ارتباطات و توسعه در اندیشه های امام خمینی (س)

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ارتباطات و توسعه در اندیشه‌های امام خمینی(س)‏

‏ ‏دکتر محمدمهدی فرقانی‏^‎[1]‎

‏‏چکیده‏

‏‏هزاران صفحه آثار به جای مانده از حضرت امام خمینی(س) از مهم‌ترین ‏‎ ‎‏ذخایر انقلاب اسلامی به شمار می‌رود که می‌تواند منبع تحقیقات‏‏ بی‌شمار ‏‎ ‎‏باشد. مطالعه حاضر می‌کوشد با توجه به نیاز مبرم کشور به بومی‌کردن ‏‎ ‎‏مفاهیم حوزه علوم انسانی، از طریق استخراج محورهای توسعه از کلام ‏‎ ‎‏آن حضرت، منشور توسعه اسلامی را با توجه به شرایط بومی و تاریخی ‏‎ ‎‏و با در نظر گرفتن نقش آموزشی، تربیتی و تبلیغی رسانه‌ها در متن ‏‎ ‎‏گفتمان ایران و اسلام، تدوین کند.‏

‏‏مقاله پس از بررسی نظریات مختلف توسعه و استنتاج محورهای مهم از ‏‎ ‎‏نظریات خوش‌بینانه و انتقادی مطرح شده به استخراج این محورها از نظرات ‏‎ ‎‏حضرت امام قبل و پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد و در پایان، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏با خلاصه کردن و دسته‌بندی این محورها، مروری بر نکات کلیدی منشور ‏‎ ‎‏توسعه اسلامی، با در نظر گرفتن نقش ارتباطات و رسانه‌ها خواهد داشت‏‏.‏

‏‏مقدمه‏

‏‏توسعه و نقش ارتباطات در تحقق آن، بحثی پیچیده، عمیق و چندبعدی ‏‎ ‎‏است که دیدگاه‌ها و نظریات متفاوتی درباره آن، چه در کشورهای در ‏‎ ‎‏حال توسعه و چه در کشورهای صنعتی غرب مطرح شده و اختلاف‌نظر ‏‎ ‎‏و گوناگونی تفاسیر در این زمینه، در طیف گسترده‌ای قابل مشاهده است.‏

‏‏در مطالعه اندیشه‌های حضرت امام خمینی(س) در زمینه ارتباطات و ‏‎ ‎‏توسعه، این نکته باید مدنظر قرار گیرد که امام خمینی اساساً یک ‏‎ ‎‏نظریه‌پرداز توسعه نیست. او متفکری اسلامی است که زندگی مادی و ‏‎ ‎‏معنوی انسان، کار، سعادت، پیشرفت، رشد، فرهنگ، سیاست، اقتصاد، ‏‎ ‎‏روابط انسانی و همه و همه برای او در چارچوب دین معنا می‌یابد و به ‏‎ ‎‏موضوعی برای بحث و تفکر بدل می‌شود. او عارفی است که هر حرکتی ‏‎ ‎‏را تنها در صورتی که برای خدا و رضای او باشد، معنی‌دار و هدفمند ‏‎ ‎‏می‌داند.‏

‏‏حضرت امام خمینی(س) به توسعه تنها به عنوان امری مجرد و ‏‎ ‎‏انتزاعی و در جهت تأمین سعادت دنیایی و زندگی انسان نگاه نمی‌کند. ‏‎ ‎‏او توسعه را حرکت در مسیر کمال‌جویی انسان برای دستیابی به بالاترین ‏‎ ‎‏ظرفیت رشد و زندگی سعادتمندانه‌ای می‌داند که طبعاً نمی‌بایست نسبت ‏‎ ‎‏به ملزومات دنیایی آن نیز غفلت ورزید.‏

‏‏امام، بی‌آنکه به نظریه‌های رایج توسعه کاری داشته باشد، انسان را ‏‎ ‎‏محور توسعه می‌داند. انسانی خداگونه که به نفی ظلم و ظالم می‌اندیشد، ‏‎ ‎‏آموزش و تعلیم و تربیت را بهایی مضاعف قائل است، به خود، باور و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اعتماد دارد، فقر و محوریت را مذموم می‌شمارد سرمایه و تولید را در ‏‎ ‎‏مسیر رفاه عمومی به کار می‌اندازد، سلطه، استعمار و استبداد را نفی ‏‎ ‎‏می‌کند، پیوسته درصدد آگاهی است و به آگاه شدن دیگران ارج می‌نهد و ‏‎ ‎‏بنیادهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی لازم را برای تحقق این هدف‌ها ‏‎ ‎‏پی می‌ریزد.‏

‏‏نکته قابل توجه آنکه حضرت امام از معدود اندیشمندانی است که در ‏‎ ‎‏بیان ایده‌های خود، صرفاً در حوزه نظری باقی نمی‌ماند. پیروزی انقلاب ‏‎ ‎‏اسلامی که گویی او از پیش آن را محقق دیده بود، فرصت پیاده شدن و ‏‎ ‎‏از قوه به فعل درآمدن اندیشه‌های او را فراهم می‌سازد. بنابراین در ‏‎ ‎‏اندیشه‌های امام، جایی برای دیدگاه‌های انتزاعی، غیرقابل اجرا و دست ‏‎ ‎‏نیافتنی نیست.‏

‏‏به عبارتی، عملی و اجرایی بودن اندیشه‌های برخاسته از آموزه‌های ‏‎ ‎‏دینی، با نگاهی به واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی، در بستری از ‏‎ ‎‏ارزش‌های بومی و تاریخی رمز موفقیت و ماندگاری این اندیشه‌ها در ‏‎ ‎‏تاریخ این مرز و بوم است.‏

‏‏مباحث نظری توسعه‏

‏‏فرهنگ معین، توسعه را بسط یافتن و ترقی یافتن معنی می‌کند و ترقی ‏‎ ‎‏یافتن به معنی رسیدن به «درجات عالی» است. اگر بتوان درجات عالی را ‏‎ ‎‏تعریف کرد، شاید بتوان به تعریفی هم برای توسعه رسید.‏

‏‏گونارمیردال، صاحب‌نظر هندی، توسعه را فرآیند دور شدن از توسعه ‏‎ ‎‏نیافتگی و رهایی از چنگال فقر می‌داند. او توسعه نیافتگی را چنین ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تعریف می‌کند: «مجموعه‌ای از شرایط نامطلوب برای کار کردن و ‏‎ ‎‏زیستن»‏‎[2]‎‏ ‏

‏‏گزارش توسعه انسانی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد ‏‎ ‎‏(یونسکو)، توسعه را در سه سطح دانش، بهره‌مندی از سطح معاش و ‏‎ ‎‏امید به زندگی تعریف می‌کند که شامل ابعاد فرهنگی، اقتصادی و ‏‎ ‎‏بهداشتی است.‏

