گزارش کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی رحمه الله

گزارش کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی رحمه الله[1]

 حجة الاسلام و المسلمین قاضی زاده

 بسم الله  الرحمن الرحیم، الحمد لله  ربّ العالمین و ایّاه نستعین. در آغاز تشکر می کنیم از همۀ اندیشوران و فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی، عالمان بزرگواری که در ایام چهاردهمین سالگرد رحلت حضرت امام رحمه الله در این محفل حضور به هم رساندند و دعوت کنگره را لبیک گفتند. و درود می فرستیم به روح آن امام عارف که همۀ این کنگره ها و جلسات به یاد و نام ایشان است و درخواست می کنم در این ایام سالگرد برای شادی روح آن امام عزیز فاتحه ای قرائت بفرمایید.

فرهنگ و تمدن و حیات انسانی بیش از هر چیز مدیون حضور و فداکاری فرزانگانی است که با اندیشه و عمل خویش همچون مشعل فروزان، فرا روی جامعه قرار گرفته اند و بشریت را به خارج شدن از ظلمت جهل و شهوت و وارد شدن به نور دانش و پاکی و پارسایی فرا می خوانند. بدون تردید سهم آنانی که خود در به دست آوردن کمالات علمی و عملی سرآمدند، بیش تر است.

به راستی اگر نهضت انبیای الهی و مشعل فروزان رهروان آنان، جوامع بشری را گرمی نمی بخشید و روشن نمی ساخت، آیا زندگی بشریت در سایۀ حکومت قدرتمندان هواپرست و خودخواهان غیر مهذب جز مُردابی متعفن و آکنده از ظلم و ستم، تصویر دیگری داشت؟ امام خمینی در شرایطی یک تنه مشعل هدایت امت اسلامی را به دست گرفت که کم تر کسی باور می کرد انوار تابناک این مشعل، روزگاری اقصی نقاط جهان را درنوردد و پس از سال ها و قرن ها یأس و ناامیدی، عاشقان حقیقت و رهروان طریقت را امیدی دوباره بخشد.

آری به راستی فیض انفاس قُدسی و دم مسیحایی این رهرو خستگی ناپذیر وادی عشق به جان مردۀ بشریت حیاتی دوباره بخشید و اعجازگونه شب سیاه ظلم و خفقان را به صبح عدالت و آزادی رسانید و جان های بسیاری را به وصل جانان کشید. این همه هدایت و برکت از دهۀ پایانی عمر امام به جامعه رسید. این دهه در حقیقت دهۀ شهود و رهبری است که برخاسته از دهۀ غیب و عرفان و اخلاق ایشان است. گرچه دوران شاهدپروری و دوران مرجعیت و دوران سخت مبارزه و تبعید و هجرت نیز، سهم خاص خویش را داشتند. آری، گرچه او شخصیتی جامع الاطراف بود و در علوم متعدد تبحر داشت و کمالات علمی را با فضایل و ملکات اخلاقی و عملی جمع کرده بود، اما تأثیر دورۀ تهذیب و اخلاق و عرفان در شخصیت ایشان را نمی توان نادیده گرفت؛ به گونه ای که تقلید شخصیت امام جز از منظر اخلاق و عرفان راه به جایی نمی برد.

در دهه ای که از تألیف کتاب مصباح الهدایه در بیست و هفت سالگی آغاز شد و تا نگارش متن کتاب سرّ الصلاة در سی و هشت سالگی ایشان ادامه یافت، شخصیتی پدید آمد که مراتب سلوک را چنان طی کرد که به حق قهرمان اسفار اربعه شد. گرچه در سلسلۀ عارفان محقّق جای گرفت، ولی بر خلاف بسیاری از آنان در سیر من الخلق الی الحقّ متوقف نگشت و برای اصلاح زندگی انسان و حاکمیت قانون خدا به سیر بالحقّ فی الخلق رسید. عرفان امام نه تنها مایۀ انزوای عارف نشد که سبب نجات جامعه از انزوا گردید، و انسان هایی را تربیت کرد که عابدان شب و شیران روز گردیدند.

گرچه خاطرات خوش جلسات اخلاق امام در مدرسۀ فیضیه و تربیت شاگردان سالک، جز در کام حاضران محضرش در آن سالیان دور تکرار نشد، اما کوله باری از آن فضایل و معارف با وی همراه بود و عطر دل انگیزش مشام جان را سرمست می کرد و گاه گاهی نیز لب به سخن می گشود و خمیرمایۀ خویش را ظاهر می ساخت.

