پرتال امام خمینی(س)/یادداشت ۶۴۱: هادی قبادی
مقدمه: فریضه عظیم حجّ در بین فرایض الهی ، از اهمیت و جامعیت خاصی برخوردار است و به همین سبب است تعبییراتی که در باره حج آمده ، در مورد کمتر عملی آمده است .
توصیف حجّ به عنوان یکی از ارکان اسلام ، عَلَم اسلام ، وسیله آزمایش مردم ، عامل توجه به خدا و تقویت واصلاح ایمان ،عامل قدرت و تقویت دین ،وسیله فرار از گناه و قبولی توبه ، وطهارت و پاک شدن از گناه ، بهترین وسیله برای رسیدن به خدا ، وخروج تکبر از قلب ها واستقرار خضوع و آرامش در دل ها ،ایجاد اجتماع مردم از شرق و غرب عالم و شناختن همدیگر ، نجات از فقر و توسعه رزق و... از جمله آن تعابیر است .
نگاهی اجمالی به مقدمات و برخی ازآثار وبرکات مناسک حجّ ، حقائقی را که حضرات معصومین سلام الله اجمعین پیرامون این فریضه بزرگ فرموده اند به اثبات می رساند. اینکه مسافر بیت الله الحرام ،از کسانی که به آنها ظلم کرده ، عذرخواهی می کند ، برای پاک و حلال کردن اموال خود ، قبل از حجّ ، سهم دیگران و حق امام را می پردازد ، خود را از علاقه ها و وابستگی ها جدا میکند ، از دنیای تجمّل وارد وادی سادگی و بی رنگی می شود و ... اینکه از نزدیک بر مزار رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و ائمه معصومین (علیهم السلام)حاضر می شود و اظهار ادب و ابراز عشق می کند وآثار مجاهدات انبیائی چون ابراهیم و اسماعیل و نیز هاجر را مشاهده می کند و... اینکه در لباسی خاص ، در زمین پاکی قرار می گیرد و همراه و همصدا با خیل عظیم مسلمانان با خدای خویش به راز و نیاز می پردازد و... تنها گوشه ای از ثمرات بیشمار حجّ است وچه زیبا امام سجاد (علیه السلام) فرمود: حجّ را انجام دهید زیرا علاوه بر سلامتی و توسعه رزق و تأمین زندگی ، سبب اصلاح ایمان شماست .
آنچه این مقاله بدنبال آن است اشاره ای گذرا به مقوله آرمان های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی ( قدّس سرّه الشریف ) درحجّ ابراهیمی است.
در اندیشه امام خمینی (ره) حج کانون معارف الهی، پیام آور طرح و تأسیس جامعه ای به دور از رذائل مادی و معنوی ، تجلی و تکرار همه صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست؛ و مناسک حج، مناسک زندگی است . ایشان سفر حج را سفر به سوی خدای تبارک و تعالی دانسته که برای نزدیک شدن و اتصال انسان به صاحب خانه است و حج تنها حرکات واعمال و لفظ ها نیست وبا کلام و لفظ وحرکت خشک، انسان به خدا نمی رسد؛ حج کانون معارف الهی است که از آن محتوای سیاست اسلام را در تمامی زوایای زندگی باید جستجو نمود، حج پیام آور و ایجاد و بنای جامعه ای به دور از رذائل مادی و معنوی است، حج تجلی و تکرار همه صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست، و مناسک حج مناسک زندگی است واز آن جا که جامعه امت اسلامی از هر نژاد و ملیتی باید ابراهیمی شود تا به خیل امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم- پیوند خورد و یکی گردد و ید واحده شود، حج تنظیم و تمرین و تشکل این زندگی توحیدی است.
بدون شک تبیین آرمان های امام خمینی ( قدّس سرّه الشریف ) در حجّ ابراهیمی بحثی گسترده و عمیق است و زمینه مباحث بسیاری پیرامون آن وجود دارد ولکن از آنجا که بنای این مقاله بر اختصار است صرفاً به چند محور مهم پرداخته شده است که امید است مفید فائده باشد .
بمنّه و کرمه
بخش اول : ابعاد معنوی حج
فصل اول : توجه به فلسفه اعمال حج
حضرت امام خمینی (ره) را می توان احیاءگر اسلام ناب محمدی (ص) لقب داد چرا که با بنیان نهادن انقلابی شکوهمند مبتنی بر آموزه های اصیل دین اسلام ، چهره واقعی این دین مبین را به جهان وجهانیان شناساند ونگرشی نو وصحیح را در عالم بویژه مسلمانان نسبت به احکام و موازین این آیین نجات بخش ایجاد کرد.