‏‏برخی از متخصصان علم اقتصاد، گذرگاه توسعه را از مسیر اقتصاد ‏‎ ‎‏می‌دانند و معتقدند که توسعه یعنی پیشرفت اقتصادی ـ اجتماعی و ‏‎ ‎‏رسیدن به فراوانی ثروت و رفاه در جامعه از طریق گسترش تولید. این ‏‎ ‎‏گروه تجددخواهی را لازمه دستیابی به توسعه و تجدد را تحول بزرگی ‏‎ ‎‏در اندیشه و کردار انسانی می‌دانند و معتقدند که تمدن صنعتی جدید، ‏‎ ‎‏تحقق عملی این تحول است.‏

‏‏بدین‌ترتیب، از نظر این اقتصاد‌دانان، اصالت دادن به فرد، فراهم ‏‎ ‎‏ساختن امکان رشد اقتصادی و فکری برای او به منظور دستیابی به ‏‎ ‎‏ظرفیت‌های بالای اندیشه و خلاقیت و ابتکار فردی، مسیر توسعه را ‏‎ ‎‏هموار می‌سازد.‏

‏‏اما برخی دیگر از صاحب‌نظران، اشکال قضیه را در همین نکته ‏‎ ‎‏می‌دانند. آنها نگاه یک بعدی به توسعه را ساده کردن قضیه می‌دانند که ‏‎ ‎‏با اغراق در نقش پیشرفت‌های صنعتی، درصدد است که دستیابی به ‏‎ ‎‏سطوح بالای اقتصاد و صنعت را اصل انکارناپذیر و پیش‌شرط توسعه، ‏‎ ‎‏قلمداد کند.‏

‏
‏‎

‎‏گروه اخیر، برای «نظام ارزشی» در جریان توسعه، جایگاه خاصی را ‏‎ ‎‏در نظر می‌گیرند و بر این باورند که با توجه به اینکه دگرگونی‌های ‏‎ ‎‏مربوط به توسعه، عمیق، چندجانبه و مربوط به انسان است پس باید با ‏‎ ‎‏ارزش‌ها و موازین ارزشی او مطابقت داشته باشد تا مورد پذیرش قرار گیرد.‏

‏‏گروه دیگری از اندیشمندان، به‌ویژه متفکران انتقادنگر، مشکل اصلی ‏‎ ‎‏عقب ماندگی در جهان سوم را وابستگی و سلطه استعمار می‌دانند و ‏‎ ‎‏معتقدند که مسئله اصلی برای این کشورها، رهایی از سلطه است. آنها ‏‎ ‎‏تأکید می‌کنند که اگر در این کشورها از توسعه صحبت می‌شود باید ‏‎ ‎‏جهت اصلی آن رهایی باشد، رهایی از وابستگی به استعمار سرمایه‌داری.‏

‏‏به زعم این گروه، یافتن راه‌های خروج از وابستگی مستلزم تلاش ‏‎ ‎‏علمی و فکری اندیشمندانی است که در درون جوامع عقب نگاه داشته ‏‎ ‎‏شده وجود دارند و می‌توانند چگونگی تغییر شرایط را برای جوامع خود ‏‎ ‎‏تبیین کنند.‏

‏‏به نظر می‌رسد، دیدگاه‌ها و اندیشه‌های توسعه ارتباطی حضرت امام ‏‎ ‎‏خمینی در قالب الگوی اخیر می‌گنجد، الگویی که در آن علل تاریخی ‏‎ ‎‏عقب‌ماندگی مدنظر قرار می‌گیرد و اساس آن را روشنگری نسبت به نظام ‏‎ ‎‏سلطه جهانی و ضرورت بیداری و هوشیاری ملل جهان سوم در برابر ‏‎ ‎‏مطامع استعماری تشکیل می‌دهد. وقتی امام می‌گوید:‏

‏‏آن روز مبارک است بر ما که سلطه جهانخواران برملت مظلوم ما ‏‎ ‎‏و به سایر ملتهای مستضعف شکسته شود و تمام ملت‌ها سرنوشت ‏‎ ‎‏خودشان را به دست خودشان بگیرند.‏‏ ‏‎[3]‎

‏
‏‎

‎‏ دقیقاً به علل تاریخی عقب‌ماندگی کشورهای تحت سلطه می‌پردازد ‏‎ ‎‏و آنها را از پرده بیرون می‌اندازد و از ملت خود و همه ملت‌های دربند ‏‎ ‎‏می‌خواهد علیه نظام سلطه به پاخیزند.‏

‏‏یکی از علل اساسی مخالفت‌ها و خصومت‌های آشکار و عمیق غرب ‏‎ ‎‏با انقلاب اسلامی نیز از همین جا نشأت می‌گیرد که امام از ابتدا به جای ‏‎ ‎‏پرداختن به مظاهر فریبنده توسعه و مدرنیسم به ریشه‌ها و دلایل تاریخی ‏‎ ‎‏عقب‌ماندگی و توسعه‌نیافتگی کشورهای در حال توسعه پرداخته و ‏‎ ‎‏پیوسته درصدد دمیدن روح اعتماد به نفس در ملت و توصیه به ایستادن ‏‎ ‎‏روی پای خود بود.‏

‏‏محورهای اساسی توسعه در اندیشه امام خمینی‏

‏‏بدین‌ترتیب با شمایی که از برخی نظریات و دیدگاه‌ها پیرامون توسعه به ‏‎ ‎‏دست دادیم به پیگری پاره‌ای محورهای اساسی در اندیشه‌های حضرت ‏‎ ‎‏امام خمینی(س) می‌پردازیم که با نگاهی دقیق و تیزبین می‌توان آنها را ‏‎ ‎‏به عبارت منشور توسعه اسلامی تلقی کرد. زیرا امام از جمله متفکران ‏‎ ‎‏انتقادنگر است که مسئله سلطه و وابستگی و نیز توسعه را از ریشه و پایه ‏‎ ‎‏مورد بحث قرار داده و در هر زمینه‌ای این دیدگاه را تسری بخشیده ‏‏است.‏

‏‏برای این منظور چند موضوع و محور اساسی را در بیانات و ‏‎ ‎‏اظهارات حضرت امام خمینی(س) که در مقاطع مختلف تاریخی از ‏‎ ‎‏سال‌های 1341 به بعد مطرح شده و می‌تواند مبین اندیشه‌های توسعه‌ای ‏‎ ‎‏ایشان باشد، پی می‌گیریم. عمده‌ترین محورهای مذکور را می‌توان بدین ‏‎ ‎‏ترتیب خلاصه کرد:‏

