امام خمینی(س) و احیاء نماز جمعه

امام خمینی(س) و احیاء نماز جمعه

سخنرانی پروفسور حامد الگار – آمریکا

ترجمه: محمد رامین خوش لسان

موضوع بحث بنده «امام خمینی(س) و احیاء نماز جمعه» است، در ابتدا به سابقه نماز جمعه در تاریخ اسلام عموماً در تاریخ تشیع و ایران خصوصاً اشاره می کنم. اولین نماز جمعه از طرف حضرت پیامبر اکرم(ص)در روز اول ماه ربیع الاول در پایان هجرت از مکه به مدینه برگزار گردید، و مکان آن، در وادی «رامونا» بود که بعدها مسجدی به نام «جمعه» در آنجا ساخته شد. این مطلب که اولین نماز جمعه اسلام از طرف حضرت پیامبر(ص) در آستانه تأسیس اولین دولت اسلامی برگزار شد، برای ما اهمیت دارد و پیوند نزدیک و عمیق بین نماز جمعه با امور سیاسی و حاکمیت اسلام را به خوبی نشان می دهد و می توان گفت برگزاری نماز جمعه تجلی مهمی از حاکمیت اسلام بوده است. البته همین نماز جمعه اول از طرف حضرت پیامبر گرامی(ص) سبب نزول آن آیۀ شریفه که: (یا ایها الذین امنوا اذا نودی الصلوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون) از دیدگاه شیعه، نظر به این که حکومت و ولایت، حق ائمه اطهار(س) است، برگزاری نماز جمعه به عنوان تجلی حاکمیت مشروع در اسلام نیز از حقوق و وظایف ائمه اطهار(س) می باشد، ولی در طول تاریخ به علت تحولات نامطلوبی که در حکومت اسلامی وقوع یافت، اکثر ائمه(س) به استثناء مولای متقیان حضرت علی(ع) از برگزاری نماز جمعه محروم شدند[1] و حتی می توان گفت که در بین شیعیان هم نماز جمعه به طور جداگانه، در تاریخ زیاد برگزار نشده و اگر هم ترتیب یافته، ما از آن واقف نیستیم.

از ابتدای سقوط حکومت اسلامی و تبدیل آن به نوعی سلطنت در زمان بنی امیه، متأسفانه نماز جمعه از مسیر اصلی خود خارج و دچار انحراف شد، و بین فقهای شیعه در زمان غیبت وجود مبارک حضرت صاحب الزمان(عج) مسأله جواز و یا عدم جواز برگزاری نماز جمعه تا مدتها مطرح و مورد اختلاف بود. البته به مرور زمان اکثر فقهای شیعه به این نتیجه رسیدند که برگزاری نماز جمعه حکم وجوب تخییری دارد، یعنی مؤمنین شیعه در روز جمعه یکی از این دو فریضه را باید به جا بیاورد؛ نماز ظهر و یا نماز جمعه. و احتیاطاً جمع بین این دو هم از طرف بسیاری از دانشمندان شیعه توصیه شده است. با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران در زمان صفویه، مسئله «نماز جمعه» اهمیت خاصی پیدا می کند و البته باز هم اختلافی بین نظرات علمای شیعه می بینیم؛ کسانی که از سرزمین های عربی به ایران مهاجرت کرده و به ترویج مذهب تشیع در ایران کمک کردند، عالمانی از قبیل علی کرکی که از جبل عامل لبنان به ایران مهاجرت کردند، در وجوب نماز جمعه بسیار مصرّ بودند و از آن طرف افراد دیگری از قبیل شیخ ابراهیم خطیفی با برگزاری نماز جمعه کاملاً مخالف بودند و در نتیجه در طول دوران صفوی، نماز جمعه به طور مرتب برگزار نمی شد و میان علمای شیعه از هر دو طرف، اظهارنظرهای مختلفی رد و بدل شد.

در اواخر قرن هجدهم میلادی اختلاف نظری که قرنها بین فقهای اخباری و اصولی در جریان بود، به نفع اصولیون خاتمه یافت؛ و با پیروزی جریان اصولی، در فقه شیعه مسأله نماز جمعه اهمیت بیشتری پیدا کرد. با روی کار آمدن خاندان قاجار در اکثر شهرهای مهم ایران از جمله تهران، اصفهان، تبریز، قم و مشهد نماز جمعه برگزار می شد و امام جمعه نیز در اکثر این شهرها از طرف پادشاه و افراد درباری و گاهی با مشورت علمای محل تعیین می شد. همین مسئله باعث شد که از اهمیت نماز جمعه کاسته شود، مخصوصاً در زمان ناصرالدین شاه امام جمعه آلتی در دست حکومت بود. در زمان امیر کبیر، امام جمعه تقریباً حکم حامی دولت مرکزی را پیدا می کند و از آن زمان به بعد منصب امام جمعه تهران، موروثی می شود و کار به جایی می رسد که یکی از افراد این سلسلۀ امام جمعه ها، در سن یازده سالگی به این منصب می رسد و با توجه به این که پیش نمازی و خطبه خواندن در این سن شرعاً جایز نیست، تا رسیدن به سن بلوغ، وکالتاً شخص دیگری نماز جمعه را برگزار می کرد. این نمونه ای از دوره قاجار است که در آن نماز جمعه بیشتر شیوع پیدا کرد ولی محتوای صحیح خود را از دست داد و یک نوع وابستگی به سیاست دربار فاسد قاجاریان داشت.

