امام خمینی و شرایط اجتهاد لازم و کافی در دنیای کنونی – سید محمدرضا حجازی

‏‏● برگزیده از مقالات ارائه شده به نهمین کنفرانس اندیشه اسلامی‏

‏‏□ سید محمدرضا حجازی‏

[[column]]

[[column]]

[[column]]

[[column]]

‏‏هر چند این روش استنباط (موسوم به‏‎ ‎‏اجتهاد مصطلح) خود مورد بحثها و نقدهائی‏‎ ‎‏قرار گرفته و از طرفی از جانب اهل سنت و‏‎ ‎‏جماعت بدین معنا مقبول نیافتاده، و از دیگر‏‎ ‎‏جهت توسط دانشمندان اخباری مردود‏‎ ‎‏دانسته شده است،‏‎[2]‎‏ اما به هر جهت اصل‏‎ ‎‏استنباط و اجتهاد به معنای یک تلاش علمی‏‎ ‎‏برای دستیابی به احکام شریعت مورد اتفاق‏‎ ‎‏تمامی فقیهان اسلامی، فقهاء خاصه و عامه،‏‎ ‎‏اصولی و اخباری قرار گرفته است، چه اینکه‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در‏‎ ‎‏اجتهادند.‏‎[3]‎‏»‏

‏‏«یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پر‏‎ ‎‏آشوب کنونی، نقش زمان و مکان در اجتهاد و‏‎ ‎‏نوع تصمیم‌گیری‌‌‌ هاست.‏‎[4]‎‏»‏

‏‏اگر فقهاء شیعه به اکثریت آراء قریب به‏‎ ‎‏اتفاق، شرط زنده بودن مجتهد را مطرح‏‎ ‎‏می‌‌‌ سازند‏‎[5]‎‏، تنها به همین دلیل است که فقیه‏‎ ‎‏و مستنبط باید در جامعه حضور داشته باشد‏‎ ‎‏و شرائط نو به نو را خود نظاره‌‌‌ گر شود، تا‏‎ ‎‏حکم مناسب با آن را استنباط کند. البته این‏‎ ‎‏نه بدان معناست که حکم الله تغییر می‌‌‌ پذیرد،‏‎ ‎‏و یا شرائط جدید، دست برداشتن از احکام‏‎ ‎‏قدیم و باطل انگاشتن آنها را در پی‌‌‌ دارد،‏‎ ‎‏بلکه مراد آن است که مسائل جدید موجب‏‎ ‎‏برداشت‌‌‌ های تازه‌‌‌ ای از احکام می‌‌‌ گردد، و‏‎ ‎

‏
‏
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«مسئله‌‌‌ ای که در قدیم دارای حکمی بوده‏‎ ‎‏است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر‏‎ ‎‏سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن‏‎ ‎‏است حکم جدیدی پیدا کند. بدان معنا که با‏‎ ‎‏شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و‏‎ ‎‏سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با‏‎ ‎‏قدیم فرقی نکرده است، واقعاً موضوع جدیدی‏‎ ‎‏شده است که قهراً حکم جدیدی می‌‌‌ طلبد.»‏

‏‏اینگونه اجتهاد و استنباط حکم، ظرافتها و‏‎ ‎‏دشواریهایی را در پی دارد، از طرفی مجتهد‏‎ ‎‏باید مقدمات ویژه‌‌‌ ای را در خود ایجاد نماید‏‎ ‎‏و با تسلط کامل بر علوم معهوده خود را‏‎ ‎‏مستعد رسیدن به قوۀ استنباط سازد، و از‏‎ ‎‏طرف دیگر باید هرگونه شرایط محیطی و‏‎ ‎‏جهانی را زیر نظر داشته و نه تنها بر موقعیت‏‎ ‎‏کنونی خود مسلط باشد، که با یک آینده‌نگری‏‎ ‎‏و ژرف‌‌‌ اندیشی، پیشاپیش جهان معاصر و‏‎ ‎‏موقعیتهای موجود حرکت کند و با دورنگری‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏و بینش عمیق، نبض تفکر و نیاز آیندۀ جامعه‏‎ ‎‏را همیشه در دست خود داشته باشد.‏

‏‏«حوزه‌ها و روحانیت باید نبض تفکر و‏‎ ‎‏نیاز آیندۀ جامعه را همیشه در دست خود‏‎ ‎‏داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از‏‎ ‎‏حوادث، مهیای عکس‌العمل مناسب باشند.‏‎ ‎‏چه بسا شیوه‌‌‌ های رائج ادارۀ مردم در سالهای‏‎ ‎‏آینده تغییر کند و جوامع بشری برای حل‏‎ ‎‏مشکلات خود به مسائل جدید اسلام نیاز‏‎ ‎‏پیدا کند. علمای بزرگوار اسلام از هم اکنون‏‎ ‎‏باید برای این موضوع فکری کنند.‏‎[7]‎‏»‏

‏‏با شناخت صحیح از اجتهاد و شرائط آن‏‎ ‎‏که در اندیشه‌‌‌ های تابناک امام خمینی رضوان‌‏‎ ‎‏الله تعالی علیه ظهور کرده است، تصویر‏‎ ‎‏جدیدی از عینیت یافتن فقه و فقاهت ترسیم‏‎ ‎‏خواهد شد و پژوهش مایه‌‌‌ ای خواهد بود برای‏‎ ‎‏محققان و فقیهان دین، تا در جهت رشد و‏‎ ‎‏باروری اصول و فروع فقه و فقاهت، گامهای‏‎ ‎‏رفیعی بردارند. برای دستیابی به نظریات‏‎ ‎‏امام«ره» در خصوص شرایط اجتهاد، لازم‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏الف). اجتهاد، معنای لغوی و اصطلاحی‏

‏‏ب). اجتهاد مصطلح و رایج در نظریات‏‎ ‎‏و نوشته‌‌‌ های فقهاء شیعه.‏

‏‏ج). اجتهاد لازم و کافی.‏

‏‏د). شرائط اجتهاد لازم و کافی.‏

‏‏الف) اجتهاد «معنای لغوی و اصطلاحی»‏

‏‏ واژۀ اجتهاد، از ریشۀ جهد مشتق شده‏‎ ‎‏است و به معنای تلاش و تحمل مشقت و‏‎ ‎‏سختی است.‏‎[8]‎‏ در اصطلاح اصولی، ملکه و‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏حالتی است که توسط آن، شخص مجتهد‏‎ ‎‏قادر خواهد بود احکام و حجت‌‌‌ های دینی را‏‎ ‎‏از ادلّه شریعت بدست آورد.‏‎[9]‎‏ مراجعه به کتاب‏‎ ‎‏و سنت و کندو کاو در این دو منبع جهت‏‎ ‎‏رسیدن به احکام الهی، رکن اصلی این‏‎ ‎‏اجتهاد را تشکیل می‌‌‌ دهد. و اگر اجتهاد را به‏‎ ‎‏همین معنا بگیریم می‌‌‌ توان ادعا کرد، این‏‎ ‎‏اجتهاد مورد اتفاق تمامی مذاهب و فرقه‏‎‌‌‌ ‎‏های‏‎ ‎‏اسلامی است و فقهاء عامه هم بر این معنا‏‎ ‎‏نظر موافق خواهند داشت. آنان تنها مرجع و‏‎ ‎‏دلیل برای حکم شرعی را کتاب الله و سنت‏‎ ‎‏رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله دانسته و با‏‎ ‎‏مراجعه به ائمۀ چهارگانه خود (حنفی،‏‎ ‎‏شافعی، حنبلی، مالکی) احکام شریعت را‏‎ ‎‏اکتساب می‌‌‌ کنند، و از اینروی مجتهدین و‏‎ ‎‏فقیهان کنونی اهل سنت، آراء و فتاوی ائمه‏‎ ‎‏سلف خود را نصب‌العین قرار داده و احکام‏‎ ‎‏شرعیه را صادر می‌‌‌ کنند.‏

‏
‏‎

‎

[[column]]

‏‏ علاوه بر مراجعه به کتاب الله و سنت رسول‌‏‎ ‎‏الله صلی‌الله علیه و آله (که بخشی از آن‏‎ ‎‏مستقیماً نقل شده و بخشی از آن توسط ائمه‏‎ ‎‏معصومین علیهم‌السلام بیان شده است)‏‎ ‎‏خود مجتهد و مستنبط حکم باید دو‏‎ ‎‏مستمسک دیگر را هم در نظر داشته باشد) و‏‎ ‎‏آن اجماع و نظریات فقهاء گذشته است که‏‎ ‎‏خود منتهی به آراء و نظریات امام علیه‌السلام‏‎ ‎‏می‌‌‌ شود، و دیگر عقل و ادله عقلی است. با‏‎ ‎‏این ادله چهارگانه: «کتاب، سنت، اجماع،‏‎ ‎‏عقل» ‏‏مجتهد در هر زمان و مکانی، هرگونه‏‎ ‎‏تحولات و شرایط خاصی را که در موقعیتهای‏‎ ‎‏مختلف بوجود می‌‌‌ آید مورد ملاحظه قرار‏‎ ‎‏می‌‌‌ دهد، و حکم دینی را استنباط می‌‌‌ کند. با‏‎ ‎‏این ویژگی، تمایز خاصی بین اجتهاد در‏‎ ‎‏معنای اهل سنت و اجتهاد در نزد شیعه پدید‏‎ ‎‏می‌‌‌ آید.‏

‏‏یک مجتهد باید با در نظر گرفتن شرایط‏‎ ‎‏محیطی و زمانی خاص خود و با مراجعه به‏‎ ‎‏آیات الهی و سنن نبوی، بتواند در هر‏‎ ‎‏موقعیتی و تحت هر شرائطی، حکم الله را‏‎ ‎‏استخراج کرده و وظایف بندگان را مشخص‏‎ ‎‏سازد و تنها به ذکر نمونه‌‌‌ های تاریخی صدر‏‎ ‎‏اسلام و یا بیان احکامی که موضوعات آنها‏‎ ‎‏کاملاً تغییر کرده و به هیچ وجه قابلیت اجراء‏‎ ‎‏ندارد، بسنده نکند. و اینگونه است که باب‏‎ ‎‏اجتهاد همیشه باز است. در هر زمان باید‏‎ ‎‏مجتهدینی باشند آگاه به زمان و آشنای با‏‎ ‎

‏
‏
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«در حکومت اسلامی همیشه باید باب‏‎ ‎‏اجتهاد باز باشد.‏‎[10]‎‏»‏

‏‏«ما باب اجتهاد را نمی‌‌‌ توانیم ببندیم،‏‎ ‎‏همیشه اجتهاد بوده، هست و خواهد بود.‏‎[11]‎‏»‏

‏‏اگر در دوران معاصر و دورانهایی که‏‎ ‎‏جوامع انسانی در پیش دارند، مسائل و‏‎ ‎‏مشکلات جدیدی پدیدار شود و هر کدام به‏‎ ‎‏نوبۀ خود احکام خاصی را بطلبد، و با تغییر‏‎ ‎‏شرائط زندگی و محیطی جوامع، هر روز‏‎ ‎‏نیازمندیهای بشری با روزهای قبل فرق کند و‏‎ ‎‏احکام جدیدی را طالب شود، این فقیهان و‏‎ ‎‏مجتهدان هستند که باید با استنباط و اجتهاد‏‎ ‎‏و تلاش خود حکم الله را استخراج کرده و‏‎ ‎‏بندگان را از حیرانی و سرگردانی خارج‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏ساخته و تکلیف فرد و اجتماع را مشخص‏‎ ‎‏سازند!‏

‏‏«و اگر بعضی از مسائل در زمانهای‏‎ ‎‏گذشته مطرح نبوده است و یا موضوع نداشته‏‎ ‎‏است، فقهاء امروز باید برای آن فکری‏‎ ‎‏بنمایند.‏‎[12]‎‏»‏

‏‏«چه بسا شیوه‌‌‌ های رائج ادارۀ امور مردم در‏‎ ‎‏سالهای آینده تغییر کند و جوامع بشری برای‏‎ ‎‏حل مشکلات خود به مسائل جدید اسلام‏‎ ‎‏نیاز پیدا کنند، علمای بزرگوار اسلام از هم‏‎ ‎‏اکنون باید برای این موضوع فکری کنند.‏‎[13]‎‏»‏

‏‏اجتهاد اگر این قابلیت را به دنبال آورد و‏‎ ‎‏مجتهد را به این درجه از استعداد و توانایی‏‎ ‎‏برساند که بتواند نیازهای فعلی انسانها به‏‎ ‎‏احکام را برآورده سازد، این اجتهاد خواهد‏‎ ‎‏توانست رسالت سنگین جانشینی انبیاء را بر‏‎ ‎‏دوش کشد و قادر خواهد بود زمام امور‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«اما در مورد روش تحصیل و تحقیق‏‎ ‎‏حوزه‌‌‌ ها، اینجانب معتقد به فقه سنتی و‏‎ ‎‏اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جائز‏‎ ‎‏نمی‌‌‌ دانم، اجتهاد به همان سبک صحیح‏‎ ‎‏است.‏‎[14]‎‏» ‏

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏فقیهان و مجتهدان شیعه، آنگونه که در‏‎ ‎‏مکتوبات خود بیان داشته‌‌‌ اند و در عمل هم‏‎ ‎‏ثابت نموده‏‎‌‌‌ ‎‏اند، این روش اجتهاد و شیوۀ‏‎ ‎‏استنباط حکم را در طول قرنهای گذشته‏‎ ‎‏اعمال کرده و با بهترین وجه رسالت سنگین‏‎ ‎‏فقه و فقاهت را، دوش به دوش و دست به‏‎ ‎‏دست به این زمان رسانده‌‌‌ اند، و هم اینک‏‎ ‎‏حوزه‌‌‌ های مقدس علمیه باید پاسدار و‏‎ ‎‏نگهبان امین و پرتلاش این رکن مستحکم‏‎ ‎‏ابقاء دین و دیانت باشند.‏

‏‏با روشن شدن معنای اجتهاد، و آشنایی‏‎ ‎‏اجمالی با اصطلاح اصولی اجتهاد و‏‎ ‎‏استنباط حکم، اینک به بررسی اجتهاد‏‎ ‎‏مصطلح که در کلمات امام راحل(ره) به آن‏‎ ‎‏اشارت رفته است می‌‌‌ پردازیم.‏

‏‏ب- اجتهاد مصطلح و رائج‏

‏‏امام رضوان‌الله تعالی علیه با تأکید بر اینکه‏‎ ‎‏اصل اجتهاد باید به بهترین وجه در حوزه‌‌‌ ها‏‎ ‎‏توسط فقیهان و دانشمندان دینی پی‌‌‌ گرفته‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«مهم شناخت درست حکومت و جامعه‏‎ ‎‏است که بر اساس آن نظام اسلامی بتواند به‏‎ ‎‏نفع مسلمانان برنامه‌‌‌ ریزی کند که وحدت‏‎ ‎‏رویه و عمل ضروری است و همین جا است‏‎ ‎‏که اجتهاد مصطلح در حوزه‌‌‌ ها کافی‏‎ ‎‏نمی‌‌‌ باشد‏‎[15]‎‏»‏

‏‏حال باید دید منظور از اجتهاد مصطلح‏‎ ‎‏چیست؟ و چرا امام(ره) این اجتهاد مرسوم‏‎ ‎‏در حوزه‌‌‌ ها را کافی نمی‌‌‌ دانند. آنگونه که‏‎ ‎‏فقهاء بزرگ و پیش کسوتان فقاهت و اجتهاد‏‎ ‎‏همچون شیخ الفقهاء مرتضی انصاری،‏‎ ‎‏آخوند محمدکاظم خراسانی، شیخ محمد‏‎ ‎‏اصفهانی(کمپانی) و دیگران در مکتوبات‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏خود بیان داشته‌‌‌ اند، اجتهاد و شرائط اجتهاد‏‎ ‎‏به گونه‌‌‌ ای است که مجتهد پس از گذراندن‏‎ ‎‏دوره‌‌‌ هایی در حوزه و کسب تواناییهای لازم‏‎ ‎‏جهت استنباط حکم، با دستمایه‌‌‌ های علمی‏‎ ‎‏و عملی و استعدادهای شخصی، قدرت و‏‎ ‎‏ملکۀ استنباط حکم و اجتهاد را واجد خواهد‏‎ ‎‏شد.‏

‏‏این دستمایه‌‌‌ های علمی عبارتند از:‏‎ ‎‏آشنایی با علوم عربی به میزانی که بتوان برای‏‎ ‎‏اجتهاد از آن بهره گرفت. آشنایی با تفسیر‏‎ ‎‏قرآن آشنایی و تسلط بر علم اصول و قواعد‏‎ ‎‏استنباط حکم، شناخت منطق و قواعد‏‎ ‎‏استدلال، آشنایی با علم رجال و درایه و بهرۀ‏‎ ‎‏کافی از شناخت حدیث و کلمات‏‎ ‎‏معصومین علیهم‌السلام‏‎[16]‎‏. از سویی دیگر در‏‎ ‎‏زمینۀ شرائط فردی مجتهد، اموری را متذکر‏‎ ‎‏می‌‌‌ شوند که عبارتند از: عدالت، زهد، تقوی،‏‎ ‎‏ورع، حیاة، بی‌اعتنائی به دنیا‏‎[17]‎‏. و در صورت‏‎ ‎‏تعدد افرادی که دارای این ویژگیها باشند،‏‎ ‎‏اعلمیت را به شرائط افزوده‌‌‌ اند‏‎[18]‎‏.‏

‏
‏‎

‎

[[column]]

‏‏اگر نبود این رنجها و شب‌زنده‌داریها و‏‎ ‎‏تأملات عالمانۀ بزرگان و فقیهان مختلف،‏‎ ‎‏چگونه این میراث عظیم فقاهت در منابع‏‎ ‎‏گرانقیمتی همچون جواهر الکلام‌‌‌ ها به این‏‎ ‎‏زمان می‌رسید؟ و حوزۀ فقاهت و اجتهاد ما‏‎ ‎‏اینک از آن بهره می‌‌‌ گرفت؟! اینک، بنا به‏‎ ‎‏توصیه و تأکید امام راحل(ره) باید همان‏‎ ‎‏شیوۀ محققانۀ حوزه‌‌‌ ها تداوم یابد و بحثها و‏‎ ‎‏ناخن‌زدنهای فقیهانه پی گرفته شود و دقتها و‏‎ ‎‏موشکافیهای جواهرگونه دنبال شود، تا روش‏‎ ‎‏اجتهادی معمول و مرسوم در حوزه‌‌‌ ها هر چه‏‎ ‎‏بارورتر و عمیق‌‌‌ تر برای حل معضلات و‏‎ ‎‏مسائل دشوار جوامع بشری مستحکم‌‌‌ تر‏‎ ‎‏گردد.‏

