چکیده
نهاد خانواده به اقتضای نیازهای طبیعی، عاطفی و اجتماعی انسان شکل گرفته و پیشینۀ آن به درازای تاریخ تمدن بشر بر روی زمین است. با وجود این، هنوز این نهاد برای دانشمندان و صاحب‌نظران کاملاً شناخته شده نیست و هرکدام، از آن تعریف خاص خود را دارند. همچنین، عامۀ مردم، نگاه‌های متفاوت و برخوردهای مختلف و گاه متضادی را نسبت به خانواده از خود نشان می‌دهند. به همین جهات بررسی علمی خانواده با مشکلات زیادی روبه‌رو است.
آسیب‌شناسی بنیادی خانواده به شناخت درست و نزدیک به‌واقع این نهاد بستگی دارد و تا این شناخت، محور مباحث نباشد، این کاروان راه به جایی نخواهد برد. برای این‌که بتوانیم نهاد خانواده را درست بشناسیم، فقط یک راه وجود دارد، و آن رسیدن به تعریف دقیق و برنامه‌ها و دستورالعمل‌هایی است که دین اسلام برای این نهاد مقدس ارائه کرده است.
در این راستا چند سؤال مطرح می‌شود که مقالۀ حاضر می‌کوشد به آن‌ها پاسخ دهد: آیا دین اسلام برای نهاد خانواده برنامه و دستورالعمل خاصی ارائه نموده است؟ آیا همۀ برنامه‌هایی که به نام اسلام ارائه شده و دستورالعمل‌هایی که در خانواده‌های مسلمانان به نام دین به مرحلۀ اجرا گزارده می‌شود، قابل اعتماد است؟ اگر چنین نیست، پس چه باید کرد؟ آیا در این میان کسی یا کسانی هستند که اندیشه و سیرۀ عملی آنان در نهاد
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 227 خانواده بازگوکنندۀ برنامه‌ها و دستورالعمل‌های دین اسلام باشد؟
یکی از فقهایی که توانست اسلام را درست بشناسد و مهم‌تر این‌که آن را در زندگی خود پیاده کند، امام خمینی(رحمة الله) بود.
مقالۀ حاضر اندیشه و سیرۀ خانوادگی امام خمینی(رحمة الله) را به بحث نهاده و به قدر توان در پی معرفی این الگوی عملی برای خانواده‌های مسلمان است.
کلید واژه‌ها: خانواده، خانه‌داری، تربیت و آموزش.
اهمیت و نقش خانواده
امام خمینی(رحمة الله) نهاد مقدس خانواده را از بنیادی‌ترین، مهم‌ترین، طبیعی‌ترین و تأثیرگذارترین نهادهای اجتماعی می‌داند و دربارۀ آن می‌فرماید:
نقش خانواده و خصوص مادر در نونهالان و پدر در نوجوانان بسیار حساس است. و اگر فرزندان در دامن مادران و حمایت پدران متعهد به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، کار معلمان نیز آسانتر خواهد بود. اساساً تربیت از دامان پاک مادر و جوار پدر شروع می‌شود و با تربیت اسلامی و صحیح آنان استقلال و آزادی و تعهد به مصالح کشور پایه‌ریزی می‌شود.
امام یکی از مهم‌ترین وظایف خانواده را نقش تربیتی آن می‌داند. این خانواده است که در آن باید اساس و بنیان صحیح تربیت، نهاده شود. پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) دربارۀ نهاد مقدس خانواده چنین می‌فرماید:
«ما بنی بناء فی الإسلام أحبّ الی الله عزّ وجلّ من التزویج»؛ در اسلام بنایی [نهادی] که نزد خداوند محبوب‌تر از ازدواج باشد، نهاده نشده است.
در مکتب اسلام نهاد خانواده جایگاهی منحصر به فرد و بی‌بدیل دارد که هیچ
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 228 سازمان و نهادی نمی‌تواند کارآیی آن را داشته باشد.
امروزه بسیاری از کشورها، نظام آموزش و پرورش را همانند قلب در بدن می‌دانند و بیش‌ترین بودجه را به این وزارتخانه اختصاص می‌دهند. دین اسلام با همۀ ارزش و اعتباری که برای علم و علم‌آموزی قائل است، به نهاد مقدس خانواده بیش از آن توجه دارد. به همین جهت، اهمیت و کارآیی خانواده بیش‌تر از آموزش و پرورش رسمی است.
جایگاه زن و مرد در نهاد خانواده
ارکان اصلی خانواده، مرد و زنی هستند که با پیوند زناشویی پایه‌های این نهاد را تشکیل می‌دهند. برای شناخت این نهاد ساده و در عین‌حال مهم و تأثیرگذار، بهتر است در قدم اوّل، نظر امام را نسبت به آن بدانیم؛ چون دانستن نظر ایشان که همان نظر اسلام است، دربارۀ زن و مرد، تأثیر زیادی در جایگاه آنان در داخل نظام خانواده دارد.
امام در این باره می‌فرماید:
اسلام زن‌ها را در مقابل مردها قرار داده؛ نسبت با آن‌ها تساوی دارند. البته یک احکام خاص به مرد است که مناسب با مرد است، یک احکام خاص به زن است مناسب با زن است. این، نه این است که اسلام نسبت به زن و مرد فرقی گذاشته است.