‏‏ضرورت باور کردن خود، اتکا و اعتماد به نفس داشتن و به بیگانه ‏‎ ‎‏وابسته نبودن، اهمیت تربیت نیروی انسانی مستقل و خودباور، اهمیت ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نقش دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، مدارس و سایر مراکز فرهنگی و ‏‎ ‎‏علمی در ایجاد زمینه‌های استقلال سیاسی و اقتصادی و تربیت نیروی ‏‎ ‎‏انسانی، شناخت و آگاهی از نقشه‌ها و دسیسه‌های استعمارگران در طول ‏‎ ‎‏تاریخ و عملکرد فعلی آنها، پرهیز از غرب باوری و غرب‌گرایی، رسالت ‏‎ ‎‏و مسئولیت خطیر علما، نویسندگان، روشنفکران، گویندگان، استادان و ‏‎ ‎‏معلمان، جایگاه والای مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی در جلب ‏‎ ‎‏مشارکت مردم در فرآیند توسعه و تربیت فکری جامعه برای دور ماندن ‏‎ ‎‏از تلاش‌های قدرت‌های سلطه‌گر در شست‌وشوی مغزی جوانان، توجه ‏‎ ‎‏به ابعاد مادی و معنوی توسعه از قبیل محرومیت‌زدایی، فقرستیزی و لزوم ‏‎ ‎‏در نظر گرفتن نیازهای محرومان و مستضعفان در برنامه‌ریزی‌ها و ‏‎ ‎‏سیاست‌گذاری‌ها، ایجاد نهادها و بنیادهای لازم در این زمینه، بحث سنت ‏‎ ‎‏و مدرنیزم و تقابل یا همزیستی آنها که در اندیشه‌های امام جایگاه ویژه ‏‎ ‎‏دارد و در مباحث امروزین توسعه نیز از اهمیت خاصی برخوردار است ‏‏و... .‏

‏‏اینها اهم مضامینی است که این مقاله می‌کوشد مصادیق آن را در آثار ‏‎ ‎‏و اندیشه‌های امام پی بگیرد.‏

‏‏الف) نیروی انسانی، خودباوری، آموزش، فرهنگ و توسعه‏

‏‏تأکید اصلی و مکرر امام از نخستین سال‌های دهه 1340 به بعد تقریباً در ‏‎ ‎‏همه سخنرانی‌ها و آثار مکتوب ایشان همواره بر ارج نهادن به‏‏ توانایی‌های ‏‎ ‎‏بالقوه و ظرفیت‌های بالای نیروی انسانی کشور است. امام بارها و بارها ‏‎ ‎‏به دولتمردان رژیم سابق هشدار داده بودند که جوانان و نیروهای داخلی ‏‎ ‎‏را دست کم نگیرند و برای هر کار و برنامه‌ای، نگاه به خارج نداشته ‏‎ ‎‏باشند. اگر امام از دانشگاه‌های قبل از انقلاب و نظام فکری حاکم بر آنها ‏‎ ‎‏انتقاد می‌کند، از این جهت است که جوانان را شیفته و فریفته فرهنگ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏غرب و دستاوردهای علمی آنها و از خود بیگانه می‌ساختند و اصالت را ‏‎ ‎‏به باورهای غربی و شرقی می‌دادند.‏

‏‏شاید یکی از مهم‌ترین تأثیرات اندیشه‌های امام خمینی را بتوان در ‏‎ ‎‏ایجاد و تقویت زمینه‌های خودباوری و بر حذر داشتن جامعه به‌ویژه ‏‎ ‎‏جوانان از یأس و ناامیدی نسبت به توانایی‌های خود دانست. در این ‏‎ ‎‏تردید نیست که استعمار با ترفندهای مختلف و طی سالیان متمادی ‏‎ ‎‏کوشیده است که مردم جهان سوم را از این حیث خلع سلاح کند.‏

‏‏طغیان علیه این وضعیت و نهیب زدن به دستگاه حاکم در این ‏‎ ‎‏خصوص و قوّت قلب دادن به جوانان و دانشجویان و... که: شما هیچ ‏‎ ‎‏چیز از خارجی کم ندارید فقط باید این واقعیت را از لحاظ فکری ‏‎ ‎‏بپذیرید و باور کنید، یک حرکت عظیم و عمیق توسعه‌ای به حساب ‏‎ ‎‏می‌آید.‏‎[4]‎‏ سخنرانی مشهور امام پیرامون قباحت و ننگ و ذلت تصویب ‏‎ ‎‏اصل کاپیتولاسیون و تحقیر ملت که در نهایت موجب لغو آن شد، از ‏‎ ‎‏مظاهر بارز این طرز تفکر است.‏

‏‏امام بارها تأکید کرده بود که خارجی‌ها کوشیده‌اند روحیه یأس و ‏‎ ‎‏ناتوانی را به ما القا کنند و این رسالت وسایل ارتباط‌جمعی، گویندگان و ‏‎ ‎‏نویسندگان، روشنفکران، مراکز علمی و فرهنگی است که این باور ‏‎ ‎‏دروغین را بشکنند و روحیه اعتماد به نفس را بارور سازند.‏

‏‏در این راستا، حضرت امام خمینی برای آموزش، دانشگاه و فرهنگ، ‏‎ ‎‏نقش و اهمیتی ویژه قائل است اما وضعیت قبل از انقلاب این مراکز را ‏‎ ‎‏در خدمت شست‌و‌شوی مغزی و وابسته‌سازی جوان‌ها می‌داند و این ‏‎ ‎
‏‎

‎‏ایرادی است که به مدیریت جامعه دارد نه تک‌تک جوان‌ها و دانشجویان ‏‎ ‎‏و حتی بسیاری از استادان و معلمان. در واقع امام نقش تهاجم فرهنگی ‏‎ ‎‏استعمار و زمینه‌های داخلی پذیرش آن را برملا می‌کند، آنجا که در سال ‏‎ ‎‏43 می‌فرماید:‏

‏‏راه اصلاح یک مملکتی، فرهنگ آن مملکت است. اصلاح باید ‏‎ ‎‏از فرهنگ شروع بشود، دست استعمار توی فرهنگ ما کارهای ‏‎ ‎‏بزرگ می‌کند، نمی‌گذارد جوان‌های ما مستقل بار بیایند، ‏‎ ‎‏نمی‌گذارد در دانشگاه جوان‌های ما درست رشد بکنند، اینها را از ‏‎ ‎‏بچگی یک طوری می‌کنند که وقتی بزرگ شدند، اسلام هیچ و ‏‎ ‎‏آنها همه، همه چیز: اگر فرهنگ درست بشود مملکت اصلاح ‏‎ ‎‏می‌شود.‏‎[5]‎

‏‏این دیدگاه و خط فکری در طول همه سا‌ل‌های مبارزه ادامه می‌یابد ‏‎ ‎‏و امام در هر فرصتی و حتی در تبعید می‌کوشد نفوذ استعمار و تحمیل ‏‎ ‎‏فرهنگ بیگانه را در کشورمان افشا کند. حرکت در جهت قطع وابستگی ‏‎ ‎‏و آگاه‌سازی و هوشیارسازی مردم نسبت به توطئه‌ها و عملکردهای ‏‎ ‎‏استعمار و تجهیز آنها برای مقابله فکری و عملی با این دسیسه‌ها، خود ‏‎ ‎‏عین تفکر و حرکت در جهت توسعه است.‏