این ویژگی شخصیتی حضرت امام، همراه با دو نکتۀ دیگر، ضرورت تشکیل کنگره ای با موضوع اخلاق و عرفان امام را فراهم آورد، آن دو نکتۀ دیگر، یکی کم تر پرداختن به اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام در مقایسۀ با دیگر ابعاد شخصیتی ایشان بود؛ به طوری که دربارۀ نُه کتابی که حضرت امام در سنین جوانی و میان سالی در حوزۀ اخلاق نوشته اند،  کم تر پژوهش و تحقیق در خوری صورت گرفته است و اصولاً کم تر کسی از مُریدان و شاگردان امام در مطالعۀ دقیق آثار عرفانی و اخلاقی امام موفق گردیده است. از سوی دیگر نیاز جامعۀ امروزِ ما به اخلاق و عرفان است؛ به گونه ای که عصر حاضر را «عصر بحرانِ معنویت» نام نهاده اند و انسان سرگشتۀ امروز به چیزی جز روی آوردن به معنویت راستین نمی اندیشد.

جامعۀ امروز ما بیش از هر زمان نیازمند است که در عرصه های اجتماعی و در روابط بین دولت و ملت و در عرصۀ حکومت، رویکرد اخلاقی، همچون سیره ای که امام در ده سال دوران زمام داری خود داشتند، برای خود داشته باشد، و از آن سیره سرمشقی دوباره بگیرد. این نکات زمینۀ تشکیل مقدمات این کنگره را فراهم آورد.

در خلال حدود دو سال فعالیت دوستان عزیزی که در کمیتۀ علمی و اجرایی فعالیت می کردند، حدود دویست و پنجاه و پنج مقالۀ علمی به دبیرخانۀ کنگره واصل شد که با همراهی تعداد زیادی از فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی، این مقالات به بحث و بررسی گذاشته شد و حدود صد و بیست مقاله مورد پذیرش قرار گرفت که بعضی از مجلّدات آن همین امروز آمادۀ انتشار است و بقیه نیز تا چند روز دیگر به دست عزیزان می رسد. جالب است بدانید که از این تعداد مقاله بیست و چهار مقاله را خواهران عزیز، و بقیه توسط برادران تهیه شده است. به لحاظ تحصیلات دانشگاهی و حوزوی، نود و هشت نفر از نویسندگان تحصیلات حوزوی محض داشته، و چهل و شش نفر تحصیلات دانشگاهی محض، و سی و دو نفر دارای تحصیلات حوزوی و دانشگاهی بوده اند. جدای از مقالات متعددی که در حوزۀ اخلاق و عرفان و سیره و میراث معنوی امام نوشته شده که حدود صد مقاله در حوزۀ عرفان، صد مقاله در حوزۀ اخلاق فردی و اجتماعی و بقیه در حوزۀ سیرۀ عملی امام و میراث عرفانی امام بوده.

از فعالیت های کمیتۀ علمی، مصاحبه با یاران و شاگردان و نزدیکان امام دربارۀ سیرۀ عملی و دیدگاه های اخلاقی و عرفانی حضرت امام بوده که بیش از سی مصاحبه انجام گرفته که در یک مجلد در دست انتشار است.

نشریۀ اشراق، از دیگر فعالیت های کمیتۀ علمی است و ما سعی کردیم بخشی از این مقالات و مصاحبه ها و مطالبی که دوستان و عالمان عزیز زحمت آن را کشیده اند، به نوعی در این نشریه منعکس کنیم. همچنین نشریۀ آینۀ پژوهش و نشریۀ متین  با همکاری دبیرخانه کنگره، ویژه نامه هایی را در این زمینه منتشر نموده اند.

از دیگر فعالیت هایی که در کنگرۀ اندیشه های اخلاقی  ـ  عرفانی حضرت امام صورت گرفته، بخشی تحت عنوان خدمات تحقیق بوده که ما سعی کردیم با فراهم آوردن مجموعۀ مقالات عرفانی که تا کنون در حوزۀ اندیشۀ امام نوشته شده و برداشتن فیش هایی در حوزۀ اندیشۀ نویسندگانمان و کسانی که نیاز داشتند، کمک کنیم که مقداری ـ به یک معنا ـ اطلاع رسانی مناسب از دیدگاه های طبقه بندی شده داشته باشیم.