ازجمله این مسائل ، نگاه خاص امام به عبادات بود که در فرصت های مختلف ، به بیان جامعی از احکام عملی دین جامع اسلام پرداختند وابعاد بسیاری از وجوه فراموش شده اعمال عبادی را آشکار ساختند . در این میان دیدگاه های ایشان پیرامون مناسک حجّ از برجستگی خاصی برخوردار است وجالب آنکه بخشی از فرمایشات ایشان در خصوص حجّ مربوط به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است و این نشاندهنده حساسیت و احساس تکلیف آن عبد صالح خدا نسبت به دین و احکام دینی است .
در تبیین فریضه مهم حجّ ، بخشی از بیانات امام خمینی (ره) به تشریح فلسفه جزء جزء مناسک مربوط می شود وآنگاه که می خواهند در مورد طواف خانه خدا و رجم عقبات سخن بگویند ، تفسیری را از این اعمال ارائه می نمایند که تا این زمان ، بسیاری از حجّاج از حقیقت آن غافل بوده اند، آنجا که می فرمایند :
" گردش به دورخانه خدانشان دهنده این است که به غیرازخدا گِرد دیگری نگردید. و رَجْم عَقَبات، رجم شیاطین انس وجن است.شما با رجم با خدای خود عهد کنید تا شیاطین انس و ابرقدرتها را از کشورهای اسلامی عزیزبرانید.امروزجهان اسلام به دست امریکا گرفتاراست.شما برای مسلمانان قاره‌های مختلف جهان پیامی ازخداوند ببرید؛پیامی که به غیرازخدا، بردگی وبندگی هیچ کس رانداشته باشید." [۱]
ودر فرازی دیگر در توجه دادن حاجیان به ابعاد معنوی و فلسفه وجوب برخی دیگر از مناسک از جمله تلبیه ، سعی صفا و مروة ، وقوف در عرفات و مشعر و منی و... می فرمایند :
" در لبیک لبیک، «نه» بر همه بتها گویید و فریاد «لا» بر همه طاغوتها و طاغوتچه‌ها کشید و در طواف حرم خدا که نشانه عشق به حق است، دل را از دیگران تهی کنید و جان را از خوف غیر حق پاک سازید و به موازات عشق به حق از بتهای بزرگ و کوچک و طاغوتها و وابستگانشان برائت جویید که خدای تعالی و دوستان او از آنان برائت جستند و همه آزادگان جهان از آنان بری هستند.
و در لمس «حَجَر الاسود» بیعت با خدا بندید، که با دشمنان او و رسولانش و صالحان‌و آزادگان دشمن باشید و به اطاعت و بندگی آنان، هر که باشد و هر جا باشد، سر ننهید و خوف و زبونی را از دل بزدایید که دشمنان خدا و در رأس آنان شیطان بزرگ زبونند، هر چند در ابزار آدمکشی و سرکوبی و جنایتشان برتری داشته باشند.
و در سعی بین صفا و مروه، با صدق و صفا سعی دریافتن محبوب کنید که با یافتن او همه یافتهای دنیاوی گسسته شود و همه شکها و تردیدها فرو ریزد و همه خوف و رجاهای حیوانی زایل شود و همه دلبستگیهای مادی گسسته شود و آزادگیها شکفته گردد و قید و بند شیطان و طاغوت که بندگان خدا را به اسارت و اطاعت کشند، در هم ریزد.
و با حال شعور و عرفان به مشعر الحرام و عرفات روید و در هر موقف به اطمینان قلب بر وعده‌های حق و حکومت مستضعفان بیفزایید و با سکوت و سکون تفکر در آیات حق کنید و به فکر نجات محرومان و مستضعفان ازچنگال استکبار جهانی باشید و راههای نجات را ازحق، درآن مواقف کریمه طلب کنید. پس به منا روید و آرزوهای حقانی را درآنجا دریابید که آن قربانی نمودن محبوبترین چیز خویش در راه محبوب مطلق است.وبدانید تا ازاین محبوبها که بالاترینش حب نفس است وحب دنیا تابع آن است، نگذرید به محبوب مطلق نرسید ودراین حال است که شیطان را رجم کنید وشیطان ازشما بگریزد. و رجم شیطان را درموارد مختلف با دستورهای الهی تکرار کنید که شیطان و شیطان زادگان همه گریزان شوند." [۲]
" این سفر الهی را شما می‌روید رَجْم شیطان می‌کنید؛ اگر چنانچه خدای نخواسته خودتان از جنود شیطان باشید، رجم خودتان را هم می‌کنید! شما باید رحمانی بشوید تا رَجْمتان رَجْمِ رحمان و جنود رحمان به شیطان باشد. شما «وقوف» می‌کنید در این مواقف کریمه؛ وقوف در این مواