بحثی پیرامون آیات معاد

‏‏بحثی پیرامون آیات معاد‏

‏‏آخوند  ‏‏رحمه الله‏‏ بعد از تمام حرفهایی که علیه فخر رازی گفته است، می گوید: همۀ آیاتی‏‎ ‎‏که حول و حوش معاد صحبت می کند، بر دو منهج شریف دور می زند: یک منهج از‏‎ ‎‏جهت علت غایی است، و منهج دیگر از جهت علت فاعلی است؛‏‎[1]‎‏ برای اینکه آیاتی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏که در خصوص معاد در قرآن شریف است، یا مربوط به تطوّرات و ترقیات موجودات،‏‎ ‎‏به خصوص انسان است؛ مثل آیۀ ‏‏«‏‏وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ سُلاَلَةٍ مِنْ طِینٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ‏‎ ‎‏نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ‏‎ ‎‏عِظَاماً فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ الله ُ أحْسَنُ الْخَالِقِینَ*ثُمَّ إنَّکُمْ‏‎ ‎‏بَعْدَ ذَلِکَ لَمَیِّتُونَ * ثُمَّ إنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تُبْعَثُونَ‏‏»‏‎[2]‎‏ که تمام تطوّرات انسان را ذکر‏‎ ‎‏می فرماید تا آنجا که می گوید: یکی از تطوّراتش هم این است که میت می شوند و از‏‎ ‎‏دار طبیعت بیرون می روند و در برازخ قرار می گیرند و از غلّ و غشها خارج می شوند،‏‎ ‎‏تا اینکه روز قیامت مبعوث می گردند.‏

‏‏این گونه استدلال، اسدّ و اتقن براهین است؛ زیرا احکم البراهین، برهان لمّی است‏‎ ‎‏که حد وسط، علت ثبوت اکبر برای اصغر باشد، نه آنکه حد وسط معلول باشد،‏‎[3]‎‏ و در‏‎ ‎‏برهان لمّی هم اسدّ و احکم و اتقنش آن است که حد وسط، علت غایی و یا علت‏‎ ‎‏فاعلی باشد، نه علت مادی و صوری.‏‎[4]‎‏ و بیان حضرت حق، در مثل آیات سابقه که‏‎ ‎‏راجع به تطوّرات است، برهان لمّی بر معاد است و علت غایی را ذکر می فرماید و از‏‎ ‎‏اعلی البراهین است. البته تطوّرات انسان به طرف غایتش، طبعی بوده و اگر عایق و‏‎ ‎‏مانعی نباشد، طبعی است که هر موجودی به غایتش می رسد واین طبعی هر موجودی‏‎ ‎‏و ذاتی آن است اگرچه به اعطای تکوینی مکوّن موجودات باشد؛ چون هر موجودی‏‎ ‎‏طبعاً به طرف غایت خود سیر می کند؛ چنانکه اگر عایقی نباشد، نطفه در حال سیر به‏‎ ‎‏طرف علقه است و علقه اگر عایقی نباشد طبعاً در سیر الی المضغه است، و هکذا تا‏‎ ‎‏آنجا سیر می کند که از آن، خلق آخر؛ یعنی موجود مجردی انشا می شود.‏

‏‏شاید تعبیر به انشا به خاطر آن است که چون مجردی از مادی خلق شده، انشا است‏‎ ‎‏و هنگامی که از مغز و باطن مادی به قدرت ید کامله، موجود مجردی بیرون کشیده‏

‏
‏‎

‎

‏‏شده در اینجا تعبیر به انشا مناسب است، ولی آنجایی که سابقۀ مادی نداشته باشد،‏‎ ‎‏تعبیر به ابداع مناسب است.‏

‏‏علی ایّ حال، از جملۀ تطوّرات انسانی، موت است، سپس بعث در روز قیامت‏‎ ‎‏است که باید از عالم قبر سیر کند و از فشارهای ملکات سابقه بیرون رود تا از قبور این‏‎ ‎‏ملکات، بعثی حاصل کند، و چنانکه تطوّر نطفه به علقه در صورت نبود عایق ضروری‏‎ ‎‏است، همین طور سیر به طرف غایتهای دیگر، طبعی است و موت و بعث در غایات و‏‎ ‎‏تطوّرات طبعی است.‏

‏‏این آیاتی که حول و حوش ترقیات وجودی و سیرهای خلقتی و تخلیقی است، با‏‎ ‎‏بیان تطوّرات و غایاتی که برای انسان است اتمّ البراهین و اتقن البراهین برای اثبات‏‎ ‎‏معاد است، البته هر غایتی که سابقاً ملاحظه می شود در لاحق، صورت ذی الغایه‏‎ ‎‏خواهد بود.‏

‏‏یک دسته از آیاتی که در بحث معاد وارد شده است، علت فاعلی را حد وسط قرار‏‎ ‎‏داده است و از ناحیۀ علت فاعلی اقامۀ برهان می کند و این همان آیاتی است که خلق‏‎ ‎‏سماوات و ارضین و انسان و موجودات دیگر را بیان کرده است، و در ردیف این‏‎ ‎‏خلقتهایی که متذکر شده، به بعث و نشور هم پرداخته است و در بعضی آیات فرموده:‏‎ ‎‏نشور و بعثت آسان است: ‏‏«‏‏وَ هُوَ أهْوَنُ عَلَیْهِ‏‏»‏‎[5]‎‏ و در اثبات موجودیت برای اشیاء،‏‎ ‎‏علت فاعلی را حد وسط قرار داده است؛ نظر به اینکه موجودات فوق عالم طبیعت، در‏‎ ‎‏موجودیت علاوه بر علت فاعلی به علت مادی محتاج نبوده، بلکه جهت و علت‏‎ ‎‏فاعلی در تحقق آنها کافی است و چون فوق زمان و مکان بوده و درجۀ وجودی آنها از‏‎ ‎‏قبّۀ طبیعت اعلی است و تنزل آنها در وجود به حدی نیست که از قابلیت وجود دور‏‎ ‎‏باشند، این گونه موجودات، ابداعی بوده و به محض فیض از مبدأ، صلاحیت‏‎ ‎‏موجودیت را دارند.‏

‏‏ولی در قوس نزولی چون شعاع وجود از صرافت و حد اعلای وجود بهره ای‏

‏
‏‎

‎

‏‏ندارد و موجودات، بُعد رتبی پیدا می کنند، لذا به محض صدور فیض از مبدأ،‏‎ ‎‏صلاحیت موجودیت را ندارند؛ البته نه به خاطر قصوری که در مبدأ باشد، بلکه به‏‎ ‎‏جهت قصوری که در خودشان است. بنابراین، تا وقتی تحت تربیت ربّ العالمین قرار‏‎ ‎‏نگرفته و وزش بادهای رحمت را نبینند، لیاقت وجود پیدا نمی کنند، بلکه با گذشتن‏‎ ‎‏بهار و تحت رطوبات و سپس حرارت و نضج قرار گرفتن، کم کم به تربیت‏‎ ‎‏ربّ العالمین، تربیت تکوینی می گیرند و تخلیق می گردند، و این گونه موجودات تنها‏‎ ‎‏در خلقتشان جهت فاعلی کافی نیست، بلکه مخصصات و مقربات و گذشتن زمانها را‏‎ ‎‏می خواهند، و این گونه موجودات نمی توانند ابداعی باشند، بلکه خلقی هستند و‏‎ ‎‏تخلیقشان بعد از گذشتن مقدماتی است و صورتی بعد صورتی را لازم دارند و مثل‏‎ ‎‏قسم اول بی مقدمه نیستند.‏

‏‏و خلاصه بین این دو قسم، این فرق هست که یکی لایق تر به افاضۀ فیض است و‏‎ ‎‏نسبت به غیر آن، انتظاری ندارد؛ ولی دیگری به مؤونۀ زاید احتیاج دارد، البته اینها‏‎ ‎‏موجب نمی شود که قدرت واجب، نسبت به یکی قوی تر و نسبت به دیگری خفیف تر‏‎ ‎‏باشد؛ و نعوذ بالله خدا بر یکی قادر و بر دیگری عاجز باشد، و یا اگر بر دیگری هم‏‎ ‎‏قدرت داشته باشد، قدرتش مقرون به عجز باشد؛ حاشا وکلاّ  که این طور باشد؛ چون‏‎ ‎‏او تام القدره است؛ مگر اینکه بعضی از موجودات بعد از گذشتن ایام و وزیدن بادهای‏‎ ‎‏رحمت و تطوّرات صورتها، قابلیت پیدا می کنند و این، به تفاوت قدرت مربوط‏‎ ‎‏نیست؛ چنانکه یک معلم اگر بخواهد به یک نفر تحصیل کرده، و یا به یک بچۀ کوچک‏‎ ‎‏مطلبی را بفهماند تفاوت می کند، البته این تفاوت مربوط به قدرت معلم نیست، بلکه‏‎ ‎‏تفاوت در فهم این دو نفر ـ تحصیل کرده و تحصیل نکرده ـ است؛ همچنین فرق عالم‏‎ ‎‏طبیعت با ماورای آن این است که دومی ذاتاً به فاعل مکفی است و احتیاج به چیزی‏‎ ‎‏جز علت فاعلی ندارد، ولی اوّلی به علت فاعلی مکفی نیست، بلکه هیولی و تطوّر‏‎ ‎‏استعدادات هم لازم دارد.‏