‏‏فرهنگ ما فرهنگ استعماری است، فرهنگی است که درست ‏‎ ‎‏کردند آنها برای ما، دیکته کردند. نمی‌گذارند جوانهای ما ‏‎ ‎‏تحصیل بکنند، آنها نمی‌گذارند که ما رشد بکنیم. آنها دستشان را ‏‎ ‎‏بردارند، ایرانی کمتر از اینها نیست، ایرانی هم رشد می‌کند. اما ‏‎ ‎‏شما نمی‌گذارید که ما رشد کنیم. برای اینکه اگر ما رشد کنیم ‏‎ ‎
‏‎

‎‏منافع شما در خطر است.‏‎[6]‎

‏‏بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و از همان هفته‌های اول، امام به نقش ‏‎ ‎‏دانشگاه‌ها و مدارس و محتوای متون درسی آنها می‌پردازد و ضرورت ‏‎ ‎‏پالایش این مراکز را از افکار و مضامین غربی و استعماری یادآوری ‏‎ ‎‏می‌شود. مروری بر پاره‌ای از بخش‌های یک سخنرانی در اول اسفند ‏‎ ‎‏1357، این توجه به کانون اصلی اصلاح و بهسازی جامعه و در نتیجه ‏‎ ‎‏حرکت به سوی توسعه واقعی را به خوبی نشان می‌دهد:‏

‏‏کتاب‌های درسی را چه دبستانی و چه دبیرستانی و چه دانشگاهی، ‏‎ ‎‏تغییر اساسی داده و آنچه از عکس و مطالبی که به نفع استعمار و ‏‎ ‎‏استبداد است تصفیه کنید و دروس انقلابی و اسلامی که بچه‌های ‏‎ ‎‏ما را بیدار و جوانان ما را مستقل و آزاده بار آورد جایگزین آن ‏‎ ‎‏کنیم.‏‎[7]‎

‏‏در جمهوری اسلامی باید دانشگاه‌ها متحول بشود، دانشگاه‌های ‏‎ ‎‏پیوسته، به دانشگاه‌های مستقل متبدل بشود. فرهنگ ما متبدل ‏‎ ‎‏بشود. فرهنگ استعماری، فرهنگ استقلالی بشود.‏‎[8]‎

‏‏و باز در همین زمینه می‌بینیم که امام تنها به دانشگاه‌ها توجه ندارد؛ ‏‎ ‎‏بلکه حوزه‌های علمیه را هم کم و بیش از همین دید می‌نگرد و باز نقش ‏‎ ‎‏استعمار را در تهی کردن ملت و مملکت ما از درون مورد تأکید قرار ‏‎ ‎‏می‌دهد، آنجا که می‌گوید:‏

‏‏خطر دانشگاه از خطر بمب خوشه‌ای بالاتر است چنانچه که خطر ‏‎ ‎‏حوزه‌های علمیه هم از خطر دانشگاه بالاتر است. باید تهذیب ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بشوند اینها. باید اشخاص متعهد چه در حوزه‌های علمیه و چه در ‏‎ ‎‏دانشگاه کمر خودشان را محکم ببندند برای اصلاح.‏‎[9]‎

‏‏ در طول سال‌ها بخصوص50 سال دوره سیاه پهلوی، آنطور تبلیغات ‏‎ ‎‏کردند که در ذهن ملت ما و جوان‌های ما جا بیندازند که ایران و اسلام ‏‎ ‎‏از عهده اینکه علمی را، تخصصی را، صنعتی را ایجاد کند عاجز است. ما ‏‎ ‎‏حتماً باید دستمان را در همه چیزها به طرف شرق و کمونیسم یا آمریکا ‏‎ ‎‏و ممالک سرمایه‌داری دراز کنیم. ما می‌خواهیم دانشگاه و کشوری داشته ‏‎ ‎‏باشیم که این وابستگی مغزی را که مقدم بر همه وابستگی‌ها و خطرناکتر ‏‎ ‎‏از همه وابستگی‌هاست از بین ببرد. ما اساتیدی می‌خواهیم که بتوانند ‏‎ ‎‏مغزهای جوانان ما را مستقل بار آورند غربی و شرقی نباشند.‏‎[10]‎

‏‏ب) ‏‏مسئولیت گویندگان، نویسندگان، روشنفکران و وسایل ارتباط جمعی‏

‏‏امام یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌ها را در راستای توسعه ملی متوجه ‏‎ ‎‏گویندگان، نویسندگان، روشنفکران و وسایل ارتباط جمعی می‌داند و به ‏‎ ‎‏هر مناسبتی آنها را مخاطب قرار داده از نق زدن، نومید کردن مردم، القای ‏‎ ‎‏یأس و ناتوانی در آنها، تبلیغ غربزدگی و شرق‌زدگی، ترویج فساد، ‏‎ ‎‏منحرف ساختن افکار جوانان و... به شدت بر حذر می‌دارد و وظایف و ‏‎ ‎‏مسئولیت‌های آنها را یادآور می‌شود. امام، مطبوعات، رادیو و تلویزیون ‏‎ ‎‏قبل از انقلاب را در خدمت استعمار و ایادی داخلی آن می‌داند و خصلت ‏‎ ‎‏اصلی آنها را شیفتگی نسبت به غرب و بیگانگان ذکر می‌کند و پس از ‏‎ ‎‏انقلاب نیز به مناسبت‌ها و در سخنرانی‌های مختلف به آنها ‏‏نصیحت ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌کند که به خدمت مردم و مملکت و رشد و پیشرفت آن ‏‏درآیند.‏

‏‏بنابراین یکی از مهم‌ترین آماج‌های حملات قبل از انقلاب چه در قم ‏‎ ‎‏و چه در دوران تبعید در عراق، مطبوعات و رادیو و تلویزیون بوده‌اند. ‏‎ ‎‏زیرا از نظر امام این دستگاه‌ها در ایجاد زمینه‌های وابستگی روحی و ‏‎ ‎‏فکری و در نهایت وابستگی کامل به استعمار نقش عمده و مؤثری ‏‎ ‎‏داشته‌اند:‏