هم اکنون مجموعۀ آثار کنگره در پانزده جلد فراهم آمده است، مجموعۀ نامه های عرفانی حضرت امام در یک جلد تحت عنوان نامه های عرفانی جمع آوری شده، که به همراه تحقیق و توضیح واژگان نامه هایی است که حضرت امام از آغاز جوانی تا نزدیک رحلتشان، به مناسبت های مختلف به یاران، شاگردان و اعضای خانواده نگاشته اند.

الهی نامه، عنوان دیگری است که مجموعۀ ادعیۀ امام را که با تعبیر خدایا، خداوندا شروع شده، جمع آوری کرده است. نیایش نامه، یکی دیگر از آثاری است که مجموعۀ ادعیه را جمع آوری کرده است.

مقالات کلاً در هشت جلد جمع آوری شده است که چهار جلد آن مقالات عرفانی، سه جلد مقالات اخلاقی، و یک جلد هم مقالات مربوط به سیره و میراث معنوی حضرت امام است. درآمدی بر بافت شناسی آثار منظوم امام خمینی، مصاحبه های علمی، مأخذشناسی توصیفی و چکیدۀ مقالات کنگره، از دیگر آثاری است که ان شاءالله  در اختیار عزیزان اندیشمند و فرهیخته قرار خواهد گرفت.

نکته ای که در پایان می خواهم خدمت سروران عرض کنم، عرض تشکری است اوّلاً از ریاست محترم کنگره، حضرت آیة الله  جوادی آملی که با وِزانت خودشان و با قبول ریاست کنگره به نوعی نشان دادند که مباحث اخلاقی و عرفانی در حوزه علمیه، از اهمیت خاصی برخوردار است و این مباحث ان شاءالله  با هدایت ها و ارشادات ایشان و عالمانی نظیر ایشان می تواند پویایی خود را بیش از پیش حفظ کند.

همچنین از تولیت محترم آستان مقدس امام خمینی، حضرت حجة الاسلام والمسلمین حاج سید حسن آقا که با حسن ظنّ و با پی گیری ها و با عنایت هایی که داشتند، سعی کردند که زمینۀ برگزاری چنین کنگرۀ عظیمی فراهم بشود. و نیز از مسئولان محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار تهران و قم و همۀ عزیزانی که به نحوی ما را یاری کردند، به ویژه واحدهای مختلف کمیتۀ علمی و کمیتۀ اجرایی تقدیر و تشکر می کنم.

نکتۀ دیگر این که واقعاً ما برای انتخاب مقالات، انتخاب سخنرانی ها در فشار خاصی بودیم؛ به خاطر این که مطالب خوب زیادی بود، مقالاتی که بالاتر از هفتاد امتیاز را در مجموع داشته در بیش از پنجاه تا شصت مقالۀ ما بوده و خیلی از این مقالات حرف های نو داشتند، اما معیار انتخاب این بوده که مقالاتی باشد که هر کدام حوزه ای از حوزه های اخلاق و عرفان امام را پوشش بدهد، به نوعی تنوع موضوعی داشته باشد، تنوع نویسندگان، از دانشگاهیان و حوزویان، آقایان و خواهران گرامی داشته باشد. و سعی کردیم که بعضی از مقالات را در نشریه هایی که ذکر شد ارائه نموده و بعضی را هم در کنگره ارائه بدهیم.

امیدواریم که مجموعۀ فعالیت هایی که دوستان انجام دادند مرضی پروردگار متعال و موجب شادی روح حضرت امام باشد. اگر انتقادی یا اشکالی در مجموعۀ کارهای علمی هست، قاعدتاً به کمیتۀ علمی و بیش از همه به من برمی گردد که با بزرگواری خود خواهید بخشید و البته از رهنمودهای شما برای فعالیت های بعد بهره مند خواهیم شد.

این نکته را هم به عنوان آخرین نکته عرض کنم که، ما سعی کردیم وسیع ترین بخش  کنگره را به مقالات اختصاص بدهیم که با فعالیت های متراکم دوستان انجام شده تا  به  نوعی از زحمات پژوهشی که در حوزۀ دین و فرهنگ صورت می گیرد قدردانی کرده  باشیم.

«والسلام علیکم و رحمة الله  و برکاته»

 منبع: مجموعه آثار 13 ـ امام خمینی و اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی (مصاحبه های علمی)، ص 569.