در دوره خاندان پهلوی، وضع نماز جمعه با قبل از آن فرق چندانی نداشت و به قول مرحوم آیت الله طالقانی – رضوان الله تعالی علیه – در تمام این مدت، نماز جمعه حالت نیمه تعطیل داشت. تا جایی که بنده اطلاع دارم اولین کسی که خواهان تجدید مؤثر نماز جمعه در ایران در زمان خاندان منفور پهلوی شد، مرحوم نواب صفوی بنیانگذار نهضت فدائیان اسلام است. ایشان در کتابی که به نام «رهنمای حقیقت» تألیف نمودند، خواستار این شدند که: «... در تمام شهرهای کوچک و بزرگ نماز جمعه در مساجد بزرگی اقامه شود و در روزهای جمعه، شاه، رجال حکومت از نخست وزیر تا پایین ترین مأمور دولت، اشراف مملکت، رؤسای اصناف و طبقات مختلف، در مرکز و شهرهای کوچک به شرکت در نماز جمعه واداشته شوند.» مرحوم نواب صفوی در آخرین کلام خود به «واداشتن» اشاره می فرمایند، یعنی حضور در نماز جمعه نظر به اهمیتش، «اجباری» باشد، البته این به معنی فتوا به واجب بودن نماز جمعه نیست، بلکه به نقش مهم نماز جمعه در جامعه برای آگاه کردن همه اقشار به مسائل جاری مملکت اشاره دارد.

احیاء واقعی نماز جمعه در ایران یکی از دست آوردهای عظیم انقلاب کبیر اسلامی ایران است و ما آن را مانند بسیاری از برکات، مدیون حضرت امام(س) هستیم. حضرت امام(س) در کتاب «کشف الاسرار» که در اولین سالهای سلطنت محمد رضا شاه انتشار یافت، اشاره کوتاهی به مسأله نماز جمعه کردند، ولی در کتاب «تحریرالوسیلة» که در زمان تبعید به ترکیه تألیف فرمودند، به طور مشروح پیرامون آن مسائلی را ذکر کردند. البته بعضی از مسائل مربوط به نماز جمعه که در این کتاب آمده است، در اکثر کتب فقه شیعه و حتی غیر شیعه نیز به چشم می خورد؛ مانند مسائل مربوط به محل برگزاری نماز، تعداد شرکت کنندگان و... ولی یک از مسائل مربوط نماز جمعه در کتاب تحریر الوسیله حضرت امام(س) مسأله ای است که نسبت به آن دوران کاملاً تازگی داشت، ایشان در آن جا فرموده اند: «و بالجملة جمعة و خطبتاها من المواقف العظیمة للمسلمین کسائر المواقف العظیمة مثل الحج و المواقف التی فیه العقیدین و غیرها و مع الاسف اغفل المسلمون علی الوظایف المهمة السیاسة فی هذا و فی غیرها من المواقف السیاسیة دین الاسلامیة فالاسلام دین السیاسة بشؤونها یظهر لمن له ادنی تدبر فی الاحکام الحکومیة و السیاسیه و الاجتماعیة و الاقتصادیة فمن توهم عن الدین منفک عن السیاسة فهو جاهل لم یعرف الاسلام و لاسیاسة.»

حضرت امام(س) می فرمایند: نماز جمعه از اهمیت سیاسی فوق العاده ای برخوردار است و تأکید می کنند که اسلام، دین سیاست است و هر کس خیال کند که اسلام منفک از سیاست است، جاهل بوده و از اسلام و سیاست اطلاع ندارد. این بیان واضح و قاطع حضرت امام(س) از چندین نظر دارای اهمیت می باشد ولی در احیاء نماز جمعه به عنوان تجلی ترکیب اسلام و سیاست نقش فوق العاده  مهمی داشته است.