‏‏«این مسئله نباید فراموش شود که به هیچ‏‎ ‎‏وجه از ارکان محکم فقه و اصول رائج در‏‎ ‎‏حوزه‌‌‌ ها نباید تخطی شود‏‎[19]‎‏».‏

‏‏«لازم است علماء و مدرسین محترم‏‎ ‎‏نگذارند در درس‌‌‌ هائی که مربوط به فقاهت‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏به دنبال این توصیه و تأکید امام(ره) نکته‏‎ ‎‏دیگری را متذکر می‌‌‌ شوند که اجتهاد به‏‎ ‎‏همین‌‌‌ جا ختم نمی‌‌‌ شود و اگر فقه و فقاهت‏‎ ‎‏بخواهد حکومتی را برپا کند و پاسخگوی‏‎ ‎‏نیازهای گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی‏‎ ‎‏و معنوی جوامع باشد، نباید به این حد اکتفا‏‎ ‎‏کند و از دیگر علوم و دانشهای جدید بی‌‌‌ بهره‏‎ ‎‏بماند:‏

‏‏«البته در عین این که از اجتهاد جواهری‏‎ ‎‏بصورتی محکم و استوار ترویج شود، از‏‎ ‎‏محاسن روشهای جدید و علوم مورد احتیاج‏‎ ‎‏حوزه‌‌‌ های اسلامی استفاده گردد‏‎[21]‎‏».‏

‏‏مجتهد علاوه بر بهره‌‌‌ مندی از مهارتها و‏‎ ‎‏توانائیهای علمی و عملی معهوده، باید در‏‎ ‎‏زمینۀ اجتماعی و سیاسی دارای بینشی‏‎ ‎‏صحیح و قدرت تصمیم‌گیری باشد، مجتهد‏‎ ‎‏که زمام حکومت را به دست گرفته و رسالت‏‎ ‎‏سنگین پرداختن به معضلات دینی و دنیائی‏‎ ‎‏جوامع مسلم و غیر‏‎‌‌‌ ‎‏مسلم را بر دوش کشیده‏‎ ‎‏است، چنین فردی اگر فاقد یک بینش‏‎ ‎‏صحیح و یک قدرت و قوۀ تصمیم‌‌‌ گیری‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏مناسب باشد، و به عبارتی مدیر و مدبر‏‎ ‎‏نباشد، نه تنها شایستگی چنین زعامتی را‏‎ ‎‏نخواهد داشت، که باید در اصل صلاحیت‏‎ ‎‏او برای اجتهاد و واجد بودن شرائط اجتهاد‏‎ ‎‏تردید کرد.‏

‏‏یک فرد اگر اعلم در علوم معهود حوزه‌‌‌ ها،‏‎ ‎‏هم باشد ولی نتواند مصلحت جامعه را‏‎ ‎‏تشخیص دهد و نتواند افراد صالح و مفید را‏‎ ‎‏از افراد ناصالح تشخیص دهد و بطور کلی‏‎ ‎‏در زمینۀ اجتماعی و سیاسی فاقد بینش‏‎ ‎‏صحیح و قدرت تصمیم‌‌‌ گیری باشد، این فرد‏‎ ‎‏در مسائل اجتماعی و حکومتی مجتهد‏‎ ‎‏نیست و نمی‌‌‌ تواند زمام جامعه را به دست‏‎ ‎‏گیرد‏‎[22]‎‏».‏

‏‏با این بیان، امتیاز روشنی بین اجتهاد‏‎ ‎‏مصطلح که در حوزه‌‌‌ ها مرسوم بوده است و‏‎ ‎‏اجتهاد لازم و کافی که موردنظر حضرت‏‎ ‎‏امام(ره) است بدست می‌‌‌ آید. آینده‌‌‌ نگری،‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏امام(ره) یادآور می‌‌‌ شوند که حوزه‌‌‌ های‏‎ ‎‏علمیه هرگز نباید روشهای معمول و مرسوم‏‎ ‎‏در حوزه‌‌‌ ها در زمینۀ اجتهاد و فقاهت را‏‎ ‎‏نادیده بگیرند و یا کمرنگ سازند، که هر چه‏‎ ‎‏بیشتر و بهتر باید بر همان روش و سنت‏‎ ‎‏بزرگان سلف در زمینۀ مباحثات و مداقه‌‌‌ ها و‏‎ ‎‏موشکافیها مشی نمایند، و فقه جواهری و‏‎ ‎‏استدلالی را بهتر و بیشتر به پیش برند، اما از‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏طرف دیگر، این واقعیت را هم نباید فراموش‏‎ ‎‏کنند که در این زمان با بسنده کردن به این‏‎ ‎‏بحثها و قیل و قالهای مدرسه‌‌‌ ای هرگز نتوان‏‎ ‎‏معضلات داخلی و خارجی را حل کرد و با‏‎ ‎‏صرف ارائه تئوری‌‌‌ های غیرقابل اجراء و بیان‏‎ ‎‏کلیات و نظریات غیرعملی، هرگز نتوان‏‎ ‎‏حکومتی را به پیش برد و برخورد صحیحی با‏‎ ‎‏شرائط و پیچیدگیهای خاص زمانی و مکانی‏‎ ‎‏داشت.‏

‏‏«حکومت، فلسفۀ عملی برخورد با شرک و‏‎ ‎‏کفر و معضلات داخلی و خارجی را تعیین‏‎ ‎‏می‌‌‌ کند، و این بحث‌‌‌ های طلبه‌‌‌ گی مدارس‏‎ ‎‏که در چهارچوب تئوری‌‌‌ هاست، نه تنها قابل‏‎ ‎‏حل نیست که ما را به بن‌بست‌‌‌ هائی‏‎ ‎‏می‌‌‌ کشاند که منجر به نقض ظاهری قانون‏‎ ‎‏اساسی می‌‌‌ گردد‏‎[23]‎‏».‏

