بررسی دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا و جایگاه آن در اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه

بررسی دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا و جایگاه آن در اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه

غلامرضا صدیق اورعی

مقدمه:

در ابتدای بحث بطور بسیار مختصر درباره مفاهیم اصلی مورد بررسی، نکاتی آورده می شود و سپس اشاره ای به خطوط اصلی اندیشه امام خمینی(رض) در باره تغییر جامعه می شود. این اشاره بر اساس مطالب کتابی با همین عنوان، «اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه» [1]است. پس از این مرحله است که دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا مورد توجه قرار می گیرد و با اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه مقایسه می شود.

مفاهیم و چارچوب نظری

1ـ «اندیشه اجتماعی عبارتست از اندیشه های حقیقی (غیر اعتباری) درباره پدیده های اجتماعی و عمل اجتماعی گروهها، اجتماعات و جوامع و پیدایش و ثبات و تحول آنها.

اندیشه اجتماعی به این معنی، از یک طرف غیر از آرمانهای اجتماعی و اتوپیاهاست و از طرف دیگر نیز از علم تجربی درباره پدیده های اجتماعی و عمل اجتماعی، گروهها، اجتماعات و جوامع و پیدایش و ثبات و تحول آنها جداست[2].

2ـ تغییر جامعه به معنی تغییر ساختار اجتماعی و روابط اجتماعی گروهها و نحوه ارتباط ارزشها و هنجارها و عملها و نیز تغییر در باورها، ارزشها، هنجارها و نماد و کارکرد آنهاست. [3]

خطوط اصلی اندیشه امام خمینی(رض) در باره تغییر جامعه

محورهای اصلی فلسفه سیاسی از نظر توماس اسپریگن[4] چهار نکته است:

1ـ مشاهده بی نظمی

2ـ تشخیص علل

3ـ ارائه راه حل

4ـ تصویر جامعه احیاء شده

با توجه به یکی بودن فلسفه سیاسی و اصطلاح ایدئولوژی در جامعه شناسی جدید، عناصر اصلی یک ایدئولوژی عبارتند از: [5]

1ـ توجیه و تفسیر وضعیت و موقعیت گروه یا جامعه

2ـ بیان آسیب ها و علل و چگونگی آنها

3ـ جهت دادن به کنش تاریخی گروه یا جامعه (بیان راه تغییر)

امام خمینی(رض) اصلی ترین مشکل و آسیب را غلبه هواهای نفسانی بر مسلمین اعلام کردند و در نتیجه عدم تشکیل حکومت حق و غلبه حکومت باطل را اساسی ترین مشکل اجتماعی مسلمین دانسته اند.[6]

امام خمینی(رض) غیر از آسیب های یادشده که علت درونی داشته است، آسیب هایی را با علت بیرونی ـ یعنی ناشی از استعمار گران و زمامداران وابسته ـ تشخیص داده بودند.

این آسیب ها از دو طریق بوده است: یکی از طریق به دست گرفتن سیستم سیاسی جامعه یا نفوذ در آن ـ توسط عمّال سیاسی خود و دولتهای وابسته ـ و دیگری از طریق تبلیغات[7] که در ذیل فهرست آنها ارائه می شود: [8]

آسیب های ناشی از تبلیغات دشمنان:

1ـ تبلیغ جدایی دین از سیاست

2ـ تبلیغ علیه اسلام

3ـ دعوت به غیر اسلام و ارائه مکاتب پوشالی و فریبا

4ـ از خودباختگی و ناامیدی

5ـ سلب معنویات از جامعه

6ـ ایجاد سلطه فرهنگی و تقویت باور به برتری غرب

7ـ ایجاد قشر روشنفکر غربزده

8ـ ایجاد بدبینی بین روحانی و دانشگاهی

9ـ ایجاد تفرقه بین مسلمین

10ـ رواج گرایش به فساد

11ـ کم ارزش کردن وظیفه مادری و تربیت فرزند

آسیب های ناشی از عمّال سیاسی استعمارگران و دولت های وابسته:

1ـ تلاش برای حذف اسلام و علمای اسلام از سر راه منافع استعمار

1ـ1ـ رواج قوانین دولت های خارجی در بین مسلمین و نقض قوانین اسلام

1ـ2ـ هتک نوامیس قرآن

1ـ3ـ هتک مدارس دینی

1ـ4ـ حبس و زجر علمای دینی

1ـ5ـ نفوذ یافتن عمال استعمار در حوزه های علوم دینی

2ـ ایجاد نظام آموزشی استعماری

2ـ1ـ فراهم سازی زمینه های فحشاء، فساد و اعتیاد

2ـ2ـ رساندن فرهنگ استعمار نو به اقصی نقاط کشور

2ـ3ـ ایجاد یا تشدید بی تفاوتی در مردم نسبت به امور کشور

2ـ4ـ اتلاف نیروی انسانی

2ـ5ـ جلوگیری از تربیت «آدم»

آسیب های اقتصادی:

1ـ تحمیل نظامهای ظالمانه اقتصادی بر مردم

2ـ تقسیم مردم به ظالم و مظلوم

3ـ جلوگیری از صنعتی شدن صحیح

4ـ نابودی زراعت و دامداری

5ـ تبدیل کشور به بازار کالاهای غرب

6ـ غارت منابع و اموال کشور

7ـ عقب مانده نگه داشتن کشور و ملت

 آسیب های نظامی:

1ـ تبدیل کشور به پایگاه نظامی برای غرب

2ـ خرید اسلحه از غرب (فروختن اسلحه به دولت ایران)

ویژگیهای جامعه سالم در کلام امام خمینی(رض) عبارتند از: [9]

ـ تبدیل شدن به انسان اسلامی

ـ ایجاد راه سعادت انسانها

ـ زدودن آثار شرک از جامعه و زندگی مردم

ـ برقراری و بسط عدالت اجتماعی

ـ برقراری استقلال

ـ برقراری آزادی

ـ وحدت بین اقشار جامعه

ـ اتحاد مسلمین

ـ ترقی خواهی و ردّ واپسگرایی

ـ ارجاع مجد و عظمت اسلام

ـ بازیافتن استقلال روحی

ـ تحول نظام آموزشی

ـ تصفیه وزارتخانه ها

ـ سپردن کارها به کارشناسان امین

ـ بهتر شدن زندگی محرومان و تقسیم عادلانه ثروت

ـ ایجاد شرایط اجتماعی مناسب برای تربیت انسان اسلامی

ـ برقراری نظم اسلامی

ـ اجرای احکام اسلام

ـ کسب قدرت

ـ خاتمه دادن به رژیم طاغوتی

ـ قطع نفوذ اجانب

ـ لغو کردن قوانین غیراسلامی

ـ رفع مفاسد و اصلاح جامعه

راههای اصلاح و تبدیل جامعه آسیبی به جامعه سالم در اندیشه امام خمینی(رض) عبارتند از: [10]

1ـ تبیین و تصریح ارزشهای اسلامی

2ـ تقویت فرهنگ اسلامی در نزد متعلقین به آن

3ـ گسترش ارتباطات و ابلاغ ارزشها به دیگران

4ـ ایجاد طیف گسترده تری از افراد معتقد به ارزشهای اسلامی و منکر ارزشهای وارداتی

5ـ زیر سؤال بردن نظام تقسیم کار موجود در جامعه

6ـ دعوت به تشکیل سازمانهای موازی

7ـ دعوت به اخلال در سازمانهای رسمی در نظام تقسیم کار اجتماعی موجود

8ـ تخریب نظام فاسد و تسخیر قدرت

با مرور سریع به خطوط اصلی اندیشه امام خمینی(رض) درباره تغییر جامعه، اکنون باید از دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا نکات و خطوط اصلی را استخراج و ارائه دهیم تا امکان مقایسه آن با اندیشه امام(رض) درباره تغییر جامعه فراهم گردد. سعی می شود حتی المقدور دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) در باره نهضت عاشورا به ترتیب ارائه اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه ارائه شود. [11]