‏‏بلی، تخلیق آنکه در خلقت فقط به فاعل مکفی است، آسان تر است از تخلیق آنچه‏

‏
‏‎

‎

‏‏که علاوه بر علت فاعلی، به هیولی و تطوّرات صور و استعدادات حاصله از حرارت و‏‎ ‎‏گذشتن ازمنه احتیاج دارد تا قابلیت قبول صورت مافوق را داشته باشد. پس این فرق،‏‎ ‎‏مربوط به مقام ذات و نحوۀ وجود این دو موجود است و ربطی به تفاوت در قدرت‏‎ ‎‏ندارد، تا  کسی وحشت کرده و به جای کلمۀ «اهون» به دنبال کلمۀ «هیّن» در قرآن و‏‎ ‎‏روایات باشد.‏

‏‏از آنچه به عرض رسید، معلوم شد: وجود موجودات مکفیۀ به فاعل، در ایجاد،‏‎ ‎‏اهون است از آنچه که محتاج به هیولی هم هست؛ چنانکه ان شاء الله در معاد گفته‏‎ ‎‏خواهد شد که جسم و لذایذ و آلام حسی در ماورای طبیعت بدون ماده به توسط نفس،‏‎ ‎‏ایجاد خواهد شد؛ پس خداوند به توسط نفس که درماورای طبیعت است اجسام و‏‎ ‎‏اجسادی را ایجاد خواهد فرمود، و این ایجاد از آنچه اول در عالم طبیعت و ماده و‏‎ ‎‏مدت تخلیق گردیده اند اهون است.‏

‏‏بعد از تقدیم این مطالب، گفته می شود: چنین نیست که فعلاً جنت و جهنم موجود‏‎ ‎‏نباشند، چون عالمی که محتاج به هیولی نیست، اشرف است از عالمی که احتیاج به‏‎ ‎‏ماده دارد و به قاعدۀ امکان اشرف، آن عالم، اقرب به فیض از عالم طبیعت است، و لذا‏‎ ‎‏آن عالم در قوس نزولی، موجود و قبل از طبیعت بوده است و در اصطلاح فلاسفه به‏‎ ‎‏عالم مثال معروف است و در اصطلاح شرع به عالم ملائکه مصطلح است و در قوس‏‎ ‎‏صعودی به عالم برزخ معروف می باشد.‏

‏‏البته این عالم، بنفسه موجود است و از نظر قواعد و براهین‏‎[6]‎‏ و آیات‏‎[7]‎‏ و احادیث‏‎[8]‎‎ ‎‏ثابت است، ولی بالنسبه به موجود طبیعی، موجود نبوده؛ یعنی این موجود در ارتقای‏‎ ‎‏وجود و کمال وجودی به آن رتبه و به عالم برزخ نرسیده است، چنانکه عالم‏‎ ‎

‏
‏‎

‎

‏‏طبیعت نسبت به آن وجودی که در طبیعت است، فعلی است؛ زیرا هر کس واجد مرتبۀ وجود‏‎ ‎‏خودش است و وجودات دیگر ربطی به آن ندارند، عالم طبیعتِ زید، همان نفس‏‎ ‎‏وجود طبیعی زید است؛ یعنی اگر این نحوه وجود را دارد، طبیعت بالنسبۀ به او موجود‏‎ ‎‏است و اگر ندارد، بالنسبۀ به او موجود نیست، گرچه همه چیز عالم طبیعت سر جای‏‎ ‎‏خود موجود باشد، پس عالم برزخ در قوس نزولی ـ که به اصطلاح بعضی از حکما به‏‎ ‎‏خیال الکل موسوم است ـ بالنسبۀ به موجودی که هنوز مرتبۀ خیالی را پیدا نکرده‏‎ ‎‏موجود نیست، و چون به واسطۀ سیر حرکت جوهری این مرتبه برای او حادث‏‎ ‎‏می شود، نسبت به موجودی که در طبیعت است، جز به ارتقا در مرتبۀ خیالیه موجود‏‎ ‎‏نیست و لذا اگر در بعضی اخبار وارد شده که جنت و نار به استعداد موجود است و‏‎ ‎‏زمین خالی است که اشجار و قصور را باید به واسطۀ اعمال در آن کِشت،‏‎[9]‎‏ محمول بر‏‎ ‎‏این جهت می باشد، و اما فی نفسه، عالمی است که قبل از طبیعت موجود است، البته به‏‎ ‎‏قبلیت رتبی، نه زمانی؛ و این وجه، طریق جمع بین روایات هم می باشد.‏

‏‎

‎