‏‏اینها اعصاب مردم را با این بساطی که در اینجاها راه می‌اندازند و با ‏‎ ‎‏این برنامه‌هایی که در رادیو و تلویزیون اجرا می‌شود تخدیر می‌کنند، ‏‎ ‎‏مطبوعات ما، روزنامه‌های ما، مجلات ما و کتاب‌هایی که منتشر می‌شود. ‏‎ ‎‏تمام اینها به دست استعمار است که روزنامه‌ها را اینطور مبتذل می‌کند ‏‎ ‎‏تا فکر جوان‌های ما را مسموم کند. استعمار است که برنامه‌های فرهنگی ‏‎ ‎‏ما را جوری تنظیم می‌کند که جوان نیرومند در این مملکت نباشد. ‏‎ ‎‏استعمار است که برنامه‌های رادیو تلویزیون را جوری تنظیم می‌کند که ‏‎ ‎‏اعصاب مردم ضعیف بشود، قوت را از دست بدهند، نیرومندی را از ‏‎ ‎‏دست بدهند. اینها کار استعمار است ما با این مظاهر استعمار مخالفیم. ‏‎ ‎‏آیا ما مرتجعیم و شما مترقی هستید؟‏‎[11]‎

‏‏روند توجه به نقش وسایل ارتباطی جمعی، روشنفکران و نویسندگان ‏‎ ‎‏و گویندگان نه تنها تا پایان عمر امام کمرنگ نمی‌شود که با توجه به ‏‎ ‎‏واقعیات روز جهانی و مشاهده عملکرد پرقدرت تبلیغات و وسایل ‏‎ ‎‏ارتباط جمعی در عرصه بین‌المللی تأکیدی مضاعف نیز می‌یابد؛ تا آنجا ‏‎ ‎‏که فصلی مبسوط از وصیت‌نامه الهی ـ سیاسی امام به بیان نقش، اهمیت ‏‎ ‎
‏‎

‎‏عملکرد و وظایف وسایل ارتباط جمعی در قبال استعمار خارجی و ‏‎ ‎‏ایادی داخلی آن و مقابله با تهاجم فرهنگی استعمارگران و نیز ‏‎ ‎‏دستگاه‌های مختلف مملکتی از جمله مجلس، قوه قضاییه، وزارت ‏‎ ‎‏فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای نگهبان و دولت در قبال مراقبت و ‏‎ ‎‏پاسداری از عملکرد این وسایل، می‌پردازد و بدین‌ترتیب نقش آنها را در ‏‎ ‎‏هموار کردن مسیر توسعه تعیین و تبیین می‌کند. قسمت‌هایی از بند «م» ‏‎ ‎‏وصیت‌نامه امام را که به این موضوع اختصاص دارد با هم مرور می‌کنیم:‏

‏‏رادیو و تلویزیون و مطبوعات و سینماها و تئاترها از ابزارهای ‏‎ ‎‏مؤثر تباهی و تخدیر ملت‌ها، خصوصاً نسل جوان بوده است. در ‏‎ ‎‏این صدسال اخیر بویژه نیمه دوم آن، چه نقشه‌های بزرگی از این ‏‎ ‎‏ابزار، چه در تبلیغ ضداسلام و ضدروحانیت خدمتگزار و چه در ‏‎ ‎‏تبلیغ استعمارگران غرب و شرق کشیده شد و از آنها برای درست ‏‎ ‎‏کردن بازار کالاها خصوصاً تجملی و تزئینی از هر قماش، از ‏‎ ‎‏تقلید در ساختمان‌ها و تزئینات و تجملات آنها و تقلید در اجناس ‏‎ ‎‏نوشیدنی و پوشیدنی و در فرم آنها استفاده کردند به‌طوری که ‏‎ ‎‏افتخار بزرگ فرنگی مآب بودن در تمام شئون زندگی از رفتار و ‏‎ ‎‏گفتار و پوشش و فرم آن بویژه در خانم‌های مرفه یا نیمه‌مرفه بود ‏‎ ‎‏و در آداب معاشرت و کیفیت حرف زدن و به کاربردن لغات ‏‎ ‎‏غربی در گفتار و نوشتار به صورتی بود که فهم آن برای بیشتر ‏‎ ‎‏مردم غیرممکن و برای هم‌ردیفان نیز مشکل می‌نمود.‏‎[12]‎

‏‏مجله‌ها با مقاله‌ها و عکس‌های افتضاح‌بار و أسف‌انگیز و ‏‎ ‎‏روزنامه‌ها با مسابقات در مقالات ضدفرهنگی خویش و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏ضداسلامی با افتخار، مردم بویژه طبقه جوان مؤثر را به سوی ‏‎ ‎‏غرب یا شزق هدایت می‌کردند. اضافه کنید بر آن تبلیغ دامنه‌دار ‏‎ ‎‏در ترویج مراکز فساد و عشرتکده‌ها و مراکز قمار و لاتار و ‏‎ ‎‏مغازه‌های فروش کالاهای تجملاتی و اسباب آرایش و بازی‌ها و ‏‎ ‎‏مشروبات الکلی بویژه آنچه از غرب وارد می‌شد و در مقابل ‏‎ ‎‏صدور نفت و گاز و مخازن دیگر، عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها و ‏‎ ‎‏کالاهای تجملی وارد می‌شد و صدها چیزهایی که امثال من از ‏‎ ‎‏آنها بی‌اطلاع هستیم ... اکنون وصیت من به مجلس شورای ‏‎ ‎‏اسلامی در حال و آینده و رئیس جمهور و رؤسای جمهور مابعد ‏‎ ‎‏و به شورای نگهبان و شورای قضایی و دولت در هر زمان آن ‏‎ ‎‏است که نگذارند این دستگاه‌های خبری و مطبوعات و مجله‌ها از ‏‎ ‎‏اسلام و مصالح کشور منحرف شوند و باید همه بدانیم که آزادی ‏‎ ‎‏به شکل غربی آن که موجب تباهی جوانان و دختران و پسران ‏‎ ‎‏می‌شود از نظر اسلام و عقل محکوم است و تبلیغات و مقالات و ‏‎ ‎‏سخنرانی‌ها و کتب و مجلات برخلاف اسلام و عفت عمومی و ‏‎ ‎‏مصالح کشور حرام است و بر همه ما و همه مسلمانان جلوگیری ‏‎ ‎‏از آنها واجب است و از آزادی‌های مخرب باید جلوگیری شود و ‏‎ ‎‏از آنچه در نظر شرع حرام و آنچه برخلاف مسیر ملت و کشور ‏‎ ‎‏اسلامی و مخالف با حیثیت جمهوری اسلامی است به‌طور قاطع ‏‎ ‎‏اگر جلوگیری نشود همه مسئول می‌باشند.‏‎[13]‎

‏‏در اینجا به پاره‌ای نظرات و دیدگاه‌های امام پیرامون اهمیت و نقش ‏‎ ‎‏تبلیغات و وظایف ارگان‌های مسئول در این زمینه چه در داخل و چه در ‏‎ ‎‏سطح بین‌الملل می‌پردازیم و نیز چند جمله از نظرگاه‌های ایشان را در ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مورد مسئولیت‌ها و جایگاه مطبوعات و رادیو تلویزیون که در واقع ‏‎ ‎‏منشور و وظایف آنها در جهت تأمین و حفظ حقوق ملت و هموار کردن ‏‎ ‎‏مسیر توسعه میهن اسلامی است نظر می‌افکنیم. امام در بخش دیگری از ‏‎ ‎‏بند «م» وصیت‌نامه خویش پیرامون تبلیغ و وظایف دستگاه‌های مسئول ‏‎ ‎‏در این زمینه می‌گویند:‏

‏‏مسئله تبلیغ تنها به عهده وزارت ارشاد نیست بلکه وظیفه همه ‏‎ ‎‏دانشمندان و گویندگان و نویسندگان و هنرمندان است. باید ‏‎ ‎‏وزارت خارجه کوشش کند تا سفارتخانه‌ها نشریات تبلیغی داشته ‏‎ ‎‏باشند و چهره نورانی اسلام را برای جهانیان روشن نمایند که اگر ‏‎ ‎‏این چهره با آن جمال جمیل که قرآن و سنت در همه ابعاد به آن ‏‎ ‎‏دعوت کرده از زیر نقاب مخالفان اسلام و کج‌فهمی‌های دوستان ‏‎ ‎‏خودنمایی نماید، اسلام جهان‌گیر خواهد شد.‏‎[14]‎

‏‏و باز نگاهی دیگر به برخی از نظریات امام پیرامون تبلیغات، ‏‎ ‎‏مطبوعات و رادیو و تلویزیون:‏

‏‏به‌طورکلی، در هر کشوری، مطبوعات آن کشور و تلویزیون و ‏‎ ‎‏رادیوی آن کشور باید در مسیر آن ملت و در خدمت ملت باشد. ‏‎ ‎‏مطبوعات باید ببینند که ملت چه می‌خواهد، مسیر ملت چیست؟‏‎[15]‎

‏‏نقش مطبوعات در کشورها، منعکس کردن آرمان‌های ملت است. ‏‎ ‎‏مطبوعات باید مثل معلمینی باشند که مملکت و جوانان را تربیت می‌کنند ‏‎ ‎‏و آرمان ملت را منعکس می‌کنند. باید مطبوعات آنچه را که ملت ‏‎ ‎‏می‌خواهند بنویسند، نه آنچه که برخلاف مسیر ملت است. همه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏رسانه‌های تبلیغاتی باید خودشان را اصلاح کنند که خدای ناخواسته ‏‎ ‎‏برخلاف مسیر ملت نروند. باید مطبوعات در خدمت کشور باشند. ‏‎ ‎‏مطبوعاتی که بر ضدانقلاب و کشور هستند اینها خائن هستند. مطبوعات ‏‎ ‎‏باید منعکس‌کننده آمال و آرزوی ملت باشند. رسانه‌ها مربی یک کشور ‏‎ ‎‏هستند، باید تربیت کنند کشور را.‏‎[16]‎

‏‏مسئله تبلیغات، یک امر مهمی است که می‌شود گفت که در دنیا، ‏‎ ‎‏در رأس همه امور قرار گرفته است می‌توان گفت که دنیا بر دوش ‏‎ ‎‏تبلیغات است و مع‌الأسف ما در این دوره کوتاه نتوانستیم به این ‏‎ ‎‏امر، درست قیام کنیم. البته مشکلاتی که از اول در داخل کشور ‏‎ ‎‏داشتیم و مشکلاتی که از خارج برای ما پیش آوردند مانع شد و ‏‎ ‎‏یک مقدار هم اهمال‌هایی در این امر شد. دیگران مشغول تبلیغ ‏‎ ‎‏شدند، چه قدرت‌های بزرگ و چه وابستگان به آنها، تبلیغات بر ‏‎ ‎‏ضد ما کردند و تا آن مقدار که می‌توانستند و می‌خواستند این ‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی را بر غیر آن جهتی که دارد، معرفی کردند.‏‎[17]‎

‏‏ما باید تبلیغاتمان زیاد باشد و پوشش رادیومان، تلویزیونمان زیاد ‏‎ ‎‏بشود.‏‎[18]‎

‏‏سلاح تبلیغات برنده‌تر از کاربرد سلاح در میدان‌های جنگ ‏‎ ‎‏است.‏‏ ‏‎[19]‎

‏‏بالاتر چیزی که می‌تواند این انقلاب را در اینجا به ثمر برساند و به ‏‎ ‎‏خارج صادر کند، تبلیغات است.‏‎[20]‎

‏
‏‎

‎‏روزنامه‌ها برای همه مردم است و همه مردم در آن حق دارند و ‏‎ ‎‏می‌شود گفت که گاهی جای دیگران غصب می‌شود.‏‎[21]‎

‏‏واقع آن است که آنقدر که پابرهنه‌ها به رادیو ـ تلویزیون حق ‏‎ ‎‏دارند ما نداریم.‏‎[22]‎‏ آن که از همه خدمت‌ها بالاتر است این است ‏‎ ‎‏که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است.‏‎[23]‎‏ ‏‎ ‎‏اهمیت انتشارات، مثل اهمیت خون‌هایی است که در جبهه‌ها ‏‎ ‎‏ریخته می‌شود.‏‎[24]‎

‏‏روزنامه‌ها مال طبقه سوم است، مال طبقه اول نیست و این هم ‏‎ ‎‏نیست که همه‌اش مال حکومت باشد.‏‎[25]‎‏ روزنامه‌ها نباید صورت ‏‎ ‎‏مخاصمه با کسی داشته باشند، صورت ارشاد داشته باشند.‏‎[26]‎‏ ‏‎ ‎‏مطبوعات باید یک مدرسه سیار باشند تا مردم را از همه مسائل ‏‎ ‎‏به‌خصوص مسائل روز آگاه نمایند.‏‎[27]‎‏ آنچه در خبرگزاری‌ها مهم ‏‎ ‎‏است کیفیت آن است زیرا هر کدام که به راستی و راستگویی ‏‎ ‎‏نزدیکتر باشند شوق انسان را به گوش دادن بیشتر می‌کنند.‏‎[28]‎

‏‏تلویزیون باید ارشاد کند، رادیو باید ارشاد کند، روزنامه‌ها باید ارشاد ‏‎ ‎‏کنند. روزنامه‌ها نباید چیزهایی را که موجب تهییج و انحراف مردم است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بنویسند.‏‎[29]‎‏ باید رادیو ـ تلویزیون، مربی جوان‌های ما، مربی مردم کشور ‏‎ ‎‏باشد.‏‎[30]‎

‏‏ج) سنت‌گرایی، مدرنیسم و توسعه‏

‏‏یکی از مهم‌ترین جدل‌ها در بحث توسعه، موضوع سنت‌گرائی و ‏‎ ‎‏مدرنیسم و تقابل یا همزیستی آنها است.‏

