بررسی برخی از شیوه های نظارت و کنترل در مدیریت و رهبری حضرت امام خمینی

بررسی برخی از شیوه های نظارت و کنترل در  مدیریت و رهبری حضرت امام خمینی

 □ علیرضا رادفر

 مقدمه

پدیده شگرف رهبری امام خمینی در واقعه کم نظیر انقلاب اسلامی با توجه به تحول عظیمی که در ربع قرن اخیر در ایران اسلامی و عالم ایجاد کرد، حادثه ای نیست که محققان بتوانند به آسانی از کنار آن عبور کنند. رهبری امام خمینی که از نسل رهبری های انبیاء و ائمه الهی(ع) بشمار می رود، در عصر حاضر، در لباسی نو، گونه جدیدی از رهبری را عرضه نمود که تحلیل آن برای محققانی که مدیریت در اسلام مورد مدّاقه و وجه همت آنان می باشد، امری ضروری می نماید. به این ترتیب تبیین اندیشه های مدیریتی این رهبر فقید در هر یک از وظایف و رویکردهای مورد بحث در این علم و ورای آن امری است که از این الگوی مدیریتی مطلوب می نماید.

نظارت و کنترل از مباحث اصلی در مدیریت و یکی از وظایف مهمی است که تکمیل کننده سایر وظایف به شمار می آید. بدون این اصل ضروری هیچ برنامه ای بدرستی اجرا نشده و انجام هیچ فعالیتی در رسیدن به اهداف قرین توفیق نخواهد بود، مگر آنکه کنترل های لازم نسبت به آن به عمل آمده باشد. پذیرش این واقعیّت آشکار می سازد که ضرورت دارد در هر رهبری موفق و مدیریت اثر بخشی یک مکانیزم کنترل مبتنی بر استانداردهای خاص و مشخص، حافظ و تضمین کننده فعالیت ها در رسیدن به اهداف باشد.

از این اصل ضروری طبقه بندیه ای مختلفی از نظر «زمانی»،«سازمانی»،«مقداری» و از حیث «زمان اعمال کنترل در فرایند وظیفه» ارائه شده است. (جاسبی– 1373 – 261 و 262) آنچه در این مقاله مطمع نظر است طبقه بندی نظارت و کنترل بر اساس «واحدنظارت کننده» می باشد. در این طبقه بندی اگر واحد نظارت کننده خود یا یکی از اجزای دستگاه مورد نظر باشد، نظارت و کنترل درونی و اگر واحد نظارت کننده بیرون ازشخص و یا دستگاه مورد نظر باشد، نظارت و کنترل بیرونی تعریف می شود.

این مقاله بر آن است تا با توجه به طبقه بندی مذکور از نظارت و کنترل به تبیین و تحلیل این موضوع در رهبری حضرت امام خمینی پرداخته و برای این سؤالها پاسخ مناسبی ارائه نماید. اولاً- آیا امام خمینی در انجام وظیفه خطیر رهبریشان به نظارت و کنترل توجه داشته اند؟ ثانیاً- مضامین و شاخصهای موجود در کلام امام در هر کدام از این شیوه ها- نظارت درونی و نظارت بیرونی- چه چیزهایی بوده و تأکید ایشان بر کدامینِ آنها بیشتر می باشد؟

 

مبانی نظری تحقیق:

 تعریف کنترل:

از کنترل تعاریف گوناگونی به عمل آمده است که اگرچه از جهت لفظی ممکن است متفاوت باشند اما از نظر مفهوم و معنی یکسان و مشابه هستند. نظارت در لغت به معنای نگاه، بررسی و حفاظت دقیق می باشد و در متون مدیریتی عبارت است از حفظ و اصلاح موازینی که مظهر عملیات مطلوب است. طبق تعریفی دیگر، کنترل عبارت است از یک کوشش منظم در ایجاد ضوابط عملیاتی بر اساس اهداف برنامه جهت طراحی یک بازخورد اطلاعاتی به منظور مقایسه عملیات انجام یافته با استانداردهای از پیش تعیین شده که در نتیجه هر نوع اقدام لازمی انجام شده تا اطمینان حاصل گردد که منابع به مؤثرترین شکل در نیل به اهداف سازمان بکار گرفته شده است. (جیمز استونر و چارلز ونکل – 1986 - 574) تمامی این تعاریف کنترل را نوعی مقایسه بین آنچه هست و آنچه باید باشد دانسته اند. بر اساس تعاریف مذکور، کنترل فعالیتی است که ضمن آن، عملیات پیش بینی شده با عملیات انجام شده مقایسه می شود و در صورت وجود انحراف بین آنچه باید باشد و آنچه هست به رفع آنها اقدام می شود. (الوانی - 1371- 88)

 

مراحل کنترل: 

مراحل کنترل عبارتند از:

• تعیین معیار یا ضابطه(استاندارد) در کنترل
• سنجش عملکرد
• تشخیص انحرافات و تحلیل علل آنها
• اقدامات اصلاحی

 انواع کنترل:

طبقه بندیهای مختلفی از نظارت و کنترل صورت گرفته که مدیر به تشخیص خود و با توجه به شرایط و موقعیتهای موجود از انواع مختلف کنترل در جهت انجام وظیفه خویش بهره می گیرد. کنترل از ابعاد زمانی به دائم و متناوب و از نظر سازمانی به متمرکز و غیر متمرکز و از حیث مقداری به کمی و کیفی طبقه بندی شده بعلاوه با توجه به اینکه کنترل در چه زمانی از تبدیل فرایند داده به ستاده صورت می گیرد به کنترل پیش از عمل، کنترل حین عمل و کنترل بعد از عمل طبقه بندی می شود. اما در تقسیم بندی دیگری که مطمع نظر این تحقیق است به نظارت و کنترل از جنبه «واحدنظارت کننده» توجه شده است. در این نوع طبقه بندی دو نوع کلی کنترل وجود دارد، اختلاف اساسی بین آن دو این است که آیا واحد نظارت کننده خود یکی از اجزای دستگاه مورد نظارت است یا نه؟ (صادق پور - 1374- 162) به این ترتیب با توجه به تعریف مذکور نظارت و کنترل می تواند به دو شیوه درونی و یا بیرونی صورت پذیرد.

نظارت درونی: هدفی که در خود کنترلی یا نظارت درونی دنبال می شود، ایجاد حالتی در وجود فرد است که او را به انجام وظایفش متمایل سازد بدون آنکه عاملی خارجی او را تحت کنترل داشته باشد. (نبوی - 1375- 209) خود کنترلی پدیده ای است که بطور ناخودآگاه در همه افراد سالم به نوعی متناسب با رشد فکری و بلوغ احتمالی آنان وجود دارد و به آن رفتارهایی اشاره دارد که فرد برای بدست آوردن نتایج خود برگزیده و به طور عمد انجام می دهد.