‏‏اگر این بحث‌‌‌ ها و مناقشات مدرسه‌‌‌ ای و‏‎ ‎‏بیان کلیات و روشن نساختن مشکلات و‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«باید سعی خودتان را بنمائید که خدای‏‎ ‎‏ناکرده اسلام در پیچ و خم‌‌‌ های اقتصادی،‏‎ ‎‏نظامی، اجتماعی و سیاسی متهم به عدم‏‎ ‎‏قدرت اداره جهان نگردد‏‎[24]‎‏».‏

‏‏امام راحل(ره) با بیان این نارسائیها در‏‎ ‎‏اجتهاد مصطلح ضرورت تحول اساسی در‏‎ ‎‏آن را مطرح می‌‌‌ سازند، و فقهاء و مجتهدان‏‎ ‎‏زمانه را به این فهم توجه می‌‌‌ دهند، که در این‏‎ ‎‏زمان پایه و اساس اجتهاد باید بر مبنای جهان‏‎ ‎‏‌بینی‌‌‌ ها و جهان‌نگری‌‌‌ های وسیعی استوار‏‎ ‎‏گردد و فقه و فقاهت با حفظ روش و سبک‏‎ ‎‏سنتی خود، از نوعی پویائی و تحرکی برخوردار‏‎ ‎‏شود.‏

‏‏«اجتهاد به همان سبک صحیح است ولی‏‎ ‎‏این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا‏‎ ‎‏نیست‏‎[25]‎‏».‏

‏‏ج) اجتهاد لازم و کافی‏

‏‏بر اساس نظریات اصولی حضرت امام‏‎ ‎‏رضوان‌الله تعالی علیه که در کتاب‏‎ ‎‏گرانقدر «الرسائل» بیان شده است‏‎[26]‎‏، ترسیمی‏‎ ‎‏از اجتهاد و فقاهت و شرائط خاص آن به‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏دست می‌‌‌ آید که نشأت گرفته از همان دیدگاه‏‎ ‎‏وسیع ایشان در مسئله زعامت و ولایت فقیه‏‎ ‎‏است. شئونی را که فقیه دارای شرائط به‏‎ ‎‏عهده دارد، تنها فتوی دادن و بیان احکام‏‎ ‎‏نیست. یک فقیه جامع شرائط باید اساس‏‎ ‎‏حکومتی را بنا گذارد که تمامی شئون فردی و‏‎ ‎‏اجتماعی جوامع بشری را دربر گیرد و برای‏‎ ‎‏حل معضلات انسانها کارساز باشد. فقه و‏‎ ‎‏فقاهت را باید چنین معنا کرد. اگر به فقه‏‎ ‎‏جنبۀ عملی داده شود و اجتهاد به عینیت راه‏‎ ‎‏یابد و تمامی زوایای زندگی فرد و جامعه را‏‎ ‎‏شامل شود، آنگاه است که تئوری واقعی و‏‎ ‎‏کامل ادارۀ انسان تحقق یافته است. و همۀ‏‎ ‎‏ترس استکبار و دشمنان دین از همین مسئله‏‎ ‎‏و تحقق یافتن همین موضوع است.‏

‏‏«حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه‏‎ ‎‏عملی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشر‏‎ ‎‏است، حکومت نشان دهندۀ جنبۀ عملی فقه‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«هدف اساسی این است که ما چگونه‏‎ ‎‏می‌‌‌ خواهیم اصول محکم فقه را در عمل فرد‏‎ ‎‏و جامعه پیاده کنیم و بتوانیم برای معضلات‏‎ ‎‏جواب داشته باشیم و همۀ ترس استکبار از‏‎ ‎‏همین مسئله است که فقه و اجتهاد جنبۀ‏‎ ‎‏عینی و عملی پیدا کند‏‎[27]‎‏».‏

‏‏اگر فقه و فقاهت اینچنین تفسیر شد و از‏‎ ‎‏طرح و تئوری به عمل و عین راه یافت،‏‎ ‎‏اجتهاد هم تفسیری جدید به خود می‌‌‌ گیرد،‏‎ ‎‏اجتهاد نظری و بحثی به اجتهاد عینی و‏‎ ‎‏عملی تبدیل می‌‌‌ شود. شأن مجتهد و فقیه‏‎ ‎‏فراتر از بحث و درس و تحقیق رفته، به‏‎ ‎‏زعامت و رهبری می‌‌‌ انجامد. وی با فراگیری‏‎ ‎‏مقدمات و دستمایه‌‌‌ های علمی و عملی از‏‎ ‎‏یک سو، و با احاطه به مسائل زمان خود‏‎ ‎‏آشنائی دقیق به شرائط فرهنگی،‏‎ ‎‏اقتصادی، سیاسی، نظامی و اجتماعی از‏‎ ‎‏دیگر سوی، خواهد توانست اجتهاد لازم را‏‎ ‎‏کسب کرده و چنین اجتهاد و فقاهتی را به‏‎ ‎‏عینیت و عمل برساند.‏

‏‏«مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه‏‎ ‎‏داشته باشد، برای مردم و جوانان و حتی‏‎ ‎‏عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و‏‎ ‎‏مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسی‏‎ ‎‏اظهارنظر نمی‌‌‌ کنم، آشنایی به روش برخورد‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏با حیله‌‌‌ ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر‏‎ ‎‏جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی،‏‎ ‎‏اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر‏‎ ‎‏جهان، شناخت سیاستها و حتی سیاسیون و‏‎ ‎‏فرمولهای دیکته شدۀ آنان و درک موقعیت و‏‎ ‎‏نقاط قوت و ضعف دو قطب سرمایه‌‌‌ داری و‏‎ ‎‏کمونیزم که در حقیقت استراتژی حکومت بر‏‎ ‎‏جهان را ترسیم می‌‌‌ کنند، از ویژگیهای یک‏‎ ‎‏مجتهد جامع است.‏‎[28]‎‏»‏

‏‏این، همان اجتهاد لازم و کافی است،‏‎ ‎‏اجتهادی که تمامی زوایای زندگی فردی و‏‎ ‎‏اجتماعی را در بر گرفته و برای تمامی‏‎ ‎‏معضلات و مشکلات دینی و دنیائی جوامع‏‎ ‎‏بشری راه حل ارائه می‌‌‌ دهد. چنین اجتهادی‏‎ ‎‏خواهد توانست زعامت و حکومت را به‏‎ ‎‏دنبال داشته باشد و تمامی شئون در هر زمان‏‎ ‎‏و مکانی را در بر گیرد.‏

