اشکال عدم انحفاظ ذات در حرکت جوهری و جواب آن

‏‏اشکال عدم انحفاظ ذات در حرکت جوهری و جواب آن‏

‏‏و آن این است که: حرکت در جوهر ممکن نیست؛ زیرا باید در حرکت جوهریه‏‎ ‎‏یک چیزی محفوظ باشد؛ چنانکه در حرکات مقولات اربع چنین است که باید یک‏‎ ‎‏چیزی ثابت باشد تا آن، موضوع حرکت باشد و به واسطۀ آن «هذیّت» «ما فی الحرکه»‏‎ ‎‏حفظ شود، چنانکه در حرکت اَینیه مثلاً زید که حرکت می کند ثابت است و آناً فآناً این‏‎ ‎‏امر واقع می شود که قدمش را از جایی برداشته و یک ذرع جلوتر می گذارد و همین‏‎ ‎‏طور دائماً تغیر و تبدل حاصل می شود و اگر در جوهر شی ء به حرکت قائل شدیم،‏‎ ‎‏دائماً ذات تبدل می یابد و بنابراین «هذیت» محفوظ نمی ماند؛ زیرا آن ذاتی که در آنِ‏
‏‎

‎‏ثانی هست آن ذاتی که در آنِ اول بود نیست، چون در آن تغیر و تجدد فرض شده‏‎ ‎‏است، پس باید زید یک ساعت قبل بلکه زید یک آنِ قبل، در آنِ بعد نباشد و حال آنکه‏‎ ‎‏این حرف بالبداهه غلط است.‏

‏‏برای رفع این اشکال، که بزرگ ترین شبهه در حرکت جوهریه است، حاجی‏‎ ‎‏می فرماید: موضوع حرکت جوهریه، هیولای متحصله به صورتی از صور است که آن‏‎ ‎‏امری ثابت است، پس جایز است در هیولی به واسطۀ خصوصیات صور حالّۀ در آن،‏‎ ‎‏تبدل حاصل شود، ولیکن خود هیولی ثابت باشد و آن صور با بقای هیولی بشخصها به‏‎ ‎‏واسطۀ صورتی از صور «ما فیها الحرکه» می باشد و آن مستبعد نیست؛ چنانکه خود‏‎ ‎‏ایشان در کون و فساد به بقای هیولی قائل هستند، مثلاً درمرکبی که اجزاء آن انحلال‏‎ ‎‏پیدا می کند مثل بدن انسان یا حیوانی که خاک می شود قائل هستند به اینکه هیولی به‏‎ ‎‏واسطۀ صورتی از صور ثابت است.‏‎[1]‎

‏‏صدر المتألهین در ‏‏اسفار‏‏ گفته است: گرچه واجب است موضوع حرکت بوجوده و‏‎ ‎‏تشخصه باقی باشد، لیکن در تشخص موضوع جسمانی کافی است که ماده ای باشد که‏‎ ‎‏به واسطۀ وجودِ صورتی از صور و کیفیتی از کیفیات و کمیتی از کمّیات متشخص‏‎ ‎‏می باشد، پس برای آن ماده تبدل در خصوصیات هر یک از آنها جایز است. آیا‏‎ ‎‏نمی بینی که تبدل صورت بر مادۀ واحده ای که وحدت آن از واحد بالعموم، یعنی‏‎ ‎‏صورتی از صور و واحد بالعدد، یعنی جوهر مفارق عقلی مستفاد است نزد شیخ و غیر‏‎ ‎‏او از حکما جایز می باشد؟‏‎[2]‎

‏‎

‎