دلیل دوم: استحاله علوم

‏‏دلیل دوم: استحالۀ علوم‏

‏‏ ‏

‏‏و فی استحالة العلوم ظاهر‏  ‎ ‎‏إذ صور الجواهر جواهر‏

‏‏ ‏

‏‏دلیل دوم بر حرکت جوهری استحالۀ علوم است. چنانکه در باب وجود ذهنی گفته‏‎ ‎‏شد: قوم، علم حصولی را کیف نفسانی می دانند؛ لذا ما هم لفظ استحاله را استعمال‏‎ ‎‏نمودیم.‏

‏‏حاصل دلیل این است که: در حرکت نفوس منطبعه، خصوصاً فلکیه در تصورات‏‎ ‎‏جزئیۀ جواهر، وقوع حرکت جوهری ظاهر است؛ زیرا سبب قریب برای حرکات‏‎ ‎‏افلاک تصورات نفوس منطبعۀ آنها نسبت به مبادی آنها به نحو جزئی است.‏

‏‏ناگفته نماند: نفوسی که برای افلاک قائل بوده اند، نفوس منطبعه است که بر فرض‏‎ ‎‏مفارقت باطل می شوند،‏‎[1]‎‏ نه نفوس مجرده مانند نفوس انسانی که بعد از مفارقت از‏‎ ‎‏ابدان باقی می مانند.‏

‏‏و بالجمله: چون نفوس منطبعۀ افلاک مبادی خود را دائم الفعل و فعال می بینند و‏‎ ‎‏معلول شوقی ندارد جز اینکه خود را به مرتبۀ علتش برساند؛ لذا حرکات افلاک به‏‎ ‎‏خاطر تشبّه به علل و مبادی آنهاست. پس نفوس منطبعۀ افلاک علل و مبادی خود را به‏‎ ‎‏نحو جزئی تصور می نمایند و تصور آنها از مبادی، مثل نفس حرکات وضعیۀ آنها،‏‎ ‎‏تجددی و اتصالی است و تصورات گرچه نزد حکما کیفیات نفسانیه می باشند ولیکن‏‎ ‎‏جواهری که تصور می شوند، جواهر ذهنیه اند چون در مبحث وجود ذهنی ثابت شد‏‎ ‎‏که صور جواهر در ذهن هم جواهر می باشند.‏‎[2]‎

‏‏والحاصل: به حکم انحفاظ ذاتیات در انحاء وجودات، تصورات نفوس افلاک،‏‎ ‎‏جواهرند و چون تصورات افلاک سیال و متجدد می باشند، پس حرکت در جوهر‏‎ ‎‏ثابت می شود.‏

‏
‏‎

‎‏توضیح مقال این است که: در وجود ذهنی اختلاف واقع شده است:‏

‏‏بعضی وجود ذهنی را به نحو ارتسام می دانند، مثلاً صورتی که از فرس روی دیوار‏‎ ‎‏هست حقیقت فرس نیست، بلکه الوان و خطوطی است که با تناسب کشیده شده‏‎ ‎‏است. حال اگر این صورت به واسطۀ جلیدتین به حس مشترک و از آنجا به خیال‏‎ ‎‏تحویل شود، چون صورت فرس به نحو ارتسام در آنجا هست، انسان پی می برد که آن‏‎ ‎‏شکل فرس است و آن در حقیقت غیر از شبح چیزی نیست.‏‎[3]‎

‏‏گروهی می گویند: اشیاء بحقایقها در ذهن هستند، منتها فرق بین وجود ذهنی و‏‎ ‎‏وجود خارجی این است که اگر در وجودی تمام خواص و آثار ظاهر شود آن وجود‏‎ ‎‏خارجی است و اگر بیش از ماهیت چیزی روشن نشود آن وجود ذهنی است.‏‎[4]‎‏ مثلاً‏‎ ‎‏انسان در خارج که یک نقطۀ سفیدی از دور پیدا شد و بیش از این، ظهور و استناره ای‏‎ ‎‏نیست، وقتی به تدریج آن نقطۀ سفید نزدیک می شود برای انسان روشن می شود که آن‏‎ ‎‏جسمی متحرک است و کم کم می بیند دست و پا و دهان دارد، می خورد و می نوشد و‏‎ ‎‏تنفس می کند و با اراده حرکت می کند تا اینکه تمام آثار حیوانیت در آن ظاهر و هویدا‏‎ ‎‏می شود.‏

‏‏قضیۀ وجود ذهنی و خارجی نیز به همین منوال است که در ذهن بیش از روشنایی‏‎ ‎‏ذاتیات و ماهیت چیز دیگری از آثار و خواص ظاهر نمی شود، ولی اگر همین وجودی‏‎ ‎‏که ماهیت از آن طالع و روشن است، خواص و آثار و لوازم آن ماهیت هم از آن روشن‏‎ ‎‏شود، آن وجود خارجی است و در خارج حقیقةً ـ مثلاً ـ فلان حیوان می شود که‏‎ ‎‏ماهیت آن در ذهن جلوه می کرد.‏

‏‏پس وجود ذهنی و خارجی در اینکه در هر دو ماهیت، روشن و ظاهر است یکی‏‎ ‎‏هستند؛ لذا می گویند حقایق اشیاء به ذهن می آید و چنین نیست که اشباح و صور آنها‏‎ ‎‏به ذهن بیاید.‏

‏‎

‎