‏‏اگر اسلام و فقاهت را آنگونه یافته‌‌‌ ایم که‏‎ ‎‏توانائی ادارۀ جوامع بشری را دارد و تنها‏‎ ‎‏محدود به زمان خاص و یا مکان خاصی‏‎ ‎‏نمی‌‌‌ شود، و در هر عصر و دوره‌‌‌ ای و با‏‎ ‎‏مواجه شدن با هر موقعیتی خواهد توانست‏‎ ‎‏جامعه انسانی را رهنمون باشد، و اگر اسلام‏‎ ‎‏و فقاهت را جاودانه می‌‌‌ دانیم و آنرا یک دین‏‎ ‎‏جهانی و فراگیر تلقی می‌‌‌ کنیم، و اگر برای‏‎ ‎‏رسیدن به احکام و وظایف دینی تنها به‏‎ ‎‏اجتهاد و استنباط حکم از ادله شریعت‏‎ ‎‏چشم دوخته‌‌‌ ایم، چنین اجتهادی باید معنای‏‎ ‎‏وسیع و عمیق به خود گیرد و تفسیری عینی و‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏در این زمان، پیشرفت علوم و تکنولوژی،‏‎ ‎‏کم شدن فاصله‌‌‌ ها و تعمیق پیوندها و‏‎ ‎‏ارتباطات، مبادلات فرهنگی و نزدیک شدن‏‎ ‎‏جوامع به یکدیگر، عواملی هستند که در‏‎ ‎‏فراهم آمدن صدها و هزاران مسئله جدید‏‎ ‎‏دخالت مستقیم دارند. امروزه باید جواب‏‎ ‎‏صریح و روشنی برای معضلات و مسائلی که‏‎ ‎‏از سوی جوامع مسلم و غیرمسلم در‏‎ ‎‏زمینه‌‌‌ های مختلف مطرح می‌‌‌ شود، ارائه‏‎ ‎‏داد. در زمان معاصر، خصوصاً با تشکیل‏‎ ‎‏حکومت اسلامی و مطرح شدن دکترین‏‎ ‎‏رهبری اسلام در جهان آینده و توجه تمامی‏‎ ‎‏جوامع به اسلام و احکام قوانین اسلامی،‏‎ ‎‏باید تحرکی به اجتهاد بخشید و دامنۀ شمول‏‎ ‎‏آنرا وسعت داد، تا بتواند پاسخگوی نیازهای‏‎ ‎‏گوناگون و پیچیدۀ همۀ جوامع باشد.‏

‏‏امام(ره) در پاسخ به نامۀ حجت‌الاسلام‏‎ ‎‏انصاری، به این مهم اشاره می‌‌‌ فرمایند که این‏‎ ‎‏زمان، بحثها و موضوعات و مسائل فقهی و‏‎ ‎‏اجتهادی به حوزه و مدرسه محدود نمی‌‌‌ شود‏‎ ‎‏و در جامعه مطرح شده و تمامی اقشار به‏‎ ‎‏دنبال دریافت پاسخهای صریح و روشن‏‎ ‎‏می‌‌‌ باشند:‏

‏‏«اما امروز با کمال خوشحالی به مناسبت‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی حرف‌‌‌ های فقها و‏‎ ‎‏صاحب‌‌‌ نظران به رادیو و تلویزیون و‏‎ ‎

‏
‏‏روزنامه‌‌‌ ها کشیده شده است، چرا که نیاز‏‎ ‎‏عملی به این بحث‌‌‌ ها و مسائل است؛ مثلاً‏‎ ‎‏در مسئله مالکیت و محدودۀ آن، در مسأله‏‎ ‎‏زمین و تقسیم‌‌‌ بندی آن در انفال و ثروت‏‎‌‌‌ ‎‏های‏‎ ‎‏عمومی، در مسائل پیچیدۀ پول و ارز و‏‎ ‎‏بانکداری، در مالیات، در تجارت داخلی و‏‎ ‎‏خارجی، در مزارعه و مضاربه و اجاره و رهن،‏‎ ‎‏در حدود و دیات، در قوانین مدنی، در‏‎ ‎‏مسائل فرهنگی و برخورد با هنر به معنای‏‎ ‎‏اعم؛ چون عکاسی، نقاشی، مجسمه‌‌‌ سازی،‏‎ ‎‏موسیقی، تئاتر، سینما، خوشنویسی و غیره،‏‎ ‎‏در حفظ محیط زیست و سالم‌سازی‏‎ ‎‏طبیعت و جلوگیری از قطع درخت‌‌‌ ها حتی‏‎ ‎‏در منازل و املاک اشخاص، در مسائل‏‎ ‎‏اطعمه و اشربه، در جلوگیری از موالید در‏‎ ‎‏صورت ضرورت و یا تعیین فواصل در‏‎ ‎‏موالید، در حل معضلات طبی همچون پیوند‏‎ ‎‏اعضای بدن انسان و غیر به انسان‌‌‌ های‏‎ ‎‏دیگر، در مسأله معادن زیرزمینی و روزمینی و‏‎ ‎‏ملی، تغییر موضوعات حلال و حرام و توسیع‏‎ ‎‏و تضیق بعضی از احکام در ازمنه و امکنۀ‏‎ ‎‏مختلف، در مسائل حقوقی و حقوق‏‎ ‎‏بین‌المللی و تطبیق آن با احکام اسلام، نقش‏‎ ‎‏سازندۀ زن در جامعه اسلامی و نقش تخریبی‏‎ ‎‏آن در جوامع فاسد و غیراسلامی، حدود‏‎ ‎‏آزادی فردی و اجتماعی، برخورد با کفر و‏‎ ‎‏شرک و التقاط و بلوک تابع کفر و شرک،‏‎ ‎‏چگونگی انجام فرائض در سیر هوائی و‏‎ ‎‏فضائی و حرکت برخلاف جهت حرکت زمین‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏در این فراز، امام(ره) با ذکر پاره‌‌‌ ای از‏‎ ‎‏مسائل و معضلاتی که جامعۀ ما دست به‏‎ ‎‏گریبان است و چشم امید به حوزه و اجتهاد‏‎ ‎‏دوخته است تا فقیهان والامقام به حل آنها‏‎ ‎‏همت گمارند، بر این واقعیت تأکید‏‎ ‎‏می‌‌‌ فرمایند که اجتهاد و روند فقاهت در مدار‏‎ ‎‏جدیدی واقع شده و همت والائی‏‎ ‎‏می‌‌‌ طلبد تا فقه و فقاهت به گونه عینی و‏‎ ‎‏عملی تحقق یابد. در اینصورت اجتهادی که‏‎ ‎‏موردنظر و توصیه امام راحل(ره) است، که‏‎ ‎‏همان اجتهاد لازم و کافی می‌‌‌ باشد، از تئوری‏‎ ‎‏و نظر به عین و عمل راه یافته است.‏