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در بعضی از شهرهای ایران از جمله قم و اصفهان از طرف روحانیت انقلابی و مردم، نماز جمعه اقامه، و مسائل روز، خیانت و وابستگی رژیم منفور سلطنتی، جنایات آمریکا و صهیونیسم مطرح می شد، ولی برگزاری رسمی نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اولین تابستان آغاز شد و مرحوم آیت الله طالقانی(ره) در این امر نقش مؤثری داشتند و برخی از علما در تماس با حضرت امام(س) پیشنهاد کردند که برای تعیین امام جمعه در اکثر شهرهای ایران اقدام نمایند و حضرت امام(س) نیز به عنوان رهبر جمهوری اسلامی و ولی امر مسلمین، امام جمعه اکثر شهرهای مهم ایران را تعیین کردند. در کنگره جهانی ائمه جمعه و جماعات که شرکت کنندگان آن از طرف حضرت امام(س) پذیرفته شده بودند، ایشان در بیاناتی گهربار اشاره فرمودند که: «نماز جمعه یکی از بزرگترین پدیده های اسلامی و یکی از مهمترین ره آوردهای انقلاب اسلامی ما است. اگر این انقلاب اسلامی جز این نماز جمعه به ما چیز دیگر نداده بود برای ملت ما و مسلمین کافی بود.» بنابراین برقراری نماز جمعه از نظر حضرت امام(س) فوق العاده اهمیت داشت، نه تنها به این خاطر که نماز جمعه به منزلۀ حج کوچکی است و توده های مسلمان در یک شهر گرد هم جمع می شوند، بلکه مهم آن است که بعد از شرکت در نماز جمعه، از خطیب، دانشمند و عالمی که نماز جمعه را برگزار می کند چه مطالبی را می شنوند. حضرت امام(س) در سال 1357 هـ . ش در دیدار با گروهی از علاقه مندان و عاشقان آن حضرت فرمودند: در خطبه نماز جمعه مقدرات مملکت باید بیان شود، مسائل سیاسی مملکت جریان باید پیدا کند، مسائل اجتماعی در مملکت باید جریان پیدا کند گرفتاریها و اختلافات مسلمانها در آن خطبه ها باید حل شود و رفع شود، جنایات امثال محمدرضا خان باید در این خطبه های جمعه گفته شود و انتقاد شود راه هایی که ممکن است با آن راه ها آن جانی ها را از بین بُرد در نماز جمعه باید گفته شود. نماز جمعه عبادت است لیکن عبادتی که مُدغَم در سیاست است، سیاست مدغم در عبادت است. در همین جمله اخیر باز هم پیوند و نزدیکی بین سیاست و دیانت و عبادت در نماز جمعه به چشم می خورد.

اولین امام جمعه ای که از طرف حضرت امام(س) تعیین شد، مرحوم آیت الل  طالقانی(ره) بودند و اولین خطبه ای که ایشان ایراد فرمودند در روز 5 مرداد 1358 هـ . ش و یا 27 جولای 1979میلادی بود. متن خطبه مرحوم آیت الله طالقانی(ره) اهمیت فوق العادۀ نماز جمعه را در جمهوری اسلامی ایران کاملاً نشان می دهد. ایشان در آن خطبه بعد از خواندن آیه ای از سورۀ مبارکه جمعه درباره نماز جمعه فرمودند: «این آیه دستور اجتماع توحیدی و  عظیم جمعه است؛ همین اجتماعی که سالها در متن ما مسلمانان ایران به صورت نیمه تعطیل درآمده بود. امروز طلیعه انجام این فریضه بزرگ الهی، این صف بزرگ توحید و جهاد است.» ایشان افزودند: «وظیفه اصلی خطیب در نمازهای جمعه این است که نمازگزاران را با وظایفی که به عهده دارند و مشکلاتی که در طول هفته قبل با آن روبرو شده اند، آگاه و آشنا سازد. مسئله دیگری که در اولین خطبه مرحوم آیت الله طالقانی(ره) اهمیت فوق العاده ای دارد این است که با توجه به این که شرکت کنندگان در نماز جمعه جمعیت محدودی هستند ولی این را نباید فراموش کرد که در همان اوقات در سراسر جهان اسلام، مسلمین برای برگزاری نماز جمعه جمع شده اند و یک نوع اتصال بین این جماعات وجود دارد.

بنابراین می توان گفت که نماز جمعه نه تنها مظهر وحدت نمازگزاران است بلکه مظهری است برای وحدت تمام مسلمین. مرحوم طالقانی(ره) چنین فرمودند: «این صفی است که اکنون در یک گوشه تهران با نبود امکانات لازم و در این چنین شرایطی تأسیس شده است و باید در این کشور شیعی و اسلامی ارتباطمان را با همه برادران سنی محکم کنیم و در همه جا کسانی که دارای چنین شرایطی که در فقه ما بیان شده است، هستند نماز جمعه را با جمعیت اقامه کنند. این صفی است که نه تنها در داخل مرزهای ایران به هم پیوسته شود، بلکه  حلقه ای است که با دیگر کشورهای اسلامی سست یا قطع شده بود و باید پیوسته شود.»

