بیان اینکه علم واجب اضافه اشراقیه است

‏‏بیان اینکه علم واجب اضافۀ اشراقیه است‏

‏‏ ‏

‏‏در باب علم واجب الوجود ـ که مبدع اعلی است و جز او چیزی در علیت این نظام‏‎ ‎‏اتمّ و اکمل، من ازل الآزال الی ابد الآباد دخالت ندارد ـ مشائین گفته اند: علم او مانند‏‎ ‎‏علمی است که ما به اشیاء داریم، منتها علم ما به نحو قیام حلولی و «قیامه فیه» است و‏‎ ‎‏علم حضرت حق به نحو قیام صدوری و «قیامه عنه» است و بالجمله: علم خداوند،‏‎ ‎‏صور مرتسمۀ ازلی متصل به ذات است و خداوند به واسطۀ آن صور، به خارجیات‏‎ ‎‏عالم است؛ چنانکه ما به صور ذهنیه بالذات عالم بوده و صور، معلوم بالذات ما‏‎ ‎‏می باشد، سپس به واسطۀ مطابقت و تطابق صور ذهنیه با صور خارجیه، به خارجیات‏‎ ‎‏هم بالعرض علم پیدا می کنیم.‏‎[1]‎

‏‏ولکن اشراقیین قول دیگری دارند و شاید اولین کسی که بر آن اصرار ورزیده شیخ‏‎ ‎‏الاشراق در ‏‏حکمة الاشراق‏‏ باشد.‏‎[2]‎

‏‏و آن این است که: نظام وجود از ازل تا ابد و موجودات عینیۀ نظام بشراشره عین‏‎ ‎‏علم خداوند احدیت بوده بدون اینکه چیزی مانند صور علمیه بین او و بین اشیاء‏‎ ‎‏واسطه باشد تا از خارج حکایت نماید، بلکه حقایق وجودی نظام وجود، ازلاً و ابداً‏‎ ‎‏عین علم اوست. گروههای وجودات عینیه، که یکی پس از دیگری می آیند و لاحقین‏
‏‎

‎‏جای سابقین را می گیرند و عالم از ازل تا ابد، که با حرکت نظامی در صف وجود قرار‏‎ ‎‏می گیرد، بدون رایحۀ عرضیتی و بدون توسط صور علمیه، علم حقیقی و عین علم حق‏‎ ‎‏می باشند. مثل صور ذهنیۀ انسانی که چون مخلوق و معلول نفس هستند، بدون‏‎ ‎‏وساطت چیزی معلوم نفس ـ یعنی معلوم بالذات ـ بوده و توسطی در کار نیست؛ زیرا‏‎ ‎‏توسطی که در کار بود، وساطت صور علمیه نسبت به اعیان خارجیه بود، اما در‏‎ ‎‏معلومیت خود صور علمیۀ ذهنیه با توجه به اینکه نفس نسبت به آنها، سِمَت خلاقیت‏‎ ‎‏دارد، چیز دیگری توسط ندارد. با اینکه در این مورد علت و معلول مشوب به ماهیت‏‎ ‎‏بوده و ماهیت نفس، غیر ماهیت صورت مخلوقۀ نفس بوده و ماهیات، غبار کثرت و‏‎ ‎‏غیریت می باشند. ولی در عین حال صور ذهنیه عین علم نفس است، پس سلسلۀ نظام‏‎ ‎‏وجودیۀ عالم که مخلوق حضرت باری بوده که علتی فوق او نبوده و او صرف الوجود‏‎ ‎‏می باشد و هیچ شائبۀ ماهیتی که موجب غیریت باشد در او نیست، عین علم حق تعالی‏‎ ‎‏و معلوم بالذات اوست.‏

‏‏این قول از شیخ الاشراق در ‏‏حکمة الاشراق‏‏ منقول است و متأخرین هم این قول‏‎ ‎‏را تلقّی به قبول کرده و صحیح دانسته اند.‏‎[3]‎‏ و مرحوم آخوند هم به این قول قائل بوده‏‎ ‎‏منتها در جهات دیگری مخالفت نموده است.‏‎[4]‎

‏‎ ‎

‏‎

‎