نظارت بیرونی: در نظارت بیرونی واحد نظارت کننده خارج از فرد و یا دستگاه مورد نظر است و به دو شکل قابل اعمال می باشد. الف ـ نظارت مستقیم یا نظارت آشکار که مدیر بدون هیچگونه واسطه ای بر کار دستگاهها و نوع فعالیت ها ناظر بوده و از ریزترین تا درشت ترین مسائل را کنترل نموده و شخصاً مراحل گوناگون نظارت را می پیماید. ب ـ  نظارت غیر مستقیم که می تواند به صورت تفویض اختیار از سوی مدیر به افراد مشخصی صورت پذیرد و یا بصورت نظارت پنهانی باشد که درآنصورت مدیر ازطریق عوامل و دستگاههای مختلف که به منزله چشم های ایشان می باشند کار نظارت را انجام می دهد. (تقوی دامغانی-1374-95،98)

 

روش تحقیق:

با توجه به قلمرو موضوعی تحقیق، جامعه آماری تحقیق دوره بیست و دو جلدی صحیفه امام است و چون این مجموعه از نظر تاریخی، کلیه پیامها، سخنان و نامه های حضرت امام را از سال 1312(هـ.ش) تا زمان رحلت ایشان (چهارده خرداد 1368) پوشش می دهد، فاصله زمانی مذکور قلمرو زمانی تحقیق می باشد. همچنین با توجه به ماهیّت و هدف تحقیق حاضر، که تحقیقی توصیفی- تاریخی بوده و از جمله تحقیقات «پس از وقوع» به شمار می آید. (ایساک و میچال-1971-13) در این تحقیق از روش تحلیل محتوی به همراه تحلیل کلاسیک متن که برای اینگونه تحقیقات روش مناسب و قابل اعتمادی است بهره گیری می شود.

از دیدگاه موریس دوورژه « تحلیل محتوی مقوله بندی همه اجزاء یک متن در جعبه های مختلف است، به گونه ای که مقدار عناصری که در هر جعبه مرتب شده اند متن را مشخص می کنند.» (دوورژه – 1366 - 118) بدین ترتیب در تحلیل اسناد به روش تحلیل محتوی، مقوله بندی از مهمترین مراحل کار است. با توجه به هدف و موضوعِ تحقیق، مقوله های مورد تأکید در این تحقیق، دو مقوله «نظارت و کنترل درونی» و «نظارت و کنترل بیرونی» می باشد.

هر مقوله دارای واحدهایی است که بوسیله آنها رد یا اثبات می گردد و می بایست در هر تحقیقِ مبتنی بر روش تحلیل محتوی، نوع این واحدها مشخص شوند. مضمون که عبارت از «یک مبتدا و خبر و یا یک مسند و مسندٌ الیه می باشد و به مطلب واحدی درباره موضوع گفته شده اطلاق می شود.» (فیروزان- 1360- 224) واحد تحلیل محتوی در این تحقیق خواهد بود.

همچنین برای استخراج مضامین از متون و اختصاص آن به مقوله های مورد بحث می بایست شاخصهای مناسب برای آن مقوله ها تعیین گردد تا با درک صحیح از مضامین و اختصاص آن به شاخصها، سؤالات موجود در تحقیق با توجه به فراوانی مطلق و فراوانی نسبی بدست آمده قابلیت سنجش و مقایسه با هم را بدست آورند.

 

تجزیه و تحلیل شدت:

یکی از مهمترین روشهای تحلیل محتوی روش تجزیه و تحلیل شدت می باشد در این روش محقق طبق روش کیوسرت می بایست پس از مشخص نمودن موضوع با استفاده از نظر چند داور نسبت به ارزش گذاری مضامین اقدام نماید و به هر جمله ارزشی برابر 1 تا 9 بدهد این ارزشها قراردادی است. حداکثر درجه شدت دارای ارزش 9 و حداقل دارای ارزش 1 می باشد

T= درجه شدت      

y = ارزش داده شده به شدت هر جمله           

n= تعداد جملاتی که دارای ارزش یک هستند                                                                             

N= تعداد کل جملات

در نتیجه گیری هر چه رقم بدست آمده از طریق فرمول مذکور، به 9 نزدیک تر باشد درجه شدت زیادتر و هر چه به 1 نزدیکتر باشد درجه شدت کمتری دارد.

 

اعتبار تحقیق:

منظور از اعتبار در تحلیل محتوی، میزان دقت در انتخاب شاخصهایی است که در راه سنجش مقوله های مورد نظر تهیه شده اند. به منظور دقت بخشیدن به نتایج، می توان اعتبار تحقیق را به دو صورت تجربی و صوری شناسایی نمود. (ساروخانی- 1375- 289)

در اعتبار تجربی برای شناختِ ضریب اعتبار، نتایج تحقیق با داده های متقن و شبهه ناپذیر مقایسه می شود و در اعتبار صوری میزان توافق متخصصان یک امر در رابطه با یک شاخص مورد نظر قرار می گیرد. در تحقیق حاضر این اعتبار به صورت صوری و با پرسشنامه ای تحت عنوان پرسشنامه معکوس ارزیابی شده است. (نادری- 1374- 166)

 

روائی تحقیق:

در تحلیل محتوی، روائی تحقیق به دقت در استخراج مضامین بستگی دارد و به این معنا که ابزار سنجش تا چه اندازه دارای ویژگی تکرارپذیری است؟و در صورت تکرار عملیات تا چه اندازه نتایج تحقیق  مشابه است، به میزان دقت در استخراج مضامین بستگی دارد. یکی از شیوه های شناخت روائی روش «آزمون ـ  آزمون مجدد» است که به این صورت تعیین می گردد.   

 

 

 

جهت آزمون روائی تحقیق حاضر،از طریق نمونه گیری تصادفی تعداد 40 عدد از مضامین انتخاب و به دو نفر از محققین آشنا به بحث داده شد تا به وسیله «آزمون- آزمون مجدد» آنها را بین محورهای فرعی مقوله های تحقیق توزیع کرده و مجدداً کد گذاری نمایند. پس از انجام این کار تعداد موارد مورد توافق و اختلاف بدست آمده با استفاده از فرمول بیان شده سنجیده شدکه با 85% درجه توافق و روائی تحقیق به تأیید می رسد.

 

تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق:

پس از مطالعه و بررسی مجلّدات صحیفه امام 1.524عدد فیش در موضوع نظارت و کنترل احصاء شد از این تعداد 978 عدد در ارتباط با مقوله های تحقیق بود که به اجمال به آن پرداخته می شود. از آنجا که واحد تحلیل، در تحقیق حاضر«مضمون» می باشد از این رو هر فیش بیان کننده یک مضمون است و اگر فیشی دارای چندین مضمون بوده کلیه مضامین آن استخراج شده است.

 

مقوله نظارت و کنترل درونی:

با توجه به بیانات حضرت امام خمینی و نتایج حاصل از پرسشنامه، کلیه مضامین موجود در فیشهای مربوط به مقوله نظارت و کنترل درونی را می توان در سه شاخص زیر قرار داد.

 جدول(1) شاخص های مقوله نظارت و کنترل درونی

 

هر یک از شاخص ها برگرفته از یک تعداد مضامین اصلی است. که به شرح آن پرداخته می شود.

 

1-    شاخص کنترل و تسلط بر نفس:

 

 جدول(1-1) مضامین شاخص کنترل و تسلط بر نفس

 

دعوت به اصلاح نفس و تحکیم مبانی تقوا:

در شریعت اسلامی دعوت به مجاهده و تهذیب نفس از عواملی است که اسباب ایجاد و ازدیاد خودکنترلی به شمار می رود. بیان توصیه های لازم در ارتباط با خودسازی عامل مؤثری است تا رهبران و مدیران، پیروان و یا کارکنان خویش را در پیمودن راه خودکنترلی پرتوان نمایند.