از سخنان امام خمینی(رحمة الله) به دست می‌آید که ما در بحث خانواده، با دو انسان سروکار داریم که در اصل انسانیت هیچ فرقی با هم ندارند و همسانند، البته هرکدام ویژگی‌های خاص خودشان را نیز دارند. زن و مرد در عین همسانی نوعی و انسانی، از ویژگی‌های جسمی و روانی متفاوت برخوردار هستند. تفاوت‌ها به گونه‌ای است که وقتی در کنار هم قرار میگیرند، مکمل می‌شوند و از زن و مرد ناقص، خانواده‌ای کامل به وجود می‌آید.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 229 امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:
«لایزال الناس بخیر ما تفاوتوا فاذا استووا هلکوا»؛ مادام که تفاوت‌ها در میان مردم موجود باشد، خیر و صلاح مردم تضمین شده است و آن زمان که تفاوت‌ها برداشته شود، هلاکت و نابودی مردم قطعی است.
بنابراین، پویایی، تکامل و سعادتمندی در تفاوت‌ها است، بدین معنا که باید از توانایی‌هایی که منشأ آن، گرایش‌ها و سلیقه‌های مختلف است، استفاده کنیم. اگر تمایزها را برداریم، دیگر زن و مرد بودن و تشکیل نهادی به نام خانواده معنا ندارد.
واقعیت‌های موجود در خانواده و کارهای اجتماعی، درک و پذیرش اصل تفاوت را آسانتر کرده است. همگی می‌دانیم که نادیده‌گرفتن تفاوت‌های طبیعی و سعی در همانندسازی زن و مرد در غرب، هلاکت و نابودی نظام خانواده را در پی داشته است.
پس ارکان نهاد خانواده، مرد و زنی هستند که با وجود تفاوت، در اصل انسانیت هیچ برتری نسبت به یکدیگر ندارند.
دقت در انتخاب همسر
دربارۀ گزینش همسر و ملاک‌های آن از سوی معصومان(علیهم السلام) تأکیدات زیادی شده است و از آن جمله امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«اُنظر أین تضع نفسک و من تشرکه فی مالک و تطلعه علی دینک وسرک وأمانتک»؛ نگاه کن که وجود و هستی خود را در کجا قرار می‌دهی، چه کسی را شریک زندگی، محرم راز و امانت‌دار خود قرار می‌دهی.
آیا هر مرد و زن به صرف این‌که یکی مرد و دیگری زن است، می‌توانند با هم زندگی مشترکی داشته باشند؟
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 230 در پاسخ به این پرسش، امام خمینی(رحمة الله) می‌فرماید:
اسلام، انسان‌ساز است؛ می‌خواهد انسان درست کند. از قبل از این‌که شما ازدواج کنید، به زن گفته است چه مردی را انتخاب کن، به مرد گفته چه زنی را انتخاب کن... آنی که همه، همۀ قوانین دنیا از آن غفلت دارند، هیچ توجه به آن ندارند، اسلام به آن توجه دارد.
می‌بینیم که امام(رحمة الله)، صرف زن و مرد بودن را کافی نمی‌دانند، بلکه به چگونه بودن آنان نیز توجه داشته‌اند. امام در نامه‌ای که به فرزندشان، خانم فریده مصطفوی نوشته‌اند، به این امر توجه نموده‌اند:
نامۀ شما واصل، از سلامت شما خوش‌وقت شدم. قبلاً جواب نامۀ شما را داده‌ام و تبریک امر خیر را گفته‌ام. امید است خداوند تعالی برای آن‌ها سعادت و سلامت و خیر مقدّر فرماید. مورد بسیار خوب است، لابد خود جوان را هم تحقیق کرده‌اند.
از محتوای نامه به دست می‌آید که در زندگی خانوادگی امام به این دستورالعمل اسلامی که با چه کسی باید ازدواج کرد، اهتمام داشته و به آن عمل می‌کردند. نکتۀ دیگری که از نامۀ امام استفاده می‌شود، این است که ایشان خانوادۀ داماد را می‌شناختند. پس توجه به این‌که خانواده‌های دختر و پسر، خانواده‌های خوبی باشند، مهم است، اما کافی نیست. لذا امام این دغدغه را داشتند که خود داماد چگونه جوانی باشد، با این‌که این احتمال را می‌دادند که در چنین خانواده‌ای جوان شایسته‌ای تربیت شده باشد.
سخن امام، نشانگر عمق و ژرفای زندگی مشترک است؛ زیرا در آن، صحبت از تلاقی و پیوستن دو روح است.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 231 ارزش و اعتبار خانه‌داری
«خانه‌داری» در عرف عام، در مقابل «اشتغال» به کار برده می‌شود. در این اصطلاح، «اشتغال» به معنای حضور در خارج از منزل و پرداختن به کاری معین، در وقتی مشخص و با حقوق و مزایای تعیین‌شده است و «خانه‌داری» نوعی حضور بی‌اجر و پاداش در محیط خانه دانسته شده که فایدۀ چندانی بر آن مترتب نیست و نوعی بیکاری تلقّی می‌شود.