یکی از مهمترین جنبه  های مبارک انقلاب اسلامی ایران این است که نه تنها در محدوده کشور ایران به پیروزی رسید بلکه یک انقلاب عظیم جهانی اسلامی به وجود آمد. ایران تا حدود زیادی بعد از پیروزی انقلاب، با وجود پشتیبانی وسیع مردمی در سراسر کشورهای اسلامی، از حمایت دولتی سایر کشور محروم ماند و مجبور شد از حاکمیت خود دفاع کند و ارزش و اهمیت جهانی انقلاب اسلامی ایران در این است که نه تنها در ایران بلکه در تمام کشورهای اسلامی به عنوان الگویی درآمده است که کفار را به رعب می اندازد.

گرچه ایران یک کشور بزرگ و تاریخی، با توانایی بالایی است، لیکن سبب خصومت آمریکا و اسرائیل با ایران، تنها انقلاب اسلامی ایران نیست، بلکه عامل نگرانی و وحشت کفار این است که در ایران اسلامی حرکتی پیروز شده که می تواند تمام مسلمین را به سوی رهایی، آزادی، استقلال، شرف و کرامت رهنمون کند. نماز جمعه ای که مرحوم طالقانی(ره) به دستور حضرت امام(س) برگزار نمودند، تجلی خوبی از همین مسأله بود و از تمام خواهران و برادران ایرانی خواهش می کنم این مسأله را همیشه به یاد داشته باشند که اهمیت انقلابشان منحصر به خاک پاک ایران نیست و انقلاب اسلامی را نوعاً، ذاتاً و ماهیتاً نمی توان درکشوری خاص، محدود کرد.

یکی از تجلیات مهم حضور دایمی مردم در صحنه بعد از پیروزی انقلاب عبارت از شرکت آنها در نماز جمعه بود و جالب توجه است که حضرت امام(س) تمام اقشار ملت، از جمله «زنان» را هم به شرکت به نماز جمعه تشویق فرمودند. جمله یکی از استفتائاتی که بعد از پیروزی انقلاب از ایشان شده، این است که: آیا شرکت بانوان در نمازهای جماعت یومیه و نماز جمعه کراهت دارد یا خیر؟ حضرت امام(س) در جواب فرمودند: «کراهت ندارد، بلکه در بعضی موارد، مطلوب است.» یعنی حضور خواهران محترم در نماز جمعه مطلوب است و در آنجا با مسائل روز آشنایی پیدا می کنند.

احیاء نماز جمعه در ایران مانند اکثر جنبه های انقلاب، انعکاس وسیعی در سایر کشورهای اسلامی داشته است. وقتی برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب به ایران مسافرت کردم، در یکی از کشورهای مسلمان همسایه ایران توقف داشتم و در نماز جمعه یکی از مساجد بزرگ آن کشور حاضر شدم و ملاحظه نمودن که محتوای خطبه های نماز جمعه بسیار بی  روح بود و بر شعور و آگاهی نمازگزار افزوده نمی شد، بلکه  تنها تکرار مکررات بود، ولی وقتی در نماز جمعه ای که در دانشگاه تهران برگزار می شد، شرکت کردم، جنب و جوش نمازگزاران مرا به یاد حج می انداخت سرش آن است که نمازهای جمعه در ایران با الهام از تعالیم حضرت امام(س) برگزار می شود و معیار و مقیاسی در اکثر کشورهای اسلامی برای خطبه ها شده است. متأسفانه در بسیاری از کشورهای اسلامی، متن خطبه از طرف دولت تدوین و طراحی شده و برای قرائت به امام جمعه تحویل داده می شود و سرپیچی از دستورات دولت عواقب بدی را به دنبال خواهد داشت. و این که بعضاً شاهد هستیم که حتی درهمان کشورهای همسایه، گاهی امام جمعه از متن تهیه شدۀ دولت خارج شده و مطالبی را که در رشد شعور و آگاهی مسلمانها تأثیر دارد مطرح می نماید، انعکاس و تأثیر نماز جمعه های عظیم ایران در بقیه کشورهای اسلامی است. اکنون نماز جمعه دیگر نمی تواند و نباید جنبۀ تشریفاتی داشته باشد، بلکه باید حالت تحرک و پویایی پیدا کند و این را مدیون حرکت مبارک حضرت امام(س) هستیم.

منبع: مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و احیاء تفکر دینی، ج 2، ص 431.