‏‏د) شرائط اجتهاد لازم و کافی‏

‏‏برای اجتهاد لازم و کافی، آنگونه که از‏‎ ‎‏بیانات حضرت امام رضوان‌الله تعالیٰ علیه‏‎ ‎‏روشن شد، علاوه بر شرائط و ویژگیهای‏‎ ‎‏اجتهاد مصطلح، شرائط دیگری است که‏‎ ‎‏مجموعاً در مورد زیر خلاصه می‌‌‌ شود:‏

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏1ـ شرائط علمی مرسوم در اجتهاد‏‎ ‎‏مصطلح:‏

‏‏امام(ره) در کتاب «الرسائل» در این زمینه‏‎ ‎‏8 شرط ذکر می‌‌‌ فرمایند‏‎[30]‎‏: اوّل: آشنائی با‏‎ ‎‏علوم و فنون عربی به مقداری که در فهم‏‎ ‎‏کتاب و سنت لازم باشد. دوم: آشنائی و انس‏‎ ‎‏با محاورات عرفی و فهم موضوعات عرفی‏‎ ‎‏جهت فهم عبارات کتاب و سنت که بر این‏‎ ‎‏منوال ذکر شده است. سوم: آشنایی با منطق‏‎ ‎‏در حد نیاز برای استدلال و استنباط حکم.‏‎ ‎‏چهارم: آشنائی و تسلط بر اصول فقه و قواعد‏‎ ‎‏فقهیه در حدی که بکارگیری این اصول و‏‎ ‎‏قواعد، وی را بر استنباط حکم قادر سازند.‏‎ ‎‏پنجم: آشنائی با علم رجال. ششم: آشنائی با‏‎ ‎‏کتاب الله و حدیث، و این آشنائی همراه باشد‏‎ ‎‏با انس با اخبار و آثار معصومین علیهم‏‎ ‎‏‌السلام. هفتم: قوت و توانائی عملی برای‏‎ ‎‏ارجاع فروع به اصول و تکرار این امر. هشتم:‏‎ ‎‏محض و تحقیق کامل در کلمات بزرگان و‏‎ ‎‏فقیهان سلف.‏

‏‏2ـ شرائط عملی:‏

‏‏مجتهد علاوه بر دارا بودن شرائط علمی و‏‎ ‎‏توانائیهای لازم برای اجتهاد و افتاء، باید از‏‎ ‎‏نظر عملی دارای ویژگیها و خصوصیات‏‎ ‎‏اخلاقی و فردی باشد تا در طریق اجتهاد و‏‎ ‎‏استنباط حکم دچار لغزش و خطا نگردد.‏

‏‏خلوص و تقوی و زهد از شرائطی است که‏‎ ‎‏دخالت مستقیم در اجتهاد مجتهد داشته و‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏3ـ بینش و بصیرت جامع و فراگیر:‏

‏‏از شرائط مهم و ویژه‌‌‌ ای که حضرت‏‎ ‎‏امام(ره) در فرازهای متعدد بدان تأکید‏‎ ‎‏داشته‌‌‌ اند، همین بینش سیاسی و وسعت نظر‏‎ ‎‏و اندیشۀ ژرف مجتهد است. مجتهد زمانی‏‎ ‎‏خواهد توانست در مسند افتاء و اجتهاد موفق‏‎ ‎‏باشد که از چنین بینش و جامع‌‌‌ نگری‏‎ ‎‏بی‌‌‌ نصیب نباشد. مجتهد باید به مسائل زمان‏‎ ‎‏خود احاطه داشته باشد.‏‎[32]‎‏ دسیسه‌‌‌ ها را از‏‎ ‎‏قبل پیش‌‌‌ بینی کند و پاسخهای لازم و مناسب‏‎ ‎‏را آماده سازد. یک مجتهد باید از زیرکی و‏‎ ‎‏هوش و فراست برای هدایت جامعه برخوردار‏‎ ‎‏باشد. و در یک کلام کوتاه، مجتهد باید مدیر‏‎ ‎‏و مدبر باشد.‏

‏‏«یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست‏‎ ‎‏هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتی غیر‏‎ ‎‏اسلامی را داشته باشد. و علاوه بر خلوص و‏‎ ‎‏تقوی و زهدی که در خور شأن مجتهد است،‏‎ ‎‏واقعاً مدیر و مدبر باشد.»‏‎[33]‎

‏‏از این بالاتر، بنا به فرمودۀ امام(ره) اصل‏‎ ‎‏اجتهاد یک مجتهد، مبتنی بر چنین بینشی‏‎ ‎‏خواهد بود، و اگر فردی تمام ویژگیهای‏‎ ‎‏علمی مورد نیاز برای اجتهاد را دارا بود و از‏‎ ‎‏نظر بحث و تحقیق به مرتبه عالی رسیده‏‎ ‎‏باشد، اما از جنبۀ تشخیص و تصمیم دارای‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏ضعف بوده و فاقد ژرف‌‌‌ نگری و آینده‏‎ ‎‎‌‌‌ ‎‏اندیشی باشد، چنین فردی مجتهد نخواهد‏‎ ‎‏بود و صلاحیت به دست گرفتن زمام جامعه را‏‎ ‎‏نخواهد داشت.‏

‏‏«بلکه یک فرد اگر اعلم در علوم معهود‏‎ ‎‏حوزه‌‌‌ ها باشد ولی نتواند مصلحت جامعه را‏‎ ‎‏تشخیص دهد و نتواند افراد صالح و مفید را‏‎ ‎‏از افراد ناصالح تشخیص دهد و بطور کلی‏‎ ‎‏در زمینۀ اجتماعی و سیاسی فاقد بینش‏‎ ‎‏صحیح و قدرت تصمیم‌‌‌ گیری باشد، این فرد‏‎ ‎‏در مسائل اجتماعی و حکومتی مجتهد‏‎ ‎‏نیست و نمی‌‌‌ تواند زمام جامعه را به دست‏‎ ‎‏گیرد».‏‎[34]‎