‏‏مشکل اینجاست که گویی غالب روشنفکران جهان سوم نیز این ‏‎ ‎‏تقسیم‌بندی استعماری را به جان پذیرفته‌اند که جوامع را باید به دو نوع ‏‎ ‎‏سنتی و مدرن تقسیم کرد. مخالفان سنت‌گرایی معتقدند جوامع جهان ‏‎ ‎‏سوم از این جهت که پای‌بند به سنت‌ها هستند و در واقع تا زمانی که ‏‎ ‎‏خود را پایبند به آنها می‌دانند نمی‌توانند به توسعه برسند. ضرورت ‏‎ ‎‏دستیابی به شرایط توسعه، نفی و استحاله کامل سنت‌ها، نادیده گرفتن ‏‎ ‎‏آنها و حرکت در جهت پذیرش فرهنگ سلطه است که در قالب پیشرفت ‏‎ ‎‏اقتصادی، صنعتی، تکنولوژیک، رخ می‌نماید، درحالی‌که این تفکر ‏‎ ‎‏می‌تواند ضدتوسعه تلقی شود.‏

‏‏اما دیدگاه دیگری در این زمینه وجود دارد که سنت‌ها را نه تنها ‏‏دشمن ‏‎ ‎‏توسعه نمی‌داند؛ بلکه در صورت استفاده صحیح، آنها را در خدمت ‏‎ ‎‏پیشرفت و مدرنیزم منت‌ها با شرایط بومی و سازگار با فرهنگ ملی ‏‎ ‎‏می‌شناسد. از این دیدگاه سنت‌های جامعه می‌توانند نوسازی و بازسازی ‏‎ ‎‏شوند و با کاربری‌های تازه در خدمت اهداف توسعه قرار گیرند.‏

‏‏در واقع راه اصلی توسعه در جهان سوم و از جمله کشور ما از مسیر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏استفاده از سنت‌ها (و نه خرافه‌ها) و کاربردهای تازه بخشیدن به آنها در ‏‎ ‎‏مسیر توسعه می‌گذرد. به بیان دیگر توسعه و نظام ارزشی جامعه هیچ ‏‎ ‎‏تضادی با یکدیگر ندارند. البته این در صورتی است که معیارهای ارزشی ‏‎ ‎‏خود را با توسعه متناسب سازیم و آنها را به مسیر توسعه و پیشرفت ‏‎ ‎‏بکشانیم. بنابراین نباید از این دیدگاه به توسعه نگاه کرد که هر چه سنتی ‏‎ ‎‏است مردود است.‏

‏‏بسیاری از سنت‌ها (اعم از مذهبی و غیرمذهبی) می‌توانند موجد ‏‎ ‎‏تحرک اجتماعی، عشق به توسعه کشور و تقویت احساس تعلق و‏‏ انسجام ‏‎ ‎‏بنیان‌های اجتماعی شوند.‏

‏‏امام خمینی(س) به‌ویژه از زمان پیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از ‏‎ ‎‏سنت‌های کم‌رنگ شده یا تغییر ماهیت داده یا منسوخ را زنده کرد و به ‏‎ ‎‏آنها کارکردهای تازه بخشید. یعنی برای بسیاری از سنت‌های مذهبی و ‏‎ ‎‏ملی دیرینه، مصادیق و کاربردهای تازه ابداع کرد و بدین‌ترتیب سنت‌ها ‏‎ ‎‏را به خدمت اهداف توسعه گرفت. در ماه‌های پیش از پیروزی انقلاب ‏‎ ‎‏اسلامی نیز همان‌گونه که ذکر شد، چنین حرکت‌هایی مشاهده شد که به ‏‎ ‎‏جریان نهضت اجتماعی و قیام عمومی مردم، سرعت و جهت داد. ‏‏استفاده ‏‎ ‎‏از مساجد، مجالس سخنرانی، وعظ و خطابه و روضه‌خوانی، برگزاری ‏‎ ‎‏مراسم تشییع جنازه، یادبود، چهلم و راهپیمایی‌هایی که در ایام مذهبی ‏‎ ‎‏همچون تاسوعا و عاشورا با ویژگی‌های جدید صورت می‌گرفت، ‏‎ ‎‏برگزاری مراسم برائت از مشرکین در حج و معرفی مصداق‌های امروزی ‏‎ ‎‏شرک (آمریکا و اسرائیل و...) توصیه به برپایی مراسم تعزیه و مقابله با ‏‎ ‎‏ایادی ظلم و... از جمله مصادیق و نمونه‌هایی است که می‌توان در این ‏‎ ‎‏زمینه ذکر کرد.‏

‏
‏‎

‎‏بسیاری از این مراسم و سنت‌ها، ارتباط و همبستگی اجتماعی، ‏‏همدلی ‏‎ ‎‏و تعقیب هدف مشترک و در نهایت ایجاد و تقویت حس مشارکت ‏‎ ‎‏عمومی در سرنوشت اجتماعی را به دنبال دارد که خود از عوامل و ‏‎ ‎‏درعین‌‌حال نتایج «توسعه» است. گرچه باید متوجه بود که تکیه بیجا و ‏‎ ‎‏بیش از حد به سنت‌ها، غافل ماندن از ضعف‌ها و نارسایی‌های زمان حال ‏‎ ‎‏و تفاخر و بالیدن بیجا به گذشته بدون آنکه این گذشته به زمان حال ‏‎ ‎‏افتخارآمیزی وصل شده باشد می‌تواند فریبنده نیز باشد.‏

‏‏سخن آخر‏

‏‏مطالعه حاضر بر آن بود تا با استخراج محورهای توسعه از کلام حضرت ‏‎ ‎‏امام که منطبق با ارزش‌های اسلامی ـ ایرانی و مبتنی بر شرایط بومی و ‏‎ ‎‏تاریخی است، نکات کلیدی منشور توسعه اسلامی را استخراج می‌کند. ‏‎ ‎‏بی‌شک، ارتباطات و رسانه‌ها، علاوه بر کار ویژه‌های توصیف شده نقش ‏‎ ‎‏کلیدی در تحقق بسیاری از مؤلفه‌های ذیل نیز دارند:‏

‏‏1ـ در این منشور، محور توسعه، انسان است.‏

‏‏الف) انسان خودباور و دارای اعتماد به نفس‏

‏‏ب) انسانی که متولد شده تا تعالی یابد و به خلیفه‌اللهی برسد.‏

‏‏ج) انسانی که به نفی ظلم و ظالم می‌اندیشد.‏

‏‏د) انسانی هوشیار و آگاه که دسیسه‌ها و تبلیغات دشمن را به او ‏‎ ‎‏راهی نیست.‏

‏‏ﻫ) انسانی که به خود و داشته‌هایش متکی است.‏

‏‏و) انسانی که آموختن و آموزاندن برای او ارزش است.‏

‏
‏‎

‎‏2ـ در این منشور، به هر دو بعد زندگی مادی و معنوی انسان توجه ‏‎ ‎‏می‌شود.‏

‏‏الف) تأمین عدالت اجتماعی، رفع تبعیض و فقرستیزی‏

‏‏ب) اصالت دادن به انسان الهی شده، نه ثروت و سرمایه و تجملات‏

‏‏ج) تکریم مستضعفان‏

‏‏د) الزام کارگزاران کشور به خدمت و دستگیری از صاحبان اصلی ‏‎ ‎‏انقلاب (مستضعفان)‏

