کیفیت منشآت نفس از نظر غزالی

‏‏کیفیت منشآت نفس از نظر غزالی‏

‏‏گفتیم در عالم برزخ، تعذیب بر همین نفس و همین جسد واقع خواهد شد و گفتیم‏‎ ‎‏که چون تعذیب و الم و غم مربوط به ادراک است ـ و در این عالم هم اگر ادراک نباشد‏‎ ‎‏المی نیست ـ و ادراک هم عین مدرِک است، پس مدرِک، نفس است و ادراک هم از‏‎ ‎‏اوست و تعذیب هم از باطن خود نفس، طبق آن ملکاتی که پیدا نموده می باشد.‏

‏‏در اینجا دو حرف گفته شده است: یکی را غزالی‏‎[1]‎‏ گفته، و یکی را دیگران گفته اند‏‎ ‎
‏‎

‎‏که اگر نفس، خلاّق موجبات عذاب باشد، پس آنچه را که نفس از عقارب و نیران و‏‎ ‎‏آتش انشا نموده است، معلول نفس هستند؛ و علت و معلول، کمال ملایمت با هم‏‎ ‎‏دارند نه منافرت، پس چگونه معلول موجب ایذاء علت خواهد شد؟‏

‏‏ما کلام غزالی را تفصیل می دهیم، اگرچه غزالی به یک گوشۀ مطلب رسیده و از‏‎ ‎‏جهت عمدۀ آن غفلت نموده است.‏

‏‏غزالی گفته است:‏‎[2]‎‏ آلام و غمها در آخرت از صقع نفس است و نفس طبق ملکات‏‎ ‎‏و اخلاقی که دارد، صور ذهنیه را در آخرت انشا می کند؛ مثل صور آتش و عقارب، و‏‎ ‎‏نفس طبق جهلهای مرکب، صور اظلام و مظلمها را ایجاد می کند. و خلاصه: در‏‎ ‎‏آخرت، برای نفس یک دستگاه مفصل از صور خیالیۀ زشت و منکر خواهد بود، و از‏‎ ‎‏همین صور ناهنجار، غمین و مولم می شود، و یک تنگ حوصلگی و ضیقی برایش‏‎ ‎‏حاصل می گردد، در حالی که صور ذهنیۀ ناهنجار خیلی وسعت دارد و هرچه صور‏‎ ‎‏ناهنجار زیادتر شود ضیق نفس بیشتر می شود.‏

‏‏غزالی برای اثبات این معنی گفته است که این گفتۀ ما از باب «خذ الغایات و اترک‏‎ ‎‏المبادی» است؛ زیرا آن تعذباتی که در این جهان از سوزندگی نار و تألیم سوط و‏‎ ‎‏تازیانه حاصل می شود، در واقع اینها مقدمه است که در نفس صوری ایجاد شود و‏‎ ‎‏نفس از آن صور ـ نه از این خارجیات ـ متعذب و متأ لم گردد، وآنچه از موت اقارب و‏‎ ‎‏بستگان و یا بلای خارجی اتفاق می افتد، باعث می شود که در نفس، صور اینها حاصل‏‎ ‎‏شود، و از حصول این صور در نفس، غم و همّ حاصل می گردد، نه اینکه غم و همّ‏‎ ‎‏بالاصاله از خارج حاصل شوند؛ زیرا خارجیات و وجودات آنها وسیلۀ حصول این‏‎ ‎‏صور نفسانی و مقدمۀ ایجاد و انشای نفس، برای این صور ذهنیه می باشند.‏

‏
‏‎

‎‏بالجمله: اگر صور ذهنیه نبودند غم و الم و تأثر و شادی و فرح و لذت نبود، آیا‏‎ ‎‏نمی بینی اگر پدر و مادر کسی و یا دوست و محبوب کسی نمرده باشد، ولی اشتباهاً به‏‎ ‎‏مردن آنها قطع پیدا کند ـ معنای قطع هم این است که صور ذهنیۀ موت پدر یا فوت‏‎ ‎‏دوست حاصل شود ـ انسان در عذاب و تأ لم است به همان اندازه ای که اگر اینها در‏‎ ‎‏خارج اتفاق می افتاد و واقعیت عینیۀ خارجیه پیدا می کرد، و به عکس اگر این قضایا‏‎ ‎‏اتفاق بیفتد ولی انسان بی خبر باشد؛ یعنی نفس، صور ذهنیۀ اینها را ایجاد نکند، انسان‏‎ ‎‏در غم و الم نخواهد بود.‏

‏‏پس حصول خارجیات از باب مقدمه، موجب تحصیل و انشا و ایجاد صور ذهنیه‏‎ ‎‏برای نفس می باشد، و بعد از آنکه نفس، ملکات و اخلاق رذیلۀ متحدۀ با ذات را‏‎ ‎‏تحصیل نمود، انسان در آن جهان از نفس صورت فعلیه ـ که طبق ملکات حاصل‏‎ ‎‏می شود ـ در عذاب خواهد بود، و در تنعّمات هم، سخن همین است.‏

‏‏پس اعیان خارجی و موجودات عینیه فقط مقدمه هستند؛ زیرا اصل تعذیب از‏‎ ‎‏ناحیۀ صور است که در ذهن است، و بنابراین در آخرت هم، صور ذهنیه طبق ملکات‏‎ ‎‏ـ مثل صور ذهنیۀ اینجا که گفتیم ـ تولید می شود و باعث تعذب انسان می گردد، پس در‏‎ ‎‏آنجا از باب «خذ الغایات و اترک المبادی» با اینکه صور عینیه نیستند، در عین حال‏‎ ‎‏غایات حاصل است.‏

‏‎

‎