‏‏4ـ دو عنصر زمان و مکان:‏

‏‏زمان و مکان نقش عمده‌‌‌ ای در اجتهاد و‏‎ ‎‏استنباط حکم داشته و دارند. امام(ره) این‏‎ ‎‏نکته را مورد مداقه و تأکید قرار داده‌‌‌ اند. تأثیر‏‎ ‎‏این دو عنصر در افتاء، مطلبی نیست که نزد‏‎ ‎‏فقهاء شیعه مورد غفلت واقع شده باشد و یا‏‎ ‎‏به آن توجهی نکرده باشند، بلکه تأکید‏‎ ‎‏حضرت امام(ره) بر این اساس است که‏‎ ‎‏دخالت داشتن این دو عنصر در این زمان و‏‎ ‎‏با تشکیل حکومت و بوجود آمدن شرائط و‏‎ ‎‏موقعیتهای جدید برای پیاده شدن احکام‏‎ ‎‏شریعت، نمود و ظهور خاصی یافته و توجه‏‎ ‎‏صاحب‌‌‌ نظران و فقهاء معاصر را به خود‏‎ ‎‏معطوف داشته است.‏

‏‏اجتهاد که همان تلاش و جهد برای رسیدن‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏«یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پر‏‎ ‎‏آشوب کنونی نقش زمان و مکان در اجتهاد و‏‎ ‎‏نوع تصمیم‌گیری‌‌‌ هاست»‏‎[35]‎

‏‏«زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در‏‎ ‎‏اجتهادند، مسئله‌‌‌ ای که در قدیم دارای‏‎ ‎‏حکمی بوده است به ظاهر همان مسئله در‏‎ ‎‏روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد‏‎ ‎‏یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا‏‎ ‎‏کند، بدان معنا که با شناخت دقیق روابط‏‎ ‎‏اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع‏‎ ‎‏اوّل که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده‏‎ ‎‏است، واقعاً موضوع جدیدی شده است که‏‎ ‎‏قهراً حکم جدیدی می‌‌‌ طلبد».‏‎[36]‎

‏‏با تغییر شرائط خاص زمانی و مکانی، نوع‏‎ ‎

[[column]]

[[column]]

‏
‏‏برداشت‌‌‌ ها از مسائل تغییر می‌‌‌ کند،‏‎ ‎‏موضوعات تغییر و تبدل می‌‌‌ یابد، موضوعی‏‎ ‎‏که در یک زمان خاص، حکم خاصی را دارا‏‎ ‎‏بود، با تغییر شرائط آن، خود موضوع هم قهراً‏‎ ‎‏تغییر می‌‌‌ یابد، لذا حکم جدیدی می‌‌‌ طلبد.‏‎ ‎‏زمانی شرائط ویژه‌‌‌ ای به لحاظ موقعیت‌‌‌ های‏‎ ‎‏جدیدی که برای محیط و جامعۀ یک مجتهد‏‎ ‎‏و مفتی پدید می‌‌‌ آید ضرورتاً برداشتی که وی‏‎ ‎‏از موضوعات و معضلات دارد با برداشتی که‏‎ ‎‏احیاناً خود قبلاً داشته و یا دیگری در شرائط‏‎ ‎‏خاص زمانی و مکانی دیگر داشته است،‏‎ ‎‏کاملاً متفاوت است. این اختلاف برداشت،‏‎ ‎‏احکام مختلف و متنوعی را به دنبال خواهد‏‎ ‎‏داشت.‏

‏‏«مسائلی که امروز پیش آمده است، با‏‎ ‎‏مسائل سابق فرق می‌‌‌ کند و برداشت‌‌‌ ها از‏‎ ‎‏احکام اسلام مختلف است‏‎[37]‎‏».‏

‏‏اجتهاد را نباید مطلق در نظر گرفت و‏‎ ‎‏اصولاً در معنای خود اجتهاد و تفسیر مقبولی‏‎ ‎‏که از استنباط حکم بیان شده و سیرۀ عملی‏‎ ‎‏فقهاء بیانگر آن است، این معنی نهفته است.‏

‏‏مجتهد با توجه به دو عنصر زمان و مکان و‏‎ ‎‏با درنظر گرفتن شرایط و موقعیتهای عصر‏‎ ‎‏خود، با مراجعه به منابع فقهی و استدلالی،‏‎ ‎‏حکم الله را استنباط می‌‌‌ کند. این احکام بنابر‏‎ ‎‏تبیینی که در کتابهای اصولی شده است‏‎ ‎‏شامل احکام اولی و ثانوی، احکام ظاهری و‏‎ ‎‏واقعی و غیر آن می‏‎‌‌‌ ‎‏شود، که در اینجا مجال‏‎ ‎‏پرداختن بر جزئیات و نکته‌‌‌ های فنی آن‏‎ ‎
‏‎

‎

[[column]]

‏‏ ‏

‏‏نیست و بررسی و تدقیق اصولی و فقهی آنرا‏‎ ‎‏به فرصتی دیگر وا می‌‌‌ نهیم.‏

‏‏به امید آنکه، وصایا و رهنمودهای‏‎ ‎‏حکیمانه و فقیهانه حضرت امام رضوان‌الله‏‎ ‎‏تعالیٰ علیه روشنگر راه مقدس فقیهان و‏‎ ‎‏حوزویان بوده، و این مشعل‌داران اجتهاد و‏‎ ‎‏فقاهت در راه عینیت بخشیدن به فقه و‏‎ ‎‏فقاهت، قسباتی از این مشعل فروزان برگیرند‏‎ ‎‏و با جهد و اخلاص، فقه جاودانه را به‏‎ ‎‏جایگاه رفیع خود رسانده و به صاحب واقعی‏‎ ‎‏آن یعنی حضرت حجة بن الحسن عجل‌الله‏‎ ‎‏تعالیٰ فرجه الشریف تقدیم دارند. انشاءالله‏

‏‏4/9/1370 – حوزۀ علمیه قم - سید محمدرضا حجازی‏