حال باید دید، آیا اسلام هم خانه‌داری را کاری بی‌فایده و نوعی بیکاری می‌داند یا خیر؟ چنانچه در بحث اهمیت و نقش خانواده دیدیم، امام در محیط خانواده، زن را محور اصلی تربیت انسان به شمار می‌آورند و دامان پاک مادران را اولین کانون تربیتی که سعادت و شقاوت انسان‌ها در آن رقم زده می‌شود، می‌دانند. بنابراین، به نظر امام، خانه‌داری از مهم‌ترین اشتغالاتی محسوب می‌شود که کم‌تر کاری به اهمیت آن است. خانم فریده مصطفوی می‌گوید:
نوه‌های آقا همه شلوغ بودند: امام به دختر من که از شیطنت بچۀ خود گله می‌کرد، می‌گفتند: من حاضرم که ثوابی که تو از تحمل شیطنت حسین می‌بری، با ثواب تمام عبادات خودم عوض کنم.
امام به فرزندانشان سفارش می‌کردند که هوای مادرشان را داشته باشند:
مادران گرچه همه نمونه‌اند، لکن بعض آنان از ویژگی‌های خاصی برخوردارند و من در طول زندگی با مادر محترم تو و خاطراتی که از او ـ در شب‌هایی که با اطفال خود می‌گذراند و در روزها نیز ـ دارم، او را دارای این ویژگی‌ها یافتم. اینک به تو ای فرزند و به سایر فرزندانم وصیت می‌کنم که کوشش کنید در خدمت به او و در تحصیل رضایت او پس از
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 232 مرگ من، همان‌گونه که او را از شماها راضی می‌بینم در حال زندگی و پس از من بیش‌تر در خدمتش بکوشید.
در اعتبار و ارزش خانه‌داری همین بس که امام حاضر است تمام ثواب عبادت خود را با ثواب خانه‌داری نوه‌اش عوض کند. جای تأسف است که جامعۀ اسلامی از این مبانی بسیار مهم اسلامی که می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات خانوادگی که به خاطر اشتغال زنان در خارج از منزل به وجود می‌آید، بی‌اطلاع باشد. این بدان معنا نیست که امام با اشتغال زنان در خارج از خانه مخالف باشند. بسیاری از خانم‌ها به خاطر این‌که خانه‌داری را نوعی بردگی می‌دانند، برای آزادی و مفید نشان دادن خود به کارهای بیرون از خانه روی می‌آورند و می‌بینیم که این گرایش در میان خانم‌ها، روز به روز افزوده می‌شود.
نکتۀ دیگری که از سیرۀ عملی امام استفاده می‌شود، این است که اهمیت دادن به کارهای داخل خانه و محترم شمردن آن، سبب می‌شود که زن نسبت به وظیفۀ خویش در قبال خانواده که هماهنگ با فطرت، سلیقه و توانایی‌اش است، دچار شک و تردید نشود.
در اولویت بودن خانواده
نکتۀ بسیار مهم و کاربردی که در زندگی خانوادگی امام خمینی(رحمة الله) وجود داشت، این بود که ایشان در هیچ شرایطی از خانه و خانواده غافل نبودند. این نقطۀ برجسته در کارنامۀ کسی است که مشغله‌های زیاد و مهمی داشت. ایشان با وجود مشغله‌های فراوان، وقتی را برای خانواده گذاشته، برای آن‌ها نامه می‌نویسد و مرتب آنان را در جریان کارهای خود قرار می‌دهد و از احوال آن‌ها نیز با خبر می‌شود.
امام در نامه‌ای به همسرش می‌نویسد:
مرقوم شما پس از مدت‌ها انتظار واصل شد مثل این‌که شما از نجف که
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 233 خارج شدید، دیگر از فکر ماها بیرون رفتید و خیال نکردید از دیر آمدن کاغذ، ما نگران می‌شویم. در هر حال ان‌شاء‌الله تعالی خوش و سالم باشید. ماها بحمدالله تعالی سلامت هستیم و می‌گذرانیم ... از سلامت خودتان ولو به دو کلمه ما را در هر هفته یا لااقل در هر دو هفته مطلع کنید.
وقتی این نامه امام را می‌خواندم، به یاد آن جملۀ دختر امام افتادم که فرموده بود: امام چیزی را از ما نمی‌خواست، مگر این‌که خودش قبلاً آن را انجام داده بود. لذا کنجکاو شدم به تاریخ نامه‌های ارسالی از امام که برای خانواده محترمشان فرستاده بودند، دقت کنم؛ دیدم بسیار پیش آمده که امام هر هفته از نجف برای خانوادۀ خود نامه‌ای فرستاده‌اند. مثلاً در فروردین 1351، سوم فروردین به احمد آقا، چهارم فروردین به دخترشان فریده و احمد آقا، سیزدهم فروردین به احمد آقا و بیست و هفتم فروردین به احمد آقا که احوال همۀ خانواده را جویا شده بودند.
امام خمینی(رحمة الله) در مناسبت‌ها و اعیاد بیش از پیش به فکر خانواده بودند. در میان نامه‌های امام به چند نامه برمی‌خوریم که عید را به خانواده تبریک گفته و برای هر یک عیدی نیز فرستاده‌اند:
احمد عزیز مرقوم مورخ 10 صفر واصل، سلامت و سعادت شما را خواهانم... مبلغ یک هزار تومان فرستادم برای عیدی شما و خانم محترمه و سه دختر، هر یک دویست تومان.
اهتمام امام به خانواده و در اولویت قرار دادن آن، برای بسیاری از خانواده‌ها می‌تواند الگوی خوبی باشد. کم نیستند کسانی که به خاطر کارهای اقتصادی، تحقیقاتی و... خانه و خانواده را به کلی فراموش کرده‌اند که مشکلات جبران ناپذیری را در پی داشته است.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 234 محبّت و اظهار آن به همسر
مبنای تشکیل خانواده، علاقۀ درونی و عشق پاکی است که زن و مرد نسبت به یکدیگر پیدا می‌کنند. خداوند می‌فرماید:
وَجَعَلَ بَینَکُم مَّوَدَّةً وَرَحمَةً؛ و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد.
