بررسی هوریستیک [1] (Heuristic) و دیداکتیو[2] (deductive)
کتاب «چهل حدیث» و نقش این کتاب در ادبیات معاصر ایران
□ رسول نیمروزی
خلاصه ی مقاله
این نوشتار پس از اشاره به ابعاد مختلف شخصیتی امام خمینی(س) به جنبه های ادبی و زبان شناسانه ی این شخصیت نخبه ی قرن بیستم پرداخته است.
در این مقاله احادیث هیجدهم و سی و پنجم به عنوان نمونه از کتاب «چهل حدیث» انتخاب و ترجمه ی آنها به وسیلۀ امام خمینی(س) به دو روش منطق اکتشافی و منطق استقرایی مورد تحلیل قرار گرفته اند.
این نوشتار در خاتمه به تأثیر مستقیم و یا غیر مستقیم کلام و نوشته های امام بر کلام و نوشتار برخی اقشار جامعه از جمله طلاب، دانشجویان و روزنامه نگاران پرداخته است.
«... زبانی را که در طی این چهل سال زندگانی آموخته ام، زبان مادری ام را، حال بایستی به بوته ی فراموشی بسپارم...»
(شکسپیر، ریچارد دوم، صحنه ی سوم)
مقدمه
امام خمینی(س) پیش از هر چیز به خاطر رهبری مذهبی - سیاسی خود شهرت دارند و متأسفانه به جنبه های دیگر این شخصیت نخبه ی قرن بیستم کمتر توجهی شده است، لذا در این مقاله ی کوتاه سعی شده است که به جنبه های ادبی و زبانشناسانه ی این شخصیت بزرگ نیز پرداخته شود و در اینجا بایستی تأکید کنم که بی شک این مقاله فقط در حد یک رهیافت نو مطرح است و لاجرم هر دیدگاه نوی نمی تواند از خطا و لغزش بری باشد.
روش تحقیق و مدخل
در هر تحقیق ادبی و نظری دو رهیافت (Approach) مختلف ممکن است به کار گرفته شود که به طور کلی یکی را آنالیتیکال (Analytical) و دیگری را سینثتیکال (synthetical) می نامند. در روش اول یا روش تحلیلی، به طور خلاصه هر کل را به اجزای آن تقسیم کرده و سپس هر یک از اجزای پدید آورنده ی کل را به تنهایی مورد مداقه قرار می دهند. حال آنکه در رهیافت ترکیبی، اجزای گوناگونی را با هم و به صورت بهم پیوسته به عنوان یک «کلیت» به صورت یکپارچه مورد بررسی قرار می دهند. در بررسی های ادبی معمولاً روش تحلیلی بر روش ترکیبی اولویت دارد، چرا که مطالب با دقت بسیار بیشتری بررسی می شود. رهیافت تحلیلی خود دارای ابزارها و شیوه های متعددی است که از جمله می توان به «روش اکتشافی» (Heuristic Method) و «روش استقرایی» (deductive Method) اشاره کرد. (رجوع کنید به جدول شماره ی 1)
جدول شماره ی 1 - تفاوتهای نظری روشهای استقرایی و اکتشافی
همچنین در جدول شماره ی 2 به تفاوتهای کاربردی به کارگیری عملی این دو روش پرداخته شده و خصوصیات ویژه ی هر یک از آنها در تحقیق ادبی ذکر شده است. (رجوع کنید به جدول شماره ی 2)
جدول شماره ی 2: تفاوتها کاربردی روش استقرایی و اکتشافی
با توجه به روش های مذکور، در این مقاله سعی بر این بوده است که متون مورد نظر، به وسیله ی هر دو روش استقرایی و اکتشافی مورد بررسی مختصری قرار گیرند و نتایج به صورت متقن و مشروح و مشخص ارائه شود، به نحوی که بتوان از نتایج به دست آمده به طور عملی استفاده نمود.
بررسی متن حدیث هیجدهم
(ترجمه و شرح صفحات 30 و 31)
متن اصلی: فمن فی سترک یوم لاستر الاسترک؟
عربی: فقال: الذین یذکروننی فاذکرهم و یتحابون فی فاحبهم.
متن فارسی: «... کیست در پناه تو روزی که پناهی نیست مگر پناه تو؟
ترجمه: فرمود: آنان که مرا یاد می کنند، پس من یادشان کنم؛ و کسانی که با هم دوستی می کنند در راه من، پس من آنان را دوست دارم...»