‏‏3ـ در این منشور، یکی از ملزومات رسیدن به توسعه پایدار و‏‎ ‎‏همه‌جانبه، درک و شناخت صحیح علل توسعه‌نیافتگی است.‏

‏‏الف) مبارزه با استبداد داخلی‏

‏‏ب) آگاه‌سازی و هوشیارسازی مردم نسبت به توطئه‌ها و عملکردهای ‏‎ ‎‏استعمار‏

‏‏ج) تجهیز مردم برای مقابله نظری و عملی با دسیسه‌های ‏‎ ‎‏استعمارگران‏

‏‏4ـ در این منشور، پذیرش نوآوری‌ها یک اصل است.‏

‏‏الف) پذیرش نوآوری‌ها به معنی پذیرش اختراعات، ابتکارات و ‏‎ ‎‏صنایع پیشرفته است؛ نه پذیرش فحشا و منکر.‏

‏‏ب) پذیرش نوآوری‌ها به معنی وابسته شدن به دو قطب غرب و ‏‎ ‎‏شرق نیست.‏

‏‏ج) پذیرش نوآوری‌ها از کشورهایی که استعمارگر و استثمارگر ‏‎ ‎‏نیستند ارجح است.‏

‏‏د) تلاش‌ها باید در مرحله اول، در جهت قطع وابستگی و ایجاد ‏‎ ‎‏خودکفایی باشد.‏

‏
‏‎

‎‏5ـ در این منشور، توسعه بر حضور و مشارکت در امور، متکی است.‏

‏‏6ـ در این منشور، سنت‌ها، نه تنها دشمن توسعه قلمداد نمی‌شوند،‏‎ ‎‏ بلکه در خدمت اهداف توسعه قرار می‌گیرند.‏

‏‏الف) سنت‌های جامعه می‌توانند بازسازی و نوسازی شوند و با ‏‎ ‎‏کاربری تازه در خدمت اهداف توسعه قرار گیرند.‏

‏‏ب) مظاهر مدرنیسم در صورتی مورد پذیرش قرار می‌گیرند که با ‏‎ ‎‏شرایط بومی و فرهنگ ملی سازگار شوند.‏

‏‏ج) در صورت لزوم می‌توان معیارهای ارزشی را با نیازهای توسعه ‏‎ ‎‏متناسب کرد.‏

‏‏د) سنت‌هایی که می‌توانند در جهت تحرک اجتماعی، عشق به توسعه ‏‎ ‎‏کشور و تقویت احساس تعلق و انسجام بنیان‌های اجتماعی مؤثر ‏‎ ‎‏باشند، تقویت می‌شوند.‏

‏‏ﻫ) ‏‏تکیه بیش‏‏ از حد به سنت‌ها و غافل ماندن از ضعف‌ها و نارسایی‌های‏‏ ‏‎ ‎‏زمان حال و تفاخر به گذشته بدون آنکه این گذشته به زمان حال ‏‎ ‎‏افتخارآمیزی وصل شده باشد، می‌تواند مانع توسعه باشد.‏

‏‏7ـ در این منشور، آموزش، دانشگاه و فرهنگ نقش و اهمیت ویژه‏‎ ‎‏ دارند.‏

‏‏الف) راه اصلاح یک مملکت فرهنگ آن مملکت است. اصلاح باید ‏‎ ‎‏از فرهنگ آغاز شود و اگر فرهنگ اصلاح شد، مملکت اصلاح ‏‎ ‎‏می‌شود.‏

‏‏ب) آموزش در دانشگاه‌ها باید به گونه‌ای باشد که جوانان را مستقل ‏‎ ‎‏بار بیاورد؛ به گونه‌ای که در مقابل استعمار ایستادگی کنند.‏

‏‏ج) تحول در دانشگاه‌ها پیش‌شرط توسعه است.‏

‏
‏‎

‎‏د) با تهاجم فرهنگی به‌طور کامل باید مقابله شود.‏

‏‏8ـ توسعه در فضای گفتمانی استقلال‌طلبانه تحقق می‌یابد.‏

‏‏الف) فرهنگ استعماری باید تبدیل به فرهنگ استقلال شود.‏

‏‏ب) دانشگاه وابسته، به دانشگاه مستقل تبدیل شود.‏

‏‏ج) استادان دانشگاه مغزهای جوانان را مستقل بار بیاورند.‏

‏‏د) ‏‏وابستگی فکری که مقدم بر همه وابستگی‌ها است باید از بین برود‏‏.‏

‏‏ﻫ) رسانه‌های جمعی باید در مردم استقلال روحی ایجاد کنند.‏

‏‏و) با هر گونه مظاهر استعمار باید بی‌چون و چرا مقابله شود.‏

‏‏9ـ در منشور توسعه اسلامی «اخلاقیات» دارای جایگاه ویژه‌ای است.‏

‏‏بررسی‌هایی از این دست، نیاز مبرم ماست. هزاران صفحه آثار به جای ‏‎ ‎‏مانده از حضرت امام، از ذخایر مهم انقلاب اسلامی و نیز ادبیات انقلاب ‏‎ ‎‏و اسلام و مبنای دیدگاه‌های فکری و فرهنگی استقلال‌طلبانه است که ‏‎ ‎‏می‌تواند منبع تحقیقات عدیده باشد.‏

‏‏بی‌شک، در قبال بسیاری از نظریه‌های به ظاهر ابداع شده در غرب، ‏‎ ‎‏می‌توان پیشینه‌ای قوی در فرهنگ و ادبیات ایرانی اسلامی و انقلابی ‏‎ ‎‏یافت و به تداعی این مفهوم رسید که:‏

‏‏منابع و مآخذ‏

‏‏1ـ پاز، اوکتاویو؛ یک زمین و چهار پنج سیاره؛ ‏‏مجموعه مقالات‏‏ ترجمه ‏‎ ‎‏دکتر غلامعلی سیار‏

‏‏2ـ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، 1385.‏

‏‏3ـ دوره کامل در جست و جوی راه از کلام امام‏

‏
‏‎

‎‏4ـ رزاقی، ابراهیم؛ جایگاه نظام ارزشی در فرآیند توسعه؛ ماهنامه فرهنگ و توسعه، ش 5.‏

‏‏5ـ میردال، گونار؛ درام آسیایی؛ ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1366.‏

‏‏6ـ یونسکو، گزارش توسعه انسانی، 1992.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