بیان اقوال در جسم تعلیمی
صدر المتألهین فرموده است: در جسم تعلیمی اقوالی است:
قول اول این است که: جسم تعلیمی، کمّ متصل دارای ابعاد ثلاثه است و اتصال آن غیر از اتصال جوهر ممتد است. پس در جسم دو متصل بالذات یکی جوهر و دیگری عرض می باشد ولکن هر دو در وضع متحد می باشند. سخافت این قول مخفی نیست.
قول دوم این است که: جسم تعلیمی متصل بالذات و صورت جسمیه به تبعیت اتصال جسم تعلیمی، متصل بالعرض است و این رأی اکثر حکماست.
این قول هم مردود است؛ چون دانستی که جسم درمرتبۀ ذات متصل است و اگر اتصال جوهری در عالم نبود برای هیچ موجودی وحدت اتصالیه نبود؛ زیرا چنانکه قبلاً گفتیم: اگر جسم در مرتبۀ ذات اتصال نداشته باشد یا از مفارقات و یا از وضعیات غیر منقسمه خواهد بود و در هیچ یک از این دو صورت نمی تواند جسم تعلیمی بر آن عارض شود تا اتصال از ناحیۀ آن وجود داشته باشد. پس در عالم، موجودی که دارای وحدت اتصالیه باشد نخواهد بود.
قول سوم این است که: جسم تعلیمی مجموع طول و عرض و عمق است.
حاجی می فرماید: اشکال این قول این است که این ابعاد در جسم بالفعل موجود نیستند و حال آنکه جسم تعلیمی در آن بالفعل موجود است و اگر مجموع ابعاد، جسم تعلیمی باشد باید آنها هم بالفعل در جسم باشند. علاوه بر اینکه در جسم یک بعد و یک متصل است و سه بعد نیست.
قول چهارم این است که: در جسم اتصال واحدی است که به صورت جسمیه، بالذات و به مقدار تعلیمی آن، بالعرض منسوب است.
در این صورت اگر از جسم تعلیمی نفس تعین امتداد جسم و تحدّد انبساط آن اراده شود ـ یعنی فقط تعین که کیفی برای امتداد است مراد باشد ـ لازم می آید که جسم
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 452 تعلیمی از مقولۀ کمّ نباشد بلکه از مقولۀ کیف باشد؛ چون نفس تعین و تحدد از مقولۀ کیف است و اگر از جسم تعلیمی، صورت جوهریۀ مأخوذه با تعین مذکور مراد باشد پس برای جسم تعلیمی اتصال هست ولی آن اتصال به واسطۀ امری خارج از آن نیست، بلکه به سبب اشتمال آن بر صورت جسمیه است، یعنی همان صورت جسمیه با تعین و تحدد امتداد، جسم تعلیمی خواهد بود و این قول، مختار محققین است و کلام شیخ الرئیس نیز در شفا و تعلیقات با این قول موافق می باشد.
توضیح این قول چنانکه بعضی گفته اند این است که: در جسم فقط ممتد واحدی در جهات هست، پس اگراین ممتد واحد علی الاطلاق ملاحظه شود بدون اینکه به تناهی یا لاتناهی متعین شود و بدون اینکه امتدادات آن به تعین مقداری متعین شود اعم از اینکه مقدار مطلق یا مخصوص باشد، به این اعتبار صورت جسمیه و جوهر می باشد و اگر ممتد من حیث هو متعین بتعینٍ مّا و مقدارٍ مّا ملاحظه شود جسم تعلیمی مطلق و اگر من حیث هو متعین بتعین مخصوص ملاحظه شود، جسم تعلیمی مخصوص خواهد بود.
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. 2)صفحه 453