حضرت امام خمینی عمده اصلاحات را اصلاح خویش ذکر نموده و می فرمایند:

«عمده اصلاح، همین مرکزِ «خود» است. همه مصیبتهای ما از خود ماست و باید اصلاح از خود ما شروع بشود.» (صحیفه امام، 1378، ج 14، 205) زیرا «ابتلای انسان به خودش از همه ابتلاها بالاتر است. » (صحیفه امام، 1378، ج 14،10) بنابر این «ما خودمان را اگر توانستیم اصلاح کنیم، کنترل کنیم و تربیت کنیم خودمان را، مراقبت کنیم از خودمان در همة امور موفق خواهیم شد. » (صحیفه امام، 1378، ج 15،69-70)  

 

مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه:

از دیدگاه آموزگاران علم اخلاق، کنترل و تسلط بر نفس، مراحلی دارد که گذشتن از یک مرحله، زمینه را برای ورود به مرحله بعدی فراهم می سازد. مشارطه مرحله تعهد و میثاق ، مراقبه مرحله نگهبانی و نظارت بر تعهد ، محاسبه مرحله ارزشیابی و حسابگری و معاتبه مرحله سرزنش و عقوبت در صورت خسارت می باشد.

حضرت امام محاسبه را یکی از منازل سیر سالکان دانسته و می فرمایند:

«یکی از چیزهایی که در منازل سیر[سالکان] هست محاسبه است که انسان آن وقتی که خلوت است بین خودش و خدا، خودش را به حساب بکشد. محاسبه کند خودش را» (امام خمینی، 1378، ج 11،ص 498 و499)  زیرا «نفس انسان سرکش است، یک آن از آن غافل بشویم، نعوذ بالله انسان را به کفر می کشد نه به فسق،... شیطان راضی نیست به فسق ما، او کفر ما را می خواهد. » (صحیفه امام، 1378، ج 2،39) بدین ترتیب «ما باید خودمان را مواظبت کنیم، باید مجاهده بکنیم خودمان را. باید حساب خودمان را خودمان بکشیم، قبل از اینکه آنجا حساب از ما بکشند.» (صحیفه امام، 1378، ج 12، 358)

 

2-    شاخص ایمان به کنترل کننده های غیبی:

 جدول(2-1) مضامین شاخص ایمان به کنترل کننده های غیبی

 نظارت خداوند بر اعمال بندگان:

نخستین نوع کنترل و نظارت بر انسانها تقبل «نظارت خداوند بر امور» است. بسیاری از آیات قرآن مجید دلالت بر نظارت خداوند متعال بر کلیه امور پنهانی و آشکار افراد است.

حضرت امام خمینی در ذیل اشاره به آیه «والله من ورائهم محیط»  (قرآن کریم، سوره بروج،آیه 20) حضور و مراقبت خداوند در همه جا را متذکر شده و می فرمایند:

«همه ما تحت مراقبت هستیم والله من ورائهم محیط؛ مراقب است. آن خطرات قلب شما در مراقبت حق تعالی است. آن لحظات چشم شما در مراقبت حق تعالی است. آن حرکات زبان شما در محضر حق و در مراقبت اوست توجه داشته باشید که این دنیا رفتنی است و حساب شما با کسی است که همه چیزتان تحت مراقبت بوده است.» (صحیفه امام، 1378– ج11،500)

در منظر حضرت امام عالم محضر خداست از این روست که خطاب به پیروان خویش می فرمایند:

«آن وقتی که قلم به دست می گیرید بدانید که در محضر خدا، قلم دست گرفته اید. آن وقتی که می خواهید تکلّم کنید بدانید که زبان شما قلب شما، چشم شما، گوش شما در محضر خداست. عالم محضر خداست در محضر خدا معصیّت خدا نکنید. » (صحیفه امام، 1378، ج 13،461)

بنابراین «آنی که انسان را به راه می آورد و کنترل می کند و راهش را معین می کند، آن دیانت است که می تواند کنترل کند. آن اعتقاد به یک مبدأ و یک معاد است که می تواند انسان را بازدارد از اینکه در خلوت هم که هیچکس نباشد خلاف نکند.» (صحیفه امام، 1378، ج 4،402)

 

نظارت اولیای خدا، پیامبران عظام و ائمه اطهار(ع):

نه تنها خداوند ناظر بر اعمال انسان بوده بلکه ائمه معصومین علیهم السلام نیز بر اعمال انسان نظارت دارند. حضرت امام  به مراتب عرضه اعمال به رسول الله(ص) و نظارت ایشان و مراقبت امام زمان سلام الله علیه بر اعمال پیروان خویش را متذکر شده و بیان داشته اند:

«پیغمبر اکرم توجه به این ملت دارد... و نامه اعمال ما به حسب روایات عرضه می شود به امام وقت؛ امام زمان ـ سلام الله علیه ـ مراقب ما هستند.» (صحیفه امام، 1378، ج 17،492) پس؛

«اگر یک وقت صفحه عمل من و شما را بردند رسول الله دید که از غیبت و از تهمت و از فحش و امثال ذالک پر است جهت قلبش هم که او اطلاع دارد همه اش توجه به دنیاست، جهت اخلاق هم اخلاقیات فاسده، بغض و  حسد و کینه... بدبینی نسبت به مردم، آن وقت یک همچو چیزی ببیند شاید در حضور ملائکه الله و در حضور خدای تبارک و تعالی خجالت بکشد که این شخص از پیروان شماست.» (صحیفه امام، 1378، ج 2،390)

بنابراین اگر انسان بیابد که در پیشگاه ذات اقدس الله بوده و در حضور ولی عصر علیه السلام و رسول الله است، می کوشد که اولاً خود را از آلودگی حفظ کند. ثانیاً کارهای صالح را خالصاً لوجه الله انجام دهد. (جوادی آملی، 1375، 33)

 

مراقبت ملائکه الله بر اعمال:

انسان از نظر اسلام موجودی نیست که به حال خود رها شده باشد و هر چه انجام دهد بی حساب و مکافات بماند بلکه علاوه بر برنامه ریزی دقیق و مطابق با فطرت برای زندگی او تمام اعمال و رفتار و گفتارش زیر نظر و دقت بوده و حسابرسی خواهد شد. خداوند برای هر انسانی دو فرشته به نامهای «رقیب» و «عتید» را نگهبان قرار داده که این دو اعمال را اعم از خیر و یا شر می نویسند.

«ما یلفظ من قول الا لدیه رقیب عتید» (قرآن کریم، سوره ق ،آیه 18) همچنین علاوه بر نظارت ملائکة الله بر اعمال، از احادیث متنابه ای نظارت ملائکة الله بر نیّات را نیز می توان احصاء نمود. (کلینی، 1388، ج 1، حدیث 3)

در بیانات حضرت امام مراقبت ملائکة الله بر اعمال و اشراف پاسدارهای معنوی بر کارها به وضوح مشخص است.

«همه تحت مراقبت هستیم، پاسدارهای معنوی، ملائکة الله به همه ما اشراف دارند که ما چه می کنیم؛ در این پاسداری ما چه می کنیم؛ در این آزادی که الآن پیدا شده، در این قدرتی که الآن دست شماها افتاده است[ماچه می کنیم.] » (صحیفه امام،1378، ج 8،391)

 

مراقبت اعضاء و جوارح انسان:

«باید توجه به این معنا بکنید که ما یک روز دیگر هم داریم این را شک نکنید ما یک روز محاسبه داریم از همه چیزها محاسبه می شود. آن روز خود انسان خودش را محاسبه می کند، آن روز قلمها می آیند شهادت می دهند، چشمها شهادت می دهند، انسان خودش آن روز محاسبة خودش را می کند. ما یک همچنین روزی را داریم. دیر و زودش خیلی مهم نیست، اما هست یک چنین روزی» (صحیفه امام، 1378، ج 14،400)

 

3-    شاخص ایجاد تعهد در برابر عوامل مختلف:

 جدول(3-1) مضامین شاخص ایجاد تعهد در برابر عوامل مختلف

ایجاد تعهد مقابل دین مبین اسلام و حکومت اسلامی:

حضرت امام  آبروی اسلام رادر گرو اعمال همه دانسته و می فرمودند:

« برادرهای من، خواهرهای من، امروز آبروی اسلام بسته به اعمال ماهاست…. اگر خدای نخواسته از این طایفه یک اشتباهی صادر بشود، یک خطایی صادر بشود، این به پای اسلام تمام می شود. متوجه باشید که مسئولیت بزرگ است، همه مسئولیم، همه مسئولید لکن روحانیون بیشتر مسئولند.» (صحیفه امام،  1378 ، ج 8،258)

زیرا «دشمنها ایستاده اند که از «شخص» مطلب را ببرند بالا، برسانند به «نوع» از آنجا ببرند بالا برسانند به «اسلام». دشمنهای ما این طوری، این کاره اند.... ما موظفیم که بهانه دست این اشخاصی که غرض دارند ندهیم، هریک خودمان را مواظبت کنیم و پاسداری از خودمان بکنیم.» (صحیفه امام، 1378، ج 10،111)

 و «برای ادای تکلیف همه ما موظفیم که کارها و مسائل مربوط به خود را به بهترین وجه و با درایت و دقت انجام دهیم.» (صحیفه امام، 1378، ج 21،89)

 

ایجاد تعهد در برابر وظایف انسانی و وجدانی و مسئولیت در برابر تاریخ و نسلهای آینده:

در تعلیم و تربیت اسلامی چهارمرتبه برای نفس احصاء شده است یک- نفس اماره؛ دو- نفس لوامه؛ نفس ملامت گر و یا وجدان اخلاقی که درون انسان قرار داشته و در هر حال براعمال انسان نظارت می کند و هرگاه تعهدات انسانی و اخلاقی شکسته شود و دامن بشر به جنایت و یا خیانت آلوده گردد. این ناظر درونی شلاق تأدیب را بر پیکر روح فرود می آورد. سه- نفس ملهمه و چهارم- نفس مطمئنه؛ بدین ترتیب یکی دیگر از نیروهای نظارت کننده درونی بر رفتار انسان وجدان اخلاقی است که در بیانات حضرت امام خمینی مضامین آن همراه با ایجاد تعهد در برابر تاریخ و قضاوت نسلهای آینده مشاهده می شود.

ایجاد تعهد و مسئولیت در برابر زحمات پیامبران، ائمه هدی و خون شهیدان:

حضرت امام در بخشی از وصیت نامه الهی- سیاسی خویش به ملت ایران و نسلهای آینده ضمن توصیه حفظ حکومت اسلامی، حفظ اسلام را در رأس تمام واجبات خوانده و می فرمایند:

«از آدم ـ علیه السلام ـ تا خاتم االنبیین ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در راه آن کوشش و فداکاری جانفرسا نموده اند و... و همچنین پس از آنان اصحاب متعهد و ائمه اسلام ـ علیهم صلوات الله ـ با کوشش های توانفرسا تا حد نثار خون خود در حفظ آن کوشیده اند و امروز بر ملت ایران خصوصاً و بر جمیع مسلمانان عموماً واجب است این امانت الهی را... با تمام توان حفظ نموده و در راه ایجاد مقتضیّات بقای آن... کوشش نمایند.» (امام خمینی، 1378،  ج 21،403)

بدیهی است که در چنین منظری نمایش اسلام بر خلاف آنطوری که است، گناهش از نبی کشی و از سیدالشهداء کشی بالاتر است. (ر.ک: صحیفه امام،1378، ج 8،489)

 

مقوله نظارت وکنترل بیرونی:

با توجه به بیانات حضرت امام خمینی و نتایج حاصل از پرسشنامه، کلیه مضامین موجود در فیشهای مربوط به مقوله نظارت و کنترل بیرونی را می توان در شاخص های زیر دید.

 جدول(2) شاخص های مقوله نظارت و کنترل بیرونی

هر یک از شاخص های مرتبط با نظارت و کنترل بیرونی برگرفته از یک تعداد مضامین اصلی است که در ادامه ضمن اشاره به هر شاخص مضامین آن مورد بررسی قرار می گیرد.

 

1-    شاخص نظارت و کنترل توسط شخص حضرت امام (نظارت مستقیم):

 

جدول(1-2) مضامین شاخص نظارت و کنترل توسط شخص حضرت امام (نظارت مستقیم)

نظارت امام در دفاع از اسلام و جلوگیری از تعدّی به آن با نظارت بر برنامه ها، نوشته ها و صحبتهای معاندین:

نظارت بر قول و فعل معاندین و معارضین با اسلام و حکومت اسلامی قبل از پیروزی انقلاب و بعد از تشکیل جمهوری اسلامی، به طور مشهود در بیانات حضرت امام مشاهده می شود.

 «ما باید در کارهایی که دشمن های ما می کنند دقت کنیم و تحلیل کنیم، ببینیم که آنها به چه چیز زیاد اهمیّت می دهند و انگشت روی چه حیثیتی از حیثیتهای مسلمین می گذارند و بفهمیم که آنچه که آنها بر آن اصرار دارند همانی است که برای مسلمین و برای بشر بد است. ما از گفتار و کردار آنها باید کشف کنیم که آنها چه می خواهند و ما باید چه بکنیم.»(صحیفه امام، 1378، ج 15،469-470)

حضرت امام خمینی در اوائل دوران مبارزاتی خویش خطاب به دستگاه جبار چنین بیان می دارند:

«دستگاه جبار بداند که اگر بخواهد به اسلام تجاوز کند و احکام کفر را در بلاد اسلامی جاری سازد من در کمین آنها ایستاده ام، من تا آخرین لحظه های زندگی ام از نوامیس اسلام و مسلمین دفاع می کنم.... تا من هستم نمی گذارم قوانین مخالف اسلام تصویب و اجرا شود، تا من هستم نمی گذارم که دستگاه جبار استقلال این ملت را بر باد دهد.» (صحیفه امام، 1378، ج 1،162)

نظارت حضرت امام برای صیانت از اسلام حتی پس از تشکیل حکومت اسلامی اصلی اساسی قلمداد شده و هیچگاه فراموش نمی شود.

 «این را باید همه بدانند آن روزی که من احساس خطر برای جمهوری اسلامی بکنم، آن روزی که من احساس خطر برای اسلام بکنم، آن روز دیگر اینطور نیست که باز من بنشینم نصیحت بکنم، دست همه را قطع خواهم کرد.» (صحیفه امام، 1378، ج 14،416)

 

نظارت امام در پیگیری کارها و انجام دستوراتشان:

 حضرت امام خمینی درخصوص درج مقاله کذب در روزنامه اطلاعات با عنوان «اتحاد مقدس به خاطر هدف مقدس»[18 / 1 / 83] می فرمایند:

«[مدیراطلاعات] به دست و پا افتاد... و من به او پیغام دادم که من از آن آدمها نیستم که اگر یک حکمی کردم بنشینم چرت بزنم که این حکم خودش برود، من راه می افتم دنبالش. اگر من خدای نخواسته یک وقتی دیدم که مصلحت اسلام اقتضاء می کند که یک حرفی بزنم، می زنم و دنبالش راه می افتم و از هیچ چیز نمی ترسم.» (صحیفه امام، 1378، ج 1،292و 293)

همچنین حضرت امام در بخشی از بیانات خویش خطاب به اعضای شورای انقلاب و هیأت دولت می فرمایند:

«مطلبی که دیروز راجع به نشانها و آرم های شاهنشاهی گفتم باید تا ده روز دیگر عمل شود.... من اعلام می کنم که اگر بعد از ده روز در یک جایی دیدم که شخص مسئولی روی کاغذی با آرم طاغوت چیزی نوشت خودم به دادستان انقلاب می گویم این شخص را بیاورد و محاکمه انقلابی بکند.... باید اولیای امور با این مسأله قاطعانه برخورد کنند.»(صحیفه امام، 1378، ج 12،ص486)

 

نظارت امام بر قول و فعل افراد خانواده، بیت و دفتر خویش:

توصیه حضرت امام از نوفل لوشاتو پاریس به برادرش سید مرتضی پسندیده برای اجتناب از مصاحبه با خبرنگاران و پرهیز از ملاقات با برخی از افراد (صحیفه امام،1378، ج 4، ص 280-281) و همچنین نامه آن حضرت به نوه خویش سید حسین خمینی ـ  تنها فرزند پسر حاج آقا مصطفی ـ در باب نصیحت و امر به پرهیز از دخالت در امور سیاسی (صحیفه امام،1378،ج 14،ص 345) از جمله موارد نظارت ایشان در این مقوله قلمداد می گردد.

 

نظارت امام بر قوای مقننه، مجریه، قضائیه و هیأت دولت:

حضرت امام خمینی در پیامی به آقای هاشم صباغیان (وزیر کشور دولت موقت) می نویسند:

 «مجلس خبرگان در جمهوری اسلامی بودجه ده میلیون تومانی و هتل مجلل اشرافی لازم ندارد. آقایان وکلای محترم، که عمده آنان از علمای اعلام هستند از این نحو تشریفات نگران هستند. آنان بحمدالله با زندگی نزدیک به طبقات محروم عادت نموده اند. بودجه مذکور را تعدیل نمایید و عذر برگشت مازاد صحیح نیست زیرا اعتبار مذکور ممکن است سنتی بشود برای آتیه» (صحیفه امام،1378، ج 9،ص 327)

همچنین در بخشی از پیام حضرت امام به ملت ایران در رابطه با سیاستهای کلی نظام در دوران بازسازی کشور چنین آمده است:

«من سیاست داخلی و خارجی کشور را به دقت ملاحظه می کنم و تا زنده ام نخواهم گذاشت مسیر سیاست واقعی ما عوض شود و مسئولین نیز چیزی غیر از این نمی خواهند و انتظاری غیر از این از آنان نمی رود.» (صحیفه امام،1378، ج 21،ص 156)

 

نظارت امام بر محتوای نشریات و برنامه های صداوسیما:

این مضمون به مراتب در بیانات شفاهی و کتبی حضرت امام به چشم می خورد. به عنوان نمونه ایشان در پیامی تحت عنوان منشور روحانیت، خطاب به دست اندرکاران رادیو، تلویزیون و مطبوعات می نویسند:

«من به آنهایی که دستشان به رادیو، تلویزیون و مطبوعات می رسد و چه بسا حرفهای دیگران را می زنند صریحاً اعلام می کنم تا من هستم نخواهم گذاشت حکومت به دست لیبرالها بیافتد، تا من هستم نخواهم گذاشت منافقین اسلام این مردم بی پناه را از بین ببرند. تا من هستم از اصول نه شرقی و نه غربی عدول نخواهم کرد، تا من هستم دست ایادی آمریکا و شوروی را در تمام زمینه ها کوتاه می کنم و اطمینان کامل دارم که تمامی مردم در اصول همچون گذشته پشتیبان نظام و انقلاب اسلامی خود هستند.» (صحیفه امام،1378، ج 21، 286)

 

نظارت امام برفعالیت نهادها و ارگانهای انقلاب:

 برای نمونه اشاره می شود به بخشی از پیام حضرت امام که خطاب به دو بنیاد مسکن و مستضعفین می نویسند:

«بنیاد مسکن و بنیاد مستضعفین هر چه زودتر بیلان کار خودشان را بدهند تا مردم از فعالیت این دو نهاد انقلابی مطلع گردند. بنیاد مسکن باید روشن کند که چه میزان کار کرده است و بنیاد مستضعفین صورت اموال منقول و غیرمنقول طاغوتیان خصوصاً شاه  و دار و دسته کثیفش در سراسر ایران را به روشنی برای مردم بیان دارند و بگویند چه کرده اند، اموال شاه خائن را به چه کسانی داده اند؟ آیا راست است که بنیاد مستضعفین بنیاد مستکبرین گردیده است؟ اگر چنین است تصفیه ضروری و غفلت از این امر مهم حرام است.» (موسوی خمینی،1378، ج 12،ص207)

 

نظارت بر اوضاع جهان و قراردادهای بین المللی:

نظارت امام  بر اوضاع جهان و قراردادهای بین المللی یکی دیگر از مضامینی است که از سیره آن حضرت قابل استناد می باشد. ایشان در نامه ای خطاب به آقای سید عبدالکریم هاشمی نژاد به مناسبت آزادی روحانیون از زندان رژیم ستم شاهی با بیان اوضاع مبهم سیاسی جهان و منطقه می نویسند:

«اوضاع جهان بطورکلی مبهم است و وضع ایران هم معلوم نیست، چون پاکستان از پیمان سنتو خارج شده و پاکستان و ترکیه، شناسایی خود را از اسرائیل پس گرفته[ اند] و حجاز به طیاره های اسرائیلی که حامل حجاج ایرانی بوده  اند، اجازه فرود آمدن نداده، خروشچف [نخست وزیر و صدر هیأت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی] می خواهد از پستش کناره گیری کند و اختلاف بین سران حزب کمونیست بوجود آمده، اختلاف بین چین و شوروی شدید شده و آمریکا گرفتار انتخابات و وضع داخلی خودش شده و اتحادیه اعراب در شرف تکوین و اتمام است و به طور کلی اوضاع مبهم است و به همین جهت آقایان مرخص شدند[آزادی روحانیون] و باید از شرایط استفاده کرد.» (موسوی خمینی،1378، ج 1،ص 284)

سایر محورهای نظارت و کنترل در این شاخص عبارتند از:

• نظارت در مسائل شرعی و امور مربوط به وجوهات؛
• نظارت در تدوین تاریخ نهضت، بیوگرافی و بر عدم تحریف بیاناتشان؛
• نظارت بر وضع زندگی مردم و خواسته های آنان؛
• نظارت بر نیروهای مسلح؛
• نظارت بر گفته های مراجع دینی، روحانیون و پیروان.

 

2-    تفویض اختیار در نظارت و کنترل (نظارت غیرمستقیم):

 

 جدول(2-2) مضامین شاخص تفویض اختیار در نظارت و کنترل (نظارت غیرمستقیم)

 

تفویض امر نظارت وکنترل به افراد مشخص:

امام خمینی در بخشی از حکم خویش به سرپرست وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چنین ابلاغ می فرمایند:

«به موجب این حکم به شما ابلاغ می گردد که لازم است در تمام جلسات شورایعالی هماهنگی و تصمیم گیری سپاه  پاسداران شرکت نموده و نظارت مستقیم داشته باشید و گزارش کار سپاه را هر هفته به اطلاع اینجانب برسانید.» (صحیفه امام،1378، ج 9،ص 548)

 

بیان ضرورت و لزوم وجود افراد ناظر بر کارها:

برای نمونه نظارت بر تدوین کتابهای درسی و جلوگیری از تحریف تاریخ در این کتب (صحیفه امام،1378،ج 21،ص 296-294) و همچنین ضرورت تشکیل دایره ای در هر وزارتخانه برای رسیدگی به شکایات مردم (صحیفه امام،1378، ج 19،ص 36) از جمله مضامین این محور است.

