برهان حاجی و صدر المتألهین بر علم ذاتی حق

‏‏برهان حاجی و صدر المتألهین بر علم ذاتی حق‏

‏‏ولی به نظر صاحب کتاب که موافق با نظر آخوند  ‏‏رحمه الله‏‏ صاحب ‏‏اسفار‏‏ است، این‏‎ ‎‏علم در مرتبۀ ذات، علم تفصیلی به تمام اشیاء ازلاً و ابداً، اشیاء سابقه و لاحقه‏‎ ‎‏و موجود و غیر موجود است و هیچ چیزی که از آن غیبت داشته باشد نیست و‏‎ ‎‏تمام ذرات وجود به نحو تفصیل تام با این علم در مرتبۀ ذات معلوم و منکشف است.‏‎[1]‎

‏‏بیان و برهان مطلب این است که: بنابر اصالت وجود، در عالم غیر از وجود چیزی‏‎ ‎‏متحقق نیست و ماهیات اعتباری محض بوده که واقعیت نداشته و عقل بشر آن را‏‎ ‎‏اعتبار کرده است و آنچه متحقق است نحوۀ وجود است، اصل وجود متحقق است و‏‎ ‎‏تعین و حد آن امر عدمی است و امر عدمی متحقق نیست.‏

‏‏و اینکه گفته اند: ماهیت موجود بالعرض است، به این معنی نیست که تحققی داشته‏‎ ‎‏باشد، بلکه ماهیت بالعرض والمجاز موجود است و چیزی که مجازاً موجود است مثل‏‎ ‎‏مجازیت «زیدٌ اسدٌ» است که زید حقیقةً اسدیت ندارد، بلکه اسدیتِ آن ادعائی است.‏‎ ‎‏پس موجودیت ماهیت واقعیت ندارد و این گونه نیست که در خارج یک انسانیت و‏‎ ‎‏یک وجود باشد، یک حیوانیت و یک وجود باشد، بلکه وجودی محدود به حد و‏‎ ‎‏تعینی هست و حد و تعینِ نوری است که واقعیت ندارد.‏

‏‏والحاصل: این طور نیست که در خارج تکثرات واقعیت دار باشند، یعنی‏‎ ‎‏دارای وجود باشند به طوری که متحقق ومشت پُر کن باشند، بلکه در خارج‏‎ ‎‏فقط وجودات است چنانکه در خارج که زید و عمرو و بکر و عدد سه هست‏‎ ‎‏آنچه خارجاً هست نفس زید و عمرو و بکر است بدون اینکه برای عدد سه وجود‏‎ ‎‏حقیقی منحاز باشد.‏

‏‎

‎