پس مهر و محبّت میان همسران، از ارکان اصلی زندگی مشترک و خانوادگی می باشد. به عبارت دیگر، زندگی واقعی یعنی داشتن رابطه ای سرشار و لبریز از محبّت.
پیدا است که دوستی و محبّت در آغاز تشکیل خانواده، امر لازمی است که در حقیقت محرک زندگی جدید به حساب می‌آید و همین‌طور تداوم و حیات این زندگی نیز به دوستی و محبّت بستگی دارد. یکی از مواردی که موجب آسیب جدی در روابط زناشویی می شود، این است که زن یا مرد، احساس کند همسرش نسبت به او بی توجه و یا نسبت به گذشته کم‌علاقه شده است. مرد یا زنی که چنین تصوری را از طرف مقابل در ذهن داشته باشد، احساس بی ارزشی و پوچی خواهد کرد که در نهایت این بی توجهی و بی محبّتی، زمینه ساز تنش و اختلاف می‌شود.
این بحث را در سیرۀ عملی امام خمینی(رحمة الله) که گوش به زنگ نیازهای روحی و روانی همسرش بود، پی می‌گیریم. نامۀ امام به همسرش سرشار و لبریز از محبّت است:
تصدقت شوم، الهی قربانت بروم، در این مدت که مبتلای به جدایی از آن نور چشم عزیز و قوت قلبم گردیدم، متذکر شما هستم و صورت زیبایت در آئینۀ قلبم منقوش است.
عزیزم، امیدوارم خداوند شما را به سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند. [حالٍ] من با هر شدتی باشد، می‌گذرد، ولی بحمدالله تاکنون هرچه پیش آمد، خوش بوده و الآن در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتاً جای شما
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 235 خالی است، فقط برای تماشای شهر و دریا خیلی منظرۀ خوش دارد. صد حیف که محبوب عزیزم همراه نیست که این منظرۀ عالی به دل بچسبد.
در هر حال، امشب، شب دوم است که منتظر کشتی هستیم. از قرار معلوم و معروف، یک کشتی فردا حرکت می‌کند، ولی ماها که قدری دیر رسیدیم، باید منتظر کشتی دیگر باشیم. عجالتاً تکلیف معلوم نیست، امید است خداوند به عزت اجداد طاهرینم، که همۀ حجاج را موفق کند به اتمام عمل. از این حیث قدری نگران هستیم، ولی از حیث مزاج بحمدالله به سلامت، بلکه مزاجم بحمدالله مستقیم‌تر و بهتر است. خیلی سفر خوبی است، جای شما خیلی خیلی خالیست. دلم برای پسرت قدری تنگ شده است. امید است که هر دو به سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزیز و محافظت خدای متعال باشند. اگر به آقا و خانم‌ها کاغذی نوشتید، سلام مرا برسانید. من از قِبَل همه، نایب‌الزیارۀ هستم. به خانم شمس‌آفاق سلام برسانید و به توسط ایشان به آقای دکتر سلام برسانید. به خاور سلطان و ربابه سلطان سلام برسانید.
این نامه توانسته دورنمایی از زندگی خانوادگی امام را به تصویر بکشد. زندگی خانوادگی امام، حکایت از آن دارد که احساس عاشقانه، نه تنها حفظ گردیده، بلکه روز به روز تقویت و جوانه‌های بیش‌تری برای شکفتن پیدا کرده است. امام در نهاد خانواده و کنار همسر به آن آرامش و سکون و محبّتی که خداوند نوید آن را داده، رسیده بود.
امام خمینی(رحمة الله) و فرزندان
کودک، انسانی کوچک است، با همان روح و حساسیت یک انسان بالغ. مشکل این‌جا است که کوچکی او بر رفتار، عکس‌العمل و قضاوت‌های ما تأثیر می‌گذارد. بسیاری،
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 236 کودکان را دست‌کم میگیرند؛ چرا که آنان به لحاظ ظاهری کوچک و ناتوانند. در مجموع این نگاه‌ها و به تبع آن قضاوت‌ها، سبب شده است، انسان به تنهایی نتواند مسیر کمال را برای کودکان خویش ترسیم نماید. یکی از دانشمندان به این عجز و ناتوانی اعتراف می‌کند:
نشان دادن دورنمای زندگی ممکن نیست؛ زیرا زندگی اساساً راز نهانی است و رودخانه‌ای است که سرچشمۀ آن ناپیداست و در سیر تکامل آن نکته‌ها و باریکی‌های بی‌پایانی است که اندیشه را در آن راه نیست، تا چه رسد به بیان و گفتار.
حق این است که انسان بدون کمک و راهنمایی دین، قادر نخواهد بود راه درست را پیش پای فرزندانش بگذارد. گرچه علما و دانشمندان تلاش‌های بی‌وقفه و ارزشمندی در زمینه کشف دنیای کودکان و نوجوانان انجام داده و راهکارهای زیادی را ارائه کرده‌اند.