آسیب های جامعه اسلامی در سال شصت هجری قمری در کلام امام خمینی(رض):

1ـ تلاش برای نابودی و محو مکتب اسلام

2ـ مخدوش کردن چهره نورانی اسلام و ارائه آن به نحو وارونه

3ـ فرو رفتن اسلام در حلقوم ستمکاران

4ـ شکسته شدن عهد خداوند

5ـ مخالفت با سنت پیامبر اکرم(ص)

6ـ نقض قوانین اسلام

7ـ رواج فساد مانند قماربازی، شرابخواری و غیره

8ـ تلاش برای به فراموشی سپردن زحمات پیامبر(ص) و یارانش و شهدای صدر اسلام

9ـ تبدیل حکومت عدل اسلامی به رژیم شاهنشاهی و شیطانی و طاغوتی و جاهلی

10ـ ادغام شعار خلافت رسول الله و اقامه نماز با شرابخواری و رفتار شیطانی

11ـ احیای ملی گرایی و تأکید بر عربیت و تفرقه بین عرب و عجم

12ـ تسلط ناحق ظالمین بر مقدرات ملت

13ـ ریخته شدن خون مسلمین به ناحق

14ـ استثمار ملت و حیف و میل منافع ملت توسط حکومت ظالم

15ـ نابودی عدالت در زیر پای تبهکاران

پس از ذکر آسیب های جامعه اسلامی در سال شصتم هجری از کلام امام خمینی(رض)، اهداف امام حسین(ع) از قیام عاشورا و به عبارت دیگر ویژگیهای جامعه سالم و احیاء شده در فلسفه سیاسی امام حسین(ع) را در کلام امام خمینی(رض) ارائه می دهیم: [12]

1ـ برقراری حکومت عدل

2ـ تحقق عدالت در جامعه و بین مردم

3ـ اقامه معروف و قلع و قمع منکر

4ـ مخالفت با ظلم و ظالم و رسوایی آنان

5ـ نجات و حفظ اسلام

6ـ متوجه بودن مردم به ارزشهای اصیل

7ـ پیوستگی و اتحاد مسلمین

آخرین نکته ذکر راه حل است. راه حل برای مبارزه با آسیب ها و ایجاد شرایط مطلوب در سال شصتم هجری به روایت امام خمینی(رض) عبارتست از: [13]

1ـ قیام علیه حکومت ظالم

2ـ کشته شدن مظلومانه خود و همراهان

3ـ تبلیغ و روشنگری و سخنرانی اسیران و رسوا کردن ظالم

4ـ امر به معروف و نهی از منکر

مقایسه روایت امام خمینی(رض) از ارکان سه گانه فلسفه سیاسی نهضت عاشورا با فلسفه سیاسی و ایدئولوژی ایشان برای انقلاب اسلامی ایران

1ـ مقایسه آسیب ها

از مقایسه آسیب های سال شصتم هجری و آسیب های جامعه ایران عصر پهلوی در کلام امام خمینی(رض) به وضوح یکسانی های بسیار می بینیم:

1ـ تبلیغ علیه اسلام

5ـ سلب معنویات از جامعه

9ـ ایجاد تفرقه بین مسلمین

10ـ رواج گرایش به فساد

از موارد آسیب های ناشی از تبلیغات دشمن، اموری است که در روایت امام خمینی از نهضت عاشورا هم مطرح شده است.

از آسیب های ناشی از عمال سیاسی استعمارگران نیز موارد:

1ـ تلاش برای حذف اسلام

1ـ1ـ نقض قوانین اسلام

2ـ1ـ فراهم سازی زمینه های فحشاء، فساد

و از آسیب های اقتصادی موارد:

6ـ غارت منابع و اموال کشور

اموری است که در روایت امام خمینی از سال شصت هجری نیز مطرح شده است. برای وضوح بیشتر، موارد یکسان یا مشابه در این دو مجموعه را روبروی هم قرار می دهیم:

آسیب های سال شصتم هجری                                آسیب های ایران عصر پهلوی                

تلاش برای محو نابودی مکتب اسلام                                تلاش برای حذف اسلام