الف - بررسی به روش اکتشافی یا هوریستیک:
فهرست واژه های کلیدی متن: - کیست
(فارسی و عربی) - پناه تو -------------ß معدلها و جایگزین ها
- یاد تو -------------ß معدلها و جایگزین ها
- دوستی
- سترک
- یتحابون
- فاذکرهم
- یذکروننی
- جملات جایگزین در ترجمه به روش Heuristic:
1 - چه کسی می تواند تو را بپوشاند، روزیکه هیچ پناهی مگر پناه تو نیست؟
2 - کیست که تو را پناه دهد، در روزیکه هیچ مفر و پناهگاهی جز تو نیست؟
3 - در روزی که هیچ حریمی جز تو نیست، چه کسی مرا پناه خواهد داد؟
4 - پس کیست که مرا پناه دهد، جز تو، روزیکه هیچ پناهی جز تو نیست؟
نتیجه گیری در روش Heuristic:
در هر ترکیبی که از لحاظ ساختاری بخواهیم جملات مذکور را ترجمه نماییم، بهترین حالت، ترجمه ی شیوای حضرت امام(س) است. چرا که موزون ترین «فرم و محتوا» را با هم توأماً داراست، به خصوص در جمله ی: «کیست در پناه تو روزی که پناهی نیست مگر پناه تو؟»
در متن ترجمه شده نیز جمله ی حضرت امام(س) بهترین حالت ایجاز را داراست.
ب - بررسی متن به روش استقرایی یا دیداکتیو (Deductive):
فهرست - واژه هایی متن: فمن
(عربی و فارسی) فی
سترک
یوم
لا
ستر
الا
سترک
فقال
الذین و الی آخر ....
پیش فرض ها
1 - ترجمه، قابل قبول است.
2 - ترجمه، به طور کلی مردود است.
3 - ترجمه، متوسط است.
4 - ترجمه، عالی است.
طرح سؤال
معادل های «ستر» و «سترک» کدامیک مناسبتر انتخاب شده اند؟
معادل فارسی «ستر» چیست؟
آیا می توانیم جملات بهتری را در جمله ی متن مذکور ارائه کنیم یا خیر؟
- طرح تئوری به ورش استقرایی
1 - کیست که تو را پناه دهد، در روزیکه هیچگونه پناهگاهی چون تو و به غیر از تو نیست؟ (روش تطویل)
2 - چه کسی می تواند تو را بپوشاند، روزیکه هیچ پوششی مگر پناه و مفر تو نیست؟ (خطای مفهومی در ترجمه)
3 - در روزیکه هیچ پناهی جز تو نیست، چه کسی مرا پناه خواهد داد؟
(برداشت آزاد در ترجمه و سهل انگاری)
4 - پس کیست که مرا پناه دهد به جز تو، روزیکه هیچ پناهی جز تو نیست؟ (روش تکرار زائد در ترجمه)
نتیجه گیری در روش "deductive"
در این رهیافت نیز بهترین حالت از لحاظ قالب و محتوا، در تجزیه ی ساختاری ترجمه ی کلام امام است که چنین نگاشته اند:
«... کیست در پناه تو ... روزی که ... پناهی نیست ... مگر ... پناه تو؟»
- امتیازات ویژه ی جمله بندی در ترجمه ی حضرت امام(س)
1 - روایی و شیوایی متن
2 - رعایت ایجاز در متن
3 - رعایت کامل امانت در ترجمه ی متن
4 - معادل سازی و انتخاب واژه های مناسب در ترجمه
5 - تغییر ساختاری مناسب در هنگام تبدیل متن عربی به متن فارسی، به نحوی که ساختار، بهترین فرم خود را در زبان فارسی را حفظ کرده است.
بررسی متن ترجمه شده در حدیث سی و پنجم
(صفحات 62 و 63)
متن اصلی:
عربی «... یا ابن آدم! بمشیئنی کنت انت الذی تشاء لنفسک ما تشاء به و بقوتی ادیت فرائضی، و بنعمتی قویت علی معصیتی. جعلتک سمیعا بصیرا قویاً ما اصابک من حسنی فمن الله؛ و ما اصابک من سیئه فمن نفسک.
و ذلک انی اولی بحسناتک منک؛ و انت اولی بسیئاتک منی.
و ذاک اننی لااسأل عما افعل و هم یسألون .....»
- ترجمه ی حضرت امام خمینی(س)
«... ای پسر آدم! به خواست و اراده ی من تو آن کسی هستی که می خواهی برای خود هر چه بخواهی؛
و به سبب توانایی و قدرت من به جای می آوری و اجبات را؛
و به سبب نعمت من توانا می گردی بر معصیت من.
تو را شنوا و بینا و توانا قرار دادم.
هر چه نیکویی به تو رسد از جانب خداوند است و هر چه بدی برایت رسد، از جانب (خود) توست؛ چرا که من اولی هستم به نیکویی های تو از خود تو؛
و تو اولی هستی به زشتیهای خودت از من؛
زیرا که من پرسش نشوم!! از آنچه می کنم و آنان پرسش شوند....»
الف - بررسی متن به روش Heuristic:
کلید واژه های متن:
(عربی به فارسی)
یا ابن آدم ای پسر آدم
فرائضی خواست و اراده ی من
اصابک هر چه بخواهی
سیئه توانا
نفسک شنوا، بینا، توانا
بحسناتک نیکویی
بسیئاتک بدی
لاأسأل اولی
هم یسألون زشتیهای خودت
افعل پرسش نشوم
سمیعاً، بصیرا، قویا پرسش شوند،
الی آخر الی آخر ...