امام خمینی(رحمة الله) با الهام از منبع وحی و الگوگیری از زندگی اهل‌بیت(علیهم السلام) توانسته‌‌اند برنامه‌های جامع و کاملی برای فرزندان خویش ترسیم نمایند و آن را در رفتار خود با فرزندان عملی سازند. آنچه برای ما در این قسمت مهم است، سیرۀ عملی امام در برخورد با فرزندان است.
1. شناخت و درک فرزند
یکی از مسائل بسیار مهم و حیاتی در مواجهه با فرزند، شناخت و درک آن است. پس از شناخت این عضو جدید و تازه از راه رسیده، می‌توان دربارۀ آیندۀ او تصمیمات بهتری اتخاذ نمود.
تضاد اندیشه و افکار بین نوجوان و کهنسال، طبیعی و بر اساس حکمت و مصلحت است. در رفتار با فرزندان، مهم درک این تضاد‌ها و احترام گذاشتن به افکار آنان است.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 237 بسیاری از اختلافات و بی‌نظمی‌هایی که خانواده‌ها با آن مواجه‌اند، ناشی از پافشاری هریک از والدین و فرزندان بر افکار خود و تحمیل آن بر دیگری است. امام خمینی(رحمة الله) در این باره می‌فرماید:
بچه شیطون است. او باید شیطنت کند و بچه‌ای که یک گوشه بیفتد و بخوابد، چهارزانو بنشیند، این بچه نیست، بزرگسال است.
فرمایش امام دربارۀ کودکان، نشانگر این مطلب است که عالم کودکی با بزرگسالی تفاوت دارد؛ یعنی سن کودکی اقتضای بازی‌گوشی دارد، در حالی‌که بزرگسالی اقتضای وقار و متانت. بنابراین، امام با دنیای کودکان آشنا بوده است. نکتۀ بسیار مهم تربیتی که در این زمینه به دست می‌آید، این است که در مقام تعامل، این پدر و مادر و بزرگسالان هستند که باید خود را در شرایط سنی کودکان قرار دهند و با آن‌ها کودکی کنند، نه این‌که از بچه‌ها بخواهند که مثل بزرگ‌ترها باشند.
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:
«من کان له ولد صبا»؛ کسی که فرزند کودکی دارد، با او کودکی کند.
چون که با کودک سروکارت فتاد پــس زبــان کـودکی باید گشاد
2. توجه به نیازهای اساسی فرزند
این مرحله از حساس‌ترین دوران کودک به حساب می‌آید که دقت و آگاهی زیادی را می‌طلبد. بسیاری از این نیازها به‌گونه‌ای است که کودک خود قادر به ابراز آن نیست. این پدر و مادر هستند که باید با درایت و تیزبینی، نیازهای کودک را شناسایی و به آن پاسخ مثبت و مفیدی دهند.
بازی: بازی یکی از طبیعی‌ترین فعالیت‌هایی است که بیش‌ترین وقت کودک را به خود اختصاص می‌دهد. کودک، ساعت‌ها بدون این‌که احساس خستگی و کسالت کند،
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 238 به بازی مشغول می‌شود. رمز این شور و شوق در این است که میل به بازی از درون او می‌جوشد و هیچ امر و نهی بیرونی در آن دخالت ندارد. این خود از شگفتی‌های آفرینش است که در این سن و برای این روح لطیف، چنین شغل مورد علاقه‌ای در نظر گرفته شده است. خانم «ماریا مونته سوری» پزشک و مربی تربیتی، بازی را مدرسۀ بزرگی می‌داند که کودک در آن پرورش می‌یابد و نیروی بدنی، ذهنی و اجتماعی او رشد می‌کند و برای زندگی کردن از هر جهت او را آماده می‌کند.
امام خمینی(رحمة الله) به این نیاز کودک توجه ویژه داشت. مرحوم حاج احمد آقا نقل می‌کند:
بارها شده بود که من وارد اتاق می‌شدم و امام مرا نمی‌دیدند. می‌دیدم که امام به زانو روی زمین نشسته‌اند و پسرم علی روی دوششان سوار است. خیلی دلم می‌خواست از آن صحنه‌ها عکس بگیرم، اما می‌دانستم که امام نمی‌گذارند.
امام خمینی(رحمة الله) در بازی‌های بچه‌ها شرکت می‌کرد و بقیۀ خانواده را نیز راهنمایی می‌کرد که چه بازی‌هایی برای کودک مفید است. امام خطاب به خانم فاطمه طباطبایی می‌گوید:
بگذار بچه آزاد باشد و بچه‌ها با محیط و طبیعت اطرافشان بازی کنند، بچه‌هایی که در خاک بزرگ می‌شوند، خیلی سالم‌ترند تا آن بچه‌هایی که لای زرورق بزرگ می‌شوند.
محبّت: محبت یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای کودک است. کودک، این موجود ظریف، لطیف و عاطفی، توان رو در رویی با بی‌مهری‌ها را ندارد. امام صادق(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند:
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 239 «من قبّل ولده کتب الله عزّ وجلّ له حسنة ومن فرّحه فرّحه الله یوم القیامة و...»؛ کسی که فرزندش را ببوسد، خداوند در پرونده او عمل نیک می‌نویسد و کسی که فرزندش را خوشحال کند، خداوند او را در روز قیامت خوشحال می‌کند.
