‏‏6. امام و جلوه‌های تواضع و فروتنی قرآنی‏

‏‏در قرآن کریم آمده است: ‏)‏وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنْ اتَّبَعَکَ مِنْ الْمُؤْمِنِینَ‏‏؛‏‎[44]‎‏ یکی از ‏‎ ‎‏مهم‌ترین و برترین صفات اخلاقی و تربیتی که قرآن بر روی آن تأکید دارد، تواضع و ‏‎ ‎‏فروتنی است. تواضع، سبب برتری و بلندی آدمی‌ و برتری‌جویی، موجب سقوط به ‏‎ ‎‏حضیض جهالت و شقاوت و باعث گرفتاری در بدبختی ابدی می‌شود.‏

‏‏حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ به معنای واقعی کلمه متواضع بودند و با آن همه مقام و ‏‎ ‎‏عظمت علمی ‌و فقهی و ولایتی که چشم جهانیان را خیره کرده بود، تنها خود را یک ‏‎ ‎‏طلبه خدمت‌گزار می‌دانستند و با این همه، خدمت به اسلام و احیای قرآن و عترت، ‏‎ ‎‏هیچ‌گونه حریم و امتیازی برای خود قائل نبودند و با کمال فروتنی و تواضع، خطاب ‏‎ ‎‏به جوانان رزمنده جبهه‌ها می‌فرمودند:‏

‏‏اینجانب از دور دست و بازوی قدرتمند شما را که دست خداوند بالای آن ‏‎ ‎‏است می‌بوسم و بر این بوسه افتخار می‌کنم.‏‎[45]‎

‏‏همچنین امام در نامه‌ای به نمایندگان مجلس فرموده‌اند:‏

‏
‏‎

‎‏همه در فکر مردم باشید... این‌ها بنده‌های خدا هستند. و از من افضل‌اند و ‏‎ ‎‏محتمل است که از شماها هم افضل باشند. چرا ما به فکر آن‌ها نباشیم؟‏‎[46]‎

‏‏تواضع است دلیل رسیدگان به کمال که چون سوار به مقصد رسد پیاده شود.‏

‏‏7. امام و جلوه‌های توکل قرآنی‏

‏‏از جمله موضوعاتی که در قرآن کریم زیاد درباره‌اش سخن به میان آمده و بر آن ‏‎ ‎‏سفارش شده، مسأله توکل است. در برخی از آیات قرآن، توکل از خصلت‌های والای ‏‎ ‎‏مؤمنان شمرده شده و در قرآن، «متوکلین» از محبوبین خداوند متعال تلقی شده‌اند.‏

‏‏توکل و اطمینان و واگذاشتن امور به قادر متعال، از جمله صفات برجسته بندگان ‏‎ ‎‏حق تعالی است. آنچه از تشویش‌ها، نگرانی‌ها و تردیدها نسبت به حال و آینده ‏‎ ‎‏جلوگیری می‌کند و به انسان قوّت قلب و اراده و گرمی ‌در کارها می‌بخشد، توکل و ‏‎ ‎‏اطمینان خاطر به حضرت حق جلّ و علا است.‏

‏‏یکی از بارزترین صفات روحی امام، توکل و اطمینان خاطر بود. همه کسانی که امام ‏‎ ‎‏را درک کرده‌اند می‌دانند که در تمام فراز و نشیب‌ها و سختی‌های زندگی، حتی دچار ‏‎ ‎‏یک لحظه اضطراب و تزلزل نگردیدند. همیشه جازم و مصمم و استوار باعث اطمینان ‏‎ ‎‏سایرین و آرامش خاطر همگان می‌شدند.‏

‏‏در جریان حمله بسیار حساب شده عراق به ایران که در یک لحظه خبر دادند ‏‎ ‎‏فرودگاه‌های ایران بمباران شده و هزاران تانک و نفربر و توپ جنگی به همراه بیش از ‏‎ ‎‏صدهزار نظامی‌ از سراسر مرز به ایران حمله نموده‌اند، اضطراب همه‌جا را فرا گرفت و ‏‎ ‎‏تشویش و نگرانی دامن‌گیر مسئولین کشور گردید، اما امام در کنار ده‌ها احتمال و ‏‎ ‎‏بازتاب این حمله غافل‌گیرانه فرمودند:‏

‏‏یک دزدی آمده است یک سنگی ‌انداخته‏‏ و‏‏ فرار کرده، رفته است سر جایش.‏‎[47]‎

‏‏و این چنین با آرامی‌ همه را آرام نموده و تزلزل به وجود آمده را برطرف کردند.‏

‏‎

‎