 

3-    نظارت دولت:

 

جدول(3-2) مضامین شاخص نظارت دولت

 نظارت دولت بر کارهای خود:

نظارت دولت بر وزارتخانه ها و دقت در انتصابات خود (صحیفه امام،1378، ج 6،ص 397)، ضرورت نظارت شورایعالی قضائی بر دادگاههای کشور و عزل و محاکمه قضات و دادستانهای غیر صالح و منحرف (صحیفه امام ،1378، ج 14،254)، ضرورت نظارت سه قوه بر جریان امور در صدا و سیما (صحیفه امام،1378، ج17،ص 234) و لزوم نظارت نمایندگان بر کارهای دولت، وزراء و سایر کارمندان (صحیفه امام،1378، ج 18،ص 465) از جمله محورهایی است که در بیانات امام خمینی در قلمرو مضمون «نظارت دولت بر کارهای خود» مشاهده می گردد.

 

نظارت دولت در امور مربوط به مردم:

در بخشی از بیانات حضرت امام خطاب به اعضای هیأت دولت آمده است: دولت باید با تقویت مشارکت مردم در کارها بر کارهای مردم نظارت نموده نه اینکه با دخالت بی مورد و سلب آزادی ایجاد محدودیت نماید. (ر.ک: صحیفه امام،1378 ، ج 19،ص 34و35) همچنین در مرتبه دیگری می فرمایند:

«دنبال این نباشید که هی هر چیزی را دولتی اش کنید. نه، دولتی در یک حدودی است، آن حدودی که معلوم است، قانون هم معین کرده ولیکن مردم را شرکت بدهید، بازار را شرکت بدهید. در کارخانه ها خیلی نظارت بکنید به اینکه هیچ اجحافی به کارگرها در آنجا نشود.» (صحیفه امام، 1378، ج 19،ص 409)

4-    نظارت مردم:

 

جدول(4-2) مضامین شاخص نظارت مردم

 

اسلام مسأله نظارت را نه تنها وظیفه دستگاه حاکم نمی داند، بلکه به کلیه مردم بعنوان قانون شرعی و تکلیفی الهی آموزش می دهد که نسبت به سرنوشت یکدیگر علاقه نشان دهند و تبلور این علاقه و ایمان را در قانون امر به معروف و نهی از منکربه نمایش می گذارد. امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول اساسی و عملی اسلام است که در قرآن مجید با صراحت و تأکید با تعدد آیات بیان می گردد.

در اندیشه حضرت امام، شاخص «نظارت مردم» دارای اهمیت و جایگاه ویژه ای است زیرا این شاخص در میان شاخصهای هر دو مقوله، بعد از شاخص «نظارت و کنترل توسط شخص حضرت امام» دارای بیشترین تأکید و فراوانی است.

 

نظارت مردم بر مردم:

در سیره حضرت امام امر به معروف و نهی از منکر اصلی است واجب الهی که با انجام آن یک سیستم نظارت و کنترل فراگیر بوجود آمده که فرد را تکلیف می کند تا حرکتهای مثبت و منفی دیگران را در چارچوبی که معین شده زیر نظر بگیرد و در موارد لازم عکس العمل مناسب نشان بدهد.

«امر به معروف ونهی از منکر دو اصلی است در اسلام، که همه چیز را می خواهد اصلاح کند، یعنی با این دو اصل می خواهد تمام قشرهای مسلمین را اصلاح بکند. به همه مأموریت داده، به تمام افراد زیر پرچم مأموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح و جلوگیری کنید از کارهای فاسد.» (صحیفه امام،1378، ج 10،ص 112)

در راستای تحقق این ایده ها است که رهبر فقید جمهوری اسلامی در حکمی خطاب به شورای انقلاب اسلامی دستور تشکیل اداره امر به معروف و نهی از منکر را داده و چنین مرقوم می دارند.

«شورای انقلاب اسلامی به موجب این مرقوم مأموریت دارد که اداره ای به اسم امر به معروف و نهی از منکر در مرکز تأسیس نماید و شعبه های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند و این اداره مستقل و در کنار دولت انقلاب اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار ملت است. و دولت انقلاب اسلامی مأمور است که... در سراسر کشور از منکرات به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قِبَل او اجرا نماید و احدی از اعضای دولت و قوای انتظامی حق مزاحمت با متصدیان این اداره را ندارند و در اجرای حکم و حدود الهی احدی مستثنی نیست حتی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شد که موجب حد شرعی است باید در مورد او اجرا شود.» (صحیفه امام،1378، ج 9،ص 213)

 

نظارت مردم بر کارهای دولت:

حضرت امام در مصاحبه با خبرگزاری رویتر می فرمایند: «این حکومت در همه مراتب خود متکی به آرای مردم و تحت نظارت و ارزیابی و انتقاد عمومی خواهد بود.» (صحیفه امام،1378،ج 4،ص 160) همچنین نظارت و همگامی مردم در حکومت را بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه برشمرده (صحیفه امام،1378، ج 4،ص 248) و در پاسخ به خبرنگار مجله آلمانی اشپیگل ضمن مقایسه جامعه امروز با جامعه بعد از انقلاب می فرمایند: «جامعه فردا جامعه ارزیاب و منتقدی خواهد بود که در آن تمامی مردم در رهبری امور خویش شرکت خواهند جست.» (صحیفه امام،1378، ج 4،ص 359) بدیهی است در چنین منظری مردم موظفند در همه اموری که دولت یا عضوی از اعضای دولتی متکفل آن هستند در آن نظارت نمایند. (صحیفه امام، 1378، ج 5،ص 526) «هر فردی از افراد ملت حق دارد که مستقیماً در برابر سایرین، زمامدار مسلمین را استیضاح کند و به او انتقاد کند و او باید جواب قانع کننده بدهد، درغیر این صورت، اگر برخلاف وظایف اسلامی خود عمل کرده باشد خودبه خوداز مقام زمامداری معزول است.» (صحیفه امام ،1378، ج 5،ص 409) با عنایت به آثار بسیار مثبت و مطلوبی که مترتب این نوع نظارت است، حضرت امام در این خصوص می فرمایند:

«ما اگر فایده ای از این جمهوری اسلامی نداشتیم الا همین حضور ملت به همه قشرهایش در صحنه و نظارت همه قشرها در امور همه، این یک معجزه ای است که جای دیگر من گمان ندارم تحقق پیدا کرده باشد و این یک هدیه الهی است که بدون اینکه دستهای بشر در آن دخالت داشته باشند خدای تبارک و تعالی به ما اعطا فرموده است و ما باید قدر این نعمت را بدانیم.» (صحیفه امام ،1378،ج 14،ص 204)

 

5-    نظارت روحانیون:

 

جدول(5-2) مضامین شاخص نظارت روحانیون

 

نظارت روحانیون در حفظ قوانین اسلام:

از نظرحضرت امام «اگر شورایی از علماء و دانشمندان اسلامی که آشنایی کامل به موازین و قواعد اسلامی دارند بر دولت جمهوری اسلامی نظارت نکنند. معیارهای اسلام ممکن است ولو به علت عدم توجه و آگاهی به آنها رعایت نشود.» (صحیفه امام ،1378، ج 5،ص437) از این روست که حضرت امام در پیامی به مناسبت افتتاح مجلس خبرگان، نظارت علمای اسلام را در تصویب قانون اساسی مطابق با معیارهای اسلامی ضروری انگاشته و می فرمایند:

«علمای اسلام حاضر در مجلس اگر ماده ای از پیش نویس قانون اساسی و یا پیشنهادهای وارده را مخالف با اسلام دیدند، لازم است با صراحت اعلام دارند و از جنجال روزنامه ها و نویسندگان غربزده نهراسند.» (صحیفه امام،1378، ج 9،ص 309) 

 

نظارت روحانیون بر سایر امور:

حضرت امام در نامه ای مسامحه در نظارت امور بلاد بوسیله علماء و معتمدین را موجب ضررهای جبران ناپذیر دانسته (صحیفه امام،1378، ج 5،ص497) و بر نظارت روحانیون بر امور جاری، تأکید داشته و خطاب به آنان می فرمایند:

«روحانیت باید عضو فعال جامعه باشد و مردم را هدایت و ارشاد نماید. شما آقایان بر امور جاری در محل خودتان نظارت داشته باشید و مردم را هدایت کنید.» (صحیفه امام،1378، ج17،ص107)

همچنین در پاسخ به سؤال خبرنگار لوموند می فرمایند:

 «روحانیت نظارت بر اوضاع دارد. کارها دست کارشناس های غیر روحانی است. روحانیون نظارت بر امور دارد که غلط  کاری نشود.» (صحیفه امام ،1378، ج 11،ص 165)

 

6-    نظارت ولی فقیه:

 جدول(6-2) مضامین شاخص نظارت ولی فقیه

 

نظارت ولی فقیه برای حفظ قوانین اسلام:

نظارت در حفظ قوانین و مراقبت از معیارهای اسلامی به عنوان اولین مضمون شاخص «نظارت ولی فقیه» در این تحقیق مطرح می باشد.

 

نظارت ولی فقیه بر سایر امور:

حضرت امام خمینی در بیان نقش ولایت فقیه در کشور می فرمایند:

«من به همه ملت، به همه قوای انتظامی، اطمینان می دهم که امر دولت اسلامی، اگر با نظارت فقیه و ولایت فقیه باشد، آسیبی بر این مملکت وارد نخواهد شد.... کارهایی که بخواهد دولت یا رئیس جمهور یا کس دیگری برخلاف مسیر ملت و برخلاف مصالح کشور انجام دهد فقیه کنترل می کند، جلوگیری می کند.» (صحیفه امام ،1378، ج 10،ص 58)

پر واضح است در چنین نگرشی؛

«ولایت فقیه، ولایت بر امور است که نگذارد این امور از مجاری خودش بیرون برود. نظارت کند بر مجلس، بر رئیس جمهور، که نبادا یک پای خطایی بردارد. نظارت کند بر نخست وزیر که نبادا یک کار خطایی بکند، نظارت کند بر همه دستگاهها، بر ارتش که نبادا یک کار خلافی بکند.» (صحیفه امام،1378،ج 10،ص 311)

از این روست که ایشان نظارت ولی فقیه را از مترقی ترین مواد تصویبی قانون اساسی ذکر نموده و می فرمایند:

«آن قدر به ولایت فقیه، اثر مترقی بار است که در سایر این موادی که شما ملاحظه می کنید معلوم نیست مثل آنجا باشد... آن موارد حساس را نظارت می کند فقیه و تصرف می کند و این از اموری است که مترقی ترین موادی است که در قانون اساسی اینها [تصویب] کردند.» (صحیفه امام،1378، ج 10ص 526، 525 )

 

نتیجه گیری و جمع بندی:

 

بحثی پیرامون سؤال اول تحقیق:

«آیا امام خمینی در مدیریت اجتماعی به نظارت و کنترل توجه داشته اند؟» با عنایت به توضیحات مندرج در مبانی نظری تحقیق و اطلاعات بخش یافته های تحقیق، توجه حضرت امام خمینی به نظارت و کنترل در انجام وظیفه خطیر رهبریشان تأیید می گردد. بدین شرح که:

1- با توجه به تعاریف ارائه شده از نظارت و کنترل و با عنایت به اهمیت و ضرورت این وظیفه در دیدگاه صاحبنظران این رشته، انجام مدیریت و ارائه رهبری اثربخش بدون نظارت و کنترل غیرممکن می نماید. بدیهی است که در راستای رهبری حضرت امام خمینی ایجاد و حفظ انقلاب و دستاوردهای آن، بدون وجود یک نظام نظارت و کنترل مؤثر که بی شک منبعث از شیوه خاص رهبری ایشان خواهد بود، امری محال و امکان ناپذیر است.

2- در بخش مربوط به ارائه یافته های تحقیق، 1524 عدد فیش در باب نظارت و کنترل از سیره حضرت امام خمینی استخراج شده است که با عنایت به تکنیک تحلیل محتوی، این فرضیه که « امام  خمینی در مدیریت اجتماعی خود به نظارت و کنترل توجه داشته اند» تأیید می گردد.

 

بحثی پیرامون سؤال دوم تحقیق:

«تأکید امام  خمینی بر کدامین یکی از شیوه های نظارت و کنترل بوده است؟» در این زمینه بر اساس یافته های تحقیق و اطلاعات جدول مزبور می توان به نتایج ذیل اشاره نمود.

 

جدول(3) مقوله های نظارت و کنترل درونی و بیرونی به انضمام شاخص های آنها

 

1- همانگونه که در بخش یافته های تحقیق اشاره شد، شاخصهای مطروحه در بیانات امام خمینی در مقوله نظارت و کنترل درونی عبارتند از: «ایمان به کنترل کننده های درونی»، «کنترل و تسلط بر نفس» و«نظارت درونی با ایجاد تعهد در برابر عوامل مختلف» که به ترتیب از لحاظ تکرار دارای بیشترین فراوانی می باشند.

2- در مقوله نظارت و کنترل بیرونی شش شاخص از بیانات حضرت امام، استخراج شد که بطور اجمال در بخش یافته های تحقیق به آنها اشاره گردید با توجه به جدول 2  در میان این شاخص ها «نظارت و کنترل توسط شخص امام خمینی» با اختصاص فراوانی نسبی 47% و سپس شاخص «نظارت مردم» با فراوانی نسبی 26% و بعد شاخص «تفویض اختیار در نظارت و کنترل از جانب حضرت امام» با فراوانی نسبی 11% و در اولویتهای بعدی شاخص «نظارت دولت»با 9% و شاخص «نظارت روحانیون» با 8% و سرانجام شاخص «نظارت ولی فقیه» با اختصاص 2% از این فیش ها، به ترتیب دارای بیشترین تکرار هستند.

3- با توجه به اینکه شیوه تحلیل مورد استفاده در این تحقیق تحلیل محتوی به همراه تحلیل کلاسیک متن بوده است لذا در تحقیق حاضر علاوه بر توجه به تکرار فراوانی هریک از شاخصها و مضامین به شدت و تأکید بیانات در محتوای متون نیز توجه شده است به این ترتیب که:

اولاًـ در مقوله نظارت و کنترل درونی حضرت امام خمینی در رابطه با شاخص «کنترل و تسلط بر نفس» بیانات بسیار پر تأکید و مهمی را ابراز داشته اند که می توان این شاخص را از حیث اهمیّت در رتبه بالاتری از شاخصهای این مقوله به شمار آورد.

ثانیاًـ در مقوله نظارت و کنترل بیرونی بیشترین فیش ارائه شده مربوط به شاخص «نظارت و کنترل توسط شخص امام خمینی» یا نظارت مستقیم می باشد که گذشته از اهمیّت و لزوم این نوع نظارت در سیره رهبران و مدیران جامعه، حضرت امام  در باب «نظارت مردم» به عنوان دومین شاخص از لحاظ میزان فراوانی، بیانات بسیار پر تأکید و مهمی را ابراز داشته اند که می توان این شاخص را از حیث اهمیت در رتبه بسیار بالایی در اندیشه ایشان در مقایسه با دیگر شاخصهای این مقوله به شمار آورد.

4- در پاسخ به سؤال دوم تحقیق، با عنایت به جدول(3) و با تکیه بر میزان تکرار در شاخصهای نظارت و کنترل بیرونی که 23 / 74% از کل فراوانی نسبی مقوله ها را تشکیل می دهد و نزدیک به سه برابر بیشتر از میزان تکرار در شاخصهای نظارت و کنترل درونی است، تأکید امام خمینی بر نظارت و کنترل بیرونی تأیید می گردد. همچنین درجه شدت تاکید بر اساس روش کیوسرت در مقوله نظارت و کنترل درونی 5 و در مقوله نظارت و کنترل بیرونی 4 / 4 بدست آمد، که پس از اعمال ضرایب بدست آمده در تعداد فیشهای استخراج شده از هر مقوله (3194<1260=4 / 4×726<5×252) تأکید حضرت امام بر نظارت و کنترل بیرونی به قوت تأیید می گردد. 

5- اگرچه محور تأکید بیانات حضرت امام بر نظارت و کنترل بیرونی تأیید می گردد، لکن ایشان از نظارت و کنترل درونی غفلت نفرموده بلکه اهمیت خاصی برای آن قائل بوده اند. اختصاص 252 فیش و تخصیص 26% از مجموع فیشها به این نوع نظارت، مؤید همین مطلب است. نکته قابل تأمل دیگری که از سیر این تحقیق منتج می شود این است که اگر چه حضرت امام به عنوان یک رهبر دینی به نظارت و کنترل درونی با توجه به فرهنگ و اعتقادات اسلامی توجه کاملی نموده اند که برای یک فرد معتقد به اسلام این مبانی به تنهایی می تواند نقطه تعالی مناسبی برای خود کنترل گردیدن او باشد ولی در اندیشه ایشان نظارت و کنترل بیرونی به عنوان یک اصل و وظیفه خطیر مورد توجه است که اهمال در این مهم به امید کنترل درونی افراد امری ناصواب محسوب می شود.

 

بررسی یافته های تحقیق با رویکردی متفاوت به نظارت وکنترل:

همانگونه که در مبانی نظری تحقیق بیان گردید، در طبقه بندی دیگری از نظارت  وکنترل بر مبنای «زمان اعمال کنترل در فرایند وظیفه» نظارت و کنترل از سه جنبه قبل از عمل، حین عمل و بعدازعمل مورد توجه قرار می گیرد. با عنایت به استخراج شاخص ها و مضامین در دو مقوله نظارت و کنترل از حیث واحد نظارت کننده، بدون نیاز به بررسی و طبقه بندی مجدد نتایج ذیل بدست می آید.

 جدول(4) زمان اعمال کنترل در فرایند وظیفه مربوط به  مقوله های نظارت و کنترل

 

با توجه به جدول شماره (4) کنترل قبل از عمل در مقوله نظارت و کنترل درونی با اختصاص 126 فیش دارای بیشترین فراوانی در بیانات امام خمینی است و کنترل حین عمل و بعد از عمل در رتبه های بعدی قرار دارند. همچنین در مقوله نظارت وکنترل بیرونی، کنترل حین عمل با اختصاص 323 فیش دارای بیشترین فراوانی بوده و کنترلهای قبل از عمل و بعد از عمل به ترتیب دارای فراوانی کمتری می باشند.

 در مجموع کنترل حین عمل با 413 فیش و تخصیص 42% از مجموع فیشها دارای بیشترین فراوانی است و کنترل «قبل ازعمل» و«بعدازعمل» به ترتیب با فراوانی نسبی 37 و 21 درصد در اولویت های بعدی قرار دارند. به این ترتیب با توجه به یافته های تحقیق می توان از سیره امام خمینی تأکید بر نظارت و کنترل حین عمل را تائید نمود. در این رابطه به بخشی از بیانات ایشان اشاره می گردد.

«رشد فکری در هر جامعه اقتضا می کند که انسان در هر مرحله ای که واقع هست همان مرحله را توجه به آن داشته باشد و افراد هم و گروهها هم در هر حالی که هستند... به همان وضعی که در آن گروه هست به آن توجه داشته باشند. فکر کردن به آن چیزی که در گذشته است و گذشته است و آن چیزی که بعدها خواهد آمد از جهتی خوب است و از جهتی انسان را از آن مقصدی که دارد باز می دارد. ما اگر الآن همه توجهمان را منصرف کنیم به اینکه ما چه کردیم و چه کردیم که پیروز شدیم و همه توجهمان را به آتیه دور منعطف کنیم، از آن چیزی که الآن وقتش است، اذهانمان منصرف می شود... ما الآن چیزی که بالفعل محل حاجتمان است، این را باید به آن توجه کنیم. نه به آتیه خیلی فکر کنیم و نه به گذشته، گذشته الحمد لله تا حالا خوب گذشته است و امیدوارم که آتیه هم انشا الله خوب بشود، لکن شرط اینکه آتیه خوب بشود این است که حال خوب بشود، یعنی هر قدمی که بر می داریم همان قدم را ببینیم چه طور باید برداریم و کجا باید بگذاریم.» (صحیفه امام، 1378، ج 9، ص 496 و497)

 

 منبع: حضور، ش 99، ص 86.

منابع :

 

منابع فارسی:

1. قرآن کریم
2. الوانی، سید مهدی- چاپ پنجم 1371 – مدیریت عمومی- نشر نی
3. تقوی دامغانی، سیدرضا – زمستان 1374- نگرشی بر مدیریت اسلامی-  مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی
4. جاسبی، عبدالله – چاپ ششم، بهار 1373 – اصول و مبانی مدیریت- مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
5. جوادی آملی، عبدالله- چاپ پنجم 1375- اخلاق کارگزاران در حکومت اسلامی- مرکز نشر فرهنگی رجاء
6. دوورژه، موریس- 1366- روشهای علوم اجتماعی- ترجمه خسرو اسدی- انتشارات امیرکبیر
7. ساروخانی، باقر- 1375- روشهای تحقیق در علوم اجتماعی- پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
8. صادق پور، ابوالفضل و مقدس، جلال- چاپ هفتم 1374- نظریه سازمان، مدیریت و علم مدیریت- مرکز آموزش مدیریت دولتی
9. فیروزان،  توفیق- 1360- کتاب آگاه (مجموعه مقالات)- جلد اول- انتشارات بعثت
10. محمدبن یعقوب کلینی- 1388هـ.ق- الاصول من الکافی- دارالکتب الاسلامیّه
11. صحیفه امام ، روح الله- چاپ اول، پائیز 1378- صحیفه امام (مجموعه 22 جلدی) -  مؤسسه تنظیم و نشرآثار حضرت امام خمینی(ره)
12. نادری، عزت الله و سیف نراقی، مریم – چاپ هشتم 1374 – روشهای تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی- انتشارات بدر
13. نبوی، محمد حسن- بهار 1375 - مدیریت اسلامی- مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

 

منابع لاتین:

15- Isaac, Stephen; Michael, William B, Handbook in Research and Evaluation, R.Knapp Publisher, 1971

16- Stoner, James, A. F.; Wankel, Charles, Management, Third edition, NewJersey: Prentice– hall, Inc. Englewood Cliffs, 1986

 

 

 

. انتهای پیام /*