- جملات جایگزین در روش Heuristic:
معادل «و بقوتی ادیت فرائضی ...»
1 - به قوه ی من تو می توانی فرایض خود را انجام دهی.
2 - به توان و اراده ی من تو قادری که واجبات مربوط به خود را انجام دهی.
3 - به سبب قدرتم می باشد که تو می توانی فرائضت را انجام دهی.
4 - به علت قوه و اراده ی من تو قادر خواهی شده که واجبات خود را ادا نمایی.
نتیجه گیری به روش Heuristic:
در این متن نیز به خوبی مشخص است که متن ترجمه شده به روش حضرت امام خمینی(س) بی شک هم از لحاظ فرم و هم از لحاظ محتوا، بهترین است مانند این قسمت:
«... و به سبب توانایی و قدرت من به جای می آوری واجبات را ...»
ب - تحقیق متن ترجمه شده به روش deductive:
فهرست – واژه ها:
(عربی و فارسی)
یا ابن آدم ای
فرائضی پسر آدم
سیئه خواست و اراده ی من
نفسک هر چه بخواهی
بحسناتک توانا
بسیئاتک بدی
لا أسأل اولی
هم یسألون زشتیها
افعل پرسش نشوم
سمیعاًً، بصیرا، قویا پرسش شوند،
الی آخر ... الی آخر ...
پیش فرض ها
1 - ترجمه ی متن، عالی است.
2 - ترجمه ی متن، متوسط است.
3 - ترجمه ی متن، قابل قبول است.
4 - ترجمه ی متن، مردود است.
- طرح سؤالات مربوط به متن مورد توجه
1 - آیا تکرار خواست و اراده در متن ترجمه لازم بوده است؟
2 - معادل «فرائضی» آیا می تواند واژه های دیگری باشد؟
3 - آیا مرجع افعال به درستی انتخاب شده اند؟
- طرح «تئوری» به روش deductive:
از قسمت «... یا ابن آدم! بمشیئتی کنت انت ... و بقوتی ادیت فرائضی ...»
1 - ای پسر آدم ... به قوه ی من تو می توانی فرائض خود را انجام دهی.
2 - ای پسر آدم ... به توان و اراده ی من تو قادری که واجبات مربوط به خود را انجام دهی (تطویل)
3 - ای پسر آدم ... به سبب قدرتم می باشد که تو می توانی فرائض خود را انجام دهی (اشتباه مفهومی)
4 - ای پسر آدم ... به علت قوه ی من تو قادر خواهی شد که واجباتت را انجام دهی و ادا نمایی (سوء تعبیر)
نتیجه گیری به روش deductive:
بهترین شکل زبانشناسانه از لحاظ استقرایی بی شک مربوط به ترجمه ی حضرت امام خمینی(س) می باشد، به دلایل ذیل:
1 - انتخایب بهترین و مناسبترین واژه ها در ترجمه ی متن
2 - شیوایی متن
3 - رعایت کامل امانت در ترجمه
4 - حفظ ساختار فارسی
5 - رعایت ایجاز در ترجمه
نتیجه گیری و بحث
کلام امام خمینی(س)، تأثیر بسیار عمیقی بر همه ی اقشار جامعه اسلامی ایران داشته است. لیکن برخی از اقشار از جمله طلاب، دانشجویان و روزنامه نگاران بیشتر تحت تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم کلام و نوشته های امام قرار گرفته اند. به نحوی که حتی در مواردی ساختار زبان شناسانه ی آنها با کلام امام هماهنگ و همخوان شده است. البته این مختصر نمی تواند به هیچ وجه حق مطلب را ادا کند و صرفاً فتح البابی است برای عزیزانی که مایلند جدی تر کلام و نحوه ی نفوذِ کلام امام را مورد بررسی قرار دهند.
به هر حال، امام خمینی(س) نه تنها عارف و رهبری مذهبی - سیاسی بود و نه تنها او را باید یکی از بزرگترین مصلحین قرن بیستم به شمار آورد، بلکه او ادیبی تمام عیار نیز محسوب می شود که متأسفانه این رویه ی شخصیت امام برای عموم چندان آشکار و مبرهن نشده است. نگارنده به هیچ وجه ادعا نمی کند که توانسته باشد حتی گوشه ای از ظرایف ادبی امام را در این مختصر بیان نماید، بلکه صرفاً کوششی بوده است که نگارنده همیشه در آروزوی برداشتن گامی در این جهت بوده است.
والسلام
* * *
1 - چهل حدیث، حضرت امام خمینی(س)، معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ اول، آذر ماه 1373
2 - Babbic, E. K. (1993) "Survey research methods" Belmont, CA. Wadsworth
3 - Kaplan, M. et al. (1986) "the conduct of Inquiry: methodology for the Behavourial sciences; " ky. Harper B* ROW
4 - Seliger, W. &*E. shohamy (1989) , second language Research Methods", oxford university press