اثبات توحید ذات از طریق توحید فعل
بعد از فراغ از اثبات واجب باید به وحدانیت و توحید قائل باشیم، چنانکه گفتیم: تعدد و کثرت در واجب محال است. و سابقاً گفتیم: باید در سه مرحله تکلم نماییم:
اول: توحید در ذات، که براهین ثلاثۀ گذشته کافی است برای اینکه انسان به طور جزم به توحید ذات قائل باشد.
دوم: توحید در صفات و اینکه اوصافی برای حضرت حق اثبات نماییم بدون اینکه وحدت ذاتی منثلم گردد، که سابقاً به آن اشاره شده و بعد راجع به آن صحبت خواهیم نمود.
سوم: وحدت فعلی و اینکه حضرت حق در فعل واحد بوده و در الـهیت شریک نداشته و وجود شریک در فعل الهی محال بوده و تفویض فعل الـهیت به غیر محال می باشد.
حاجی به همین منظور بحثی طولانی شروع کرده تا وحدت شخصیۀ عالم را و اینکه واحدی که توسط واجب الوجود ایجاد می شود، واحد شخصی است، اثبات کرده و سپس وحدت فاعلی را اثبات نماید. و چون اثبات این معنی به روش ایشان به افهام نزدیک نیست، طریقی که پایۀ آن برهانی و عقلی بوده و به اثبات مطلوب اقرب است به عرض رسانده و وحدت را در فعل الوهیت اثبات می نماییم، تا معنای این بیت عرفانی که زبانزد عرفاست:
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 79
و فی کل شی ء له آیة تدلّ علی أ نّه واحد
هر گیاهی که از زمین روید وحده لا شریک له گوید
معلوم گردد، و آن محتاج بیانی است که با آن واحدیت اله عالمین ثابت می شود.
اینکه هر مصنوعی صانعی دارد بر واحدیت و وحدانیت اله عالم دلالت نمی کند؛ زیرا غایة ما فی الباب این است که گفته شود: این مصنوع از تحت ید قدرت صانعی بیرون آمده و آن دیگری هم همین طور است ولکن واحدیت صانع برای تمام مصنوعات ثابت نمی شود، پس اینکه:
برگ درختان سبز در نظر هوشیار هرورقش دفتریست معرفت کردگار
بر توحید فعلی دلالت نمی کند.
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 80