در اهمیت و ضرورت محبّت به فرزند، همین بس که خداوند، بوسیدن او را عمل نیکو شمرده و برای مسرور کردن او پاداش قطعی در نظر گرفته است. در دیوان عدل الهی، پاداش بدون حساب و کتاب نیست؛ فَمَن یعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ بلکه براساس اعمال مفیدی که انجام داده‌اند، مستحق دریافت پاداش می‌شوند. پس اصل محبت و نیاز فرزند به آن یک امر مسلم و پذیرفته شده است.
دربارۀ محبّت امام خمینی(رحمة الله) به بچه‌ها مواردی زیادی نقل شده که به چند نمونه اکتفا می‌کنیم:
علی، خیلی به امام علاقه داشت. در مقابل، آقا هم خیلی به ایشان علاقه‌مند بودند. روزی نبود که علی امام را نبیند. امام قبل از ظهر می‌خوابیدند، ما مواظب بودیم که مبادا علی، آقا را از خواب بیدار کند. و... [بالاخره یک روز این اتفاق می‌افتد] این بچه خودش را روی آقا انداخت و آقا را بیدار کردند. ایشان بدون این‌که کوچک‌ترین حرفی بزنند، بچه را بغل کردند و در آغوش گرفتند و بنا کردن به بوسیدنش.
از سیرۀ امام خمینی(رحمة الله) به دست می‌آید که ایشان، تنها به دوست داشتن و حتی به رفتارهای محبّت‌آمیز با فرزندان اکتفا نمی‌کردند، بلکه این دوستی را به طرف اعلام می‌کردند که شما را دوست دارم. امام شعر زیبایی دربارۀ نوۀ عزیزش علی دارد که بیانگر همان ابراز دوستی است:
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 240 فـارغ از هـر دو جهانــم بـه گل روی علی
از خـم دوسـت جـوانـم بـه خم موی علی
طی‌کنم عرصۀ ملک و ملکوت از پی دوست
یــاد آرم بـه خـرابـات چـو ابروی علـی
بنابراین، در امر محبت، مهم این است که در کودک این باور به وجود بیاید که کسی او را دوست دارد. بهترین راهکار عملی امام خمینی(رحمة الله) برای تقویت این باور، ابراز و اعلام دوستی به فرزندان است.
3. تربیت فرزندان
کودکان همگی با فطرت الهی و همراه با روحیاتی پاک و زمینه‌هایی آراسته زاده می‌شوند. محیط با تأثیر مستقیم و غیر مستقیم، زمینۀ هدایت یا گمراهی آنان را فراهم می‌آورد. مؤثرترین و نخستین آموزگاران تربیت فرزندان، والدین هستند. تمدن بشری میراثی نیست که بدون کوشش و رنج از گذشتگان به دست آیندگان رسیده باشد، بلکه، میراثی اجتماعی است که بشر در به دست آوردن آن تلاش کرده و سالیان بی‌شمار در نگهداری آن کوشیده است. این میراث، جز به وسیلۀ تربیت، از نسلی به نسل دیگر انتقال نیافته است؛ زیرا تربیت، عامل انتقال اندوخته‌های فکری، ارزش‌های والای انسانی و خصلت‌های نیکو از پدران به فرزندان می‌باشد.
با توجه به شناخت و اعتماد فرزندان به والدین، رفتار و کردار آن‌ها در ذهن خودآگاه و ناخودآگاه فرزندان نقش می‌بندد و فرزندان کپی آن را در رفتار با دیگران ارائه می‌دهند. لذا برای الگوپذیری و اعتمادسازی هرچه بهتر فرزندان، پدر و مادر باید شرایط لازم را داشته باشند.
هماهنگی در گفتار و رفتار: ایشان آنچنان بین گفتار و کردارشان پیوند زده بودند
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 241 که فرزندان با تمام وجود، اندوخته‌های فکری، ارزش‌های والای انسانی و خصلت‌های نیکو را در وجود پدر لمس می‌کردند. خانم زهرا مصطفوی فرزند امام می‌گوید:
ایشان با عمل و سلوکشان بیش‌تر از سخنانشان به ما می‌آموختند. رفتار و کردار ایشان نمونۀ عینی اخلاق اسلامی را در ذهنمان تداعی می‌کرد و مصاحبت با ایشان اثر خاصی در روح و روان ما برجای می‌گذاشت... خوب به یاد دارم که آرام از خواب برمی‌خاستند و به نماز می‌ایستادند و سعی می‌کردند هنگام وضو، صدای گام‌هایشان آرامش دیگران را برهم نزند. غالباً دیگران را نه با کلام که با عمل به ادای فرایض دعوت می‌کردند و همواره سعی داشتند کلام حق را با حلاوت و شیرینی و آرامش و ملاطفت قرین سازند. هرگز در این خصوص به عتاب متوسل نمی‌شدند و عبادت خدا و انجام واجبات را در نظر دیگران سنگین و طاقت‌فرسا جلوه‌گر نمی‌ساختند. همسرم به جهت عادت خانوادگی، دخترم را از خواب صبحگاهی بیدار می‌کرد و به نماز وا می‌داشت. امام وقتی از این ماجرا خبردار شدند، برایش پیغام فرستادند که: چهرۀ شیرین اسلام را به مذاق بچه تلخ نکن.
این کلام آنچنان مؤثر افتاد و اثر عمیقی بر روح و جان دخترم به جای گذاشت که بعد از آن خودش سفارش کرد که برای اقامه نماز صبح به موقع بیدارش کنم.
خانم فریده مصطفوی فرزند دیگر امام می‌گوید:
کارهای دینی، به ما دیکته نمی‌شد، در خانواده وقتی ما رفتار امام را می‌دیدیم، خود به خود در ما تأثیر می‌گذاشت و همیشه سعی می‌کردیم مثل ایشان باشیم، ولو این‌که مثل ایشان نمی‌شدیم. از نظر تربیتی، خود ایشان برای ما یک الگو بودند. وقتی کاری را به ما می‌گفتند انجام ندهید و ما
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 242 می‌دیدیم که ایشان در عمرشان آن کار را نمی‌کنند، قهراً ما هم انجام نمی‌دادیم.
مثلاً به ما می‌گفتند: باید نماز بخوانید، خودشان از نیم ساعت به ظهر وضو می‌گرفتند و مشغول نماز خواندن می‌شدند و ما هم داخل حیاط مشغول بازی کردن بودیم و... ولی یک بارهم به ما نگفتند که الان دست از کارتان بردارید، موقع اذان است، دست از بازیتان بردارید و بایستید برای نماز.
خانم فاطمه طباطبایی از امام نقل می‌کند:
با بچه‌ها رو راست باشید تا آن‌ها هم روراست باشند. الگوی بچه‌ها، پدر و مادر هستند، اگر با بچه‌ها درست رفتار کردید، بچه‌ها درست بار می‌آیند، هر حرفی که به بچه‌ها زدید به آن عمل کنید.
در نموداری که امام خمینی(رحمة الله) آن را برای فرزندانش با رفتار خویش ترسیم نموده، شاخص‌ها ارتباط با خدا، صداقت و راستی و... به گونه‌ای است که نمی‌توان اندازۀ آن‌ها را با اعداد و ارقام نشان داد. این نمودار و شاخص‌های آن که فرزندان امام با تمام وجود آن‌ها را لمس کرده‌اند، آثار تربیتی ژرف و ماندگاری را در وجود بچه‌ها نهادینه کرده است.
پیام امام خمینی(رحمة الله) به پدران و مادران این است که اگر آموزه‌ها، با این روش به فرزندان منتقل شوند، عمیق و ماندگار خواهد بود. لذا اگر مربّیان، با روش امام به سراغ فرزندان بروند، قطعاً پاسخ آن مثبت است.
مراقبت از فرزندان: پس از آشنا کردن فرزندان با هنجارها و هماهنگ بودن گفتار و رفتار، باید رفتار آنان را نیز کنترل و هدایت کرد. امام خمینی(رحمة الله) در قبال رفتارهای فرزندان، رضایت و خشنودی خویش را با کارهای مطلوب و نارضایتی و ناخشنودی را
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 243 با کارهای نامطلوب آنان همراه ساخته بودند. خانم فاطمه طباطبایی نقل می‌کند:
یادم است که پسر کوچکم وقتی با تندی جوابم را می‌داد، آقا جداً از رفتار او با من ناراحت می‌شد، بعداً او را جداگانه می‌خواستند و می‌گفتند: تو رفتارت با مادرت خیلی بد بود. به من می‌گفتند: نباید رفتارش این‌گونه باشد؛ یعنی از کنار این قبیل مسائل به ظاهر ساده هم، راحت رد نمی‌شدند.
این عکس‌العمل امام در مقابل اشتباه بچه‌ها، نشان می‌دهد که ایشان تا چه اندازه به هنجارها اهمیت می‌دادند و در مقابل هنجارشکنی‌های آنان می‌ایستادند تا به فرزندان بفهماند که خواسته‌ها و رفتارهای آنان نمی‌تواند بی‌حد و حصر و بدون قاعده و قانون باشد.
خانم فاطمه طباطبایی در جای دیگر نقل می‌کند:
امام بعد از سن تکلیف بچه‌ها، بیش‌تر دقتشان در تعلیم و تربیت آن‌ها بود. همیشه از ما می‌پرسیدند: آیا شما می‌دانید بچه‌تان کی از خانه بیرون می‌رود و کی می‌آید، با چه کسانی رفت و آمد می‌کند و یا چه صحبت‌هایی می‌کند.
4. آموزش فرزندان
خداوند دانا، دربارۀ ضرورت و کارآیی علم می‌فرماید:
یا مَعشَرَ الجِنِّ وَالإِنسِ إِنِ استَطَعتُم أن تَنفُذُوا مِن أقطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ فَانفُذُوا لا تَنفُذُونَ إِلا بِسُلطَانٍ؛ ای گروه جن و انس! اگر می‌توانید از مرزهای آسمان‌ها و زمین بگذرید، پس بگذرید، ولی هرگز نمی‌توانید، مگر با نیروی علم.
پس بهبودی زندگی مادی و معنوی انسان، در گروی علم است. این علم است که به
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 244 انسان کمک می‌کند که چگونه زندگی کند تا به هدف خویش نایل آید. امّا آنچه مهم است و باید روشن شود، تعیین هدف است و این‌که علم با چه راهکار و مبنایی می‌تواند ما را به آن هدف برساند.
امام(رحمة الله) در فراگیری علوم یک مبنا داشتند و آن این بود که انسان باید در هر رشته‌ای که تحصیل می‌کند، فقط یک هدف داشته باشد و آن هم رسیدن به قرب الهی است. خانم فاطمه طباطبایی می‌گوید:
در مورد تحصیل دخترانشان... اصرار نمی‌کردند که حتماً فلان رشته را بخوانند و یا فلان رشته را نخوانند. اساساً دخالتی در این امور نمی‌کردند. حداکثر این بود که توصیه به تحصیل علم می‌کردند. امام همیشه مشوق ادامۀ تحصیل آن‌ها بودند.
بنابراین، امام خمینی(رحمة الله) دربارۀ تحصیل فرزندان و این‌که در چه رشته‌هایی ادامۀ تحصیل دهند، فقط راهکار و مبنا معرفی کرده و هدف از تحصیل را، قرب الهی دانسته‌اند. پس هر علمی که انسان را به این هدف برساند، مفید است. فرق نمی‌کند که موضوع این علم چه باشد؛ فقه، اصول، فلسفه، الهیات، تاریخ، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، اقتصاد، فیزیک، شیمی، طب و... به نظر امام، مهم این است که مبانی این علوم بر محوریت خدا و رسیدن به کمال طراحی شده باشد.
به این نکته باید توجه داشته باشیم که مبنایی را که امام خمینی(رحمة الله) برای تحصیل علوم در نظر گرفته‌اند، می‌تواند مبنایی کلیدی و راهگشا برای نظام آموزش و پرورش جامعۀ اسلامی نیز باشد؛ یعنی نظام آموزش و پرورش به علومی اجازۀ ورود به این نظام مقدس را بدهد که با این مبنا سازگاری داشته باشند و یا این‌که خود، هریک از علوم را تعریف نماید و علومی را که بر مبنای غیر الهی بنا شده، فقط از داده‌ها و اطلاعاتشان استفاده شود و در صورت نیاز، مبانی آنان نیز مورد نقد و ارزیابی قرارگیرد.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 245 نتیجه
تئوری‌پردازان مسائل خانواده به طور خاص و تودۀ مردم به طور عام، نتوانسته‌اند راه‌حل مناسبی برای نهاد خانواده در نظر بگیرند و حاصل آنچه انجام شده، افراط و تفریط‌هایی است که در این زمینه صورت گرفته است. اگر دیدگاه اسلام دربارۀ خانواده درست شناسایی و به مرحلۀ اجرا گزارده شود، می‌توان بهترین راه‌حل و بهترین مدل از نوع خانوادۀ اسلامی را به جهان ارائه نمود که ما نمونۀ بزرگی از این مدل اسلامی را در زندگی خانوادگی امام خمینی(رحمة الله) می‌بینیم.
امام خمینی(رحمة الله) با الهام از منبع وحی و سیرۀ عملی اهل‌بیت(علیهم السلام) توانستند خانواده‌ای را تشکیل دهند که محور و اساس تربیت واقع شود. در خانوادۀ امام، خانه‌داری از مهم‌ترین اشتغالات محسوب می‌شد که کم‌تر کاری به اهمیت آن دیده می‌شود. هیچ‌گاه مسائلی چون رهبری جامعۀ اسلامی، کارهای علمی، تبعیدها وغیره، امام را از توجه به مسائل معیشتی و روحی ـ روانی خانواده‌شان باز نمی‌داشت.
امام، نهاد خانواده را از مهم‌ترین جایگاه‌های زمینه‌ساز شکوفایی استعدادها می‌دانند. ایشان فضای خانه را آکنده از محبت، عاطفه، عشق و معنویت می‌کردند تا فرزندان بتوانند در این فضای سالم و خالی از آلودگی به رشد و تعالی دست یابند. یکی از راهکارهای عملی امام برای تقویت این روند، تکریم و احترام به فرزندان و افکار و خواسته‌های آن‌ها بود، به‌طوری که در بازی‌های کودکانۀ آن‌ها شرکت می‌نمودند. راهکار دیگر، بالا بردن سطح معنویات و اخلاق در خانواده بود.
در جامعۀ امروزی، بسیاری از خانواده‌ها از آرامش و آسایش بی‌بهره‌اند و این در حالی است که نهاد خانواده برای رسیدن به آرامش، بنا نهاده شده است. برای برون‌رفت از این مشکلات، بهترین راه حل این است که زندگی خانوادگی امام خمینی(رحمة الله) را که مورد قبول خانواده‌ها بوده و آن را به عنوان الگو می‌پذیرند، به جامعه معرفی کنیم تا چراغ راه کسانی باشد که در صدد ایجاد و تقویت یک خانوادۀ سالم، پویا، با نشاط، صمیمی، معنوی و اخلاقی هستند.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 246
کتاب‌نامه
قرآن کریم.
1. بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ق.
2. پابه‌پای آفتاب، امیر رضا ستوده، انتشارات پنجره، تهران، 1373.
3. شرحی بر جلوه‌های رفتاری امام خمینی با کودکان و نوجوانان، محمدرضا مطهری، انتشارات فرهنگ اسلامی، قم، چاپ سوم، 1383.
4. صحیفه امام، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمة الله)، تهران، 1373.
5. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1365.
6. لذات فلسفه، ویلیام جیمز دورانت، ترجمۀ عباس زریاب خویی، انتشارات علمی ـ فرهنگی کتیبه، تهران، چاپ چهاردهم، 1380.
7. لغت نامه، علی اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1383.
8. مکارم الاخلاق، رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، انتشارات شریف رضی، قم، 1412 ق.
9. نظام تربیتی اسلام، باقر شریف قرشی، انتشارات فجر، قم، چاپ اول، 1361.
10. وسائل الشیعه، محمد بن حسن حرّ عاملی، انتشارات آل البیت، قم، 1409 ق.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 247
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 248