                                                                               تبلیغ علیه اسلام

                                                                               دعوت به  غیر از اسلام

 مخدوش کردن چهره نورانی اسلام                                 تبلیغ جدایی دین و سیاست

  نقض قوانین اسلام                                                     نقض قوانین اسلام

 رواج فساد (شرابخواری، قماربازی و...)                            رواج گرایش به فساد

                                                                               فراهم سازی زمینه های فحشاء و فساد

                                                                               عدم تشکیل حکومت حق

تبدیل حکومت عدل اسلامی به رژیم طاغوتی   

تسلط ناحق ظالمین بر مقدرات ملت                               تشکیل حکومت باطل      

نابودی عدالت در زیر پای تبهکاران                                   تبدیل کشور به پایگاه برای غرب 

احیای ملی گرایی و تأکید بر عربیت                                ایجاد تفرقه بین مسلمین

استثمار ملت و حیف و میل منافع ملت...                         غارت منابع و اموال کشور

2- مقایسه اهداف و ویژگیهای جامعه مطلوب در دو مقطع مورد بررسی (به روایت امام خمینی(رض))

در نهضت عاشورا                                                       در انقلاب اسلامی ایران

                                                                                خاتمه دادن به رژیم طاغوتی

برقراری حکومت عدل                                                     کسب قدرت

تحقق عدالت در جامعه و  بین مردم                                  برقراری و بسط عدالت اسلامی

                                                                                برقراری نظم اسلامی

اقامه معروف و قلع و قمع منکر                                        رفع فساد و اصلاح جامعه

                                                                               اجرای احکام اسلام

                                                                               لغو قوانین غیر اسلامی

مخالف با ظلم و رسوایی آنان                                         برقراری آزادی ـ برقراری استقلال

                                                                              تصفیه وزارتخانه ها ـ سپردن کارها به کارشناسان امین

                                                                               قطع نفوذ اجانب

نجات و حفظ اسلام                                                     برقراری نظم اسلامی

                                                                              اجرای احکام اسلام

                                                                              زدودن آثار شرک از زندگی مردم

متوجه بودن مردم به ارزشهای اصیل                                ترقی خواهی و ردّ واپسگرایی

                                                                               وحدت بین اقشار جامعه

پیوستگی به اتحاد مسلمین                                           اتحاد مسلمین

3- مقایسه ها، راه حل ها و روشها در دو مقطع به روایت امام خمینی(رض)

روشها و راه حلها در نهضت عاشورا                                روشها و راه حلها در قیام امام خمینی(رض)

قیام علیه حکومت ظالم                                                    زیر سؤال بردن نظام تقسیم کار موجود در جامعه

                                                                                  تخریب نظام فاسد و تسخیر قدرت

                                                                                  تبیین و تصریح ارزشهای اسلامی

امر به معروف و نهی از منکر                                              گسترش ارتباطات و ابلاغ ارزشها به دیگران

تبلیغ و روشنگری اسیران                                                 تقویت فرهنگ اسلامی در نزد متعلقین به آن

                                                                                 ایجاد طیف گسترده تری از افراد معتقد به ارزشهای اسلامی

کشته شدن مظلومانه خود و همراهان

نتیجه گیری

ملاحظه مطالب و مرور سه جدول اخیر نشان می دهد که دیدگاه امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا و اهداف آن و شرایط اجتماعی ایجاب کنندۀ آن و روشهای آن و تأثیر این نهضت در بیداری مسلمین و شکست بنی امیه و تأکید بر زنده نگهداشتن یاد عاشورا و کارکرد گردهم آورندگی و اتحاد بین مسلمین ـ که از عزای امام حسین(ع) حاصل می شود ـ تأثیری ژرف بر ایدئولوژی امام خمینی(رض) در سالهای 1340 تا 1360 و اندیشه امام خمینی(رض) در باره تغییر جامعه داشته است.

پای نوشتها:

[1]ـ غلامرضا صدیق اورعی ـ «اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه» ـ نشر محراب قلم ـ تهران 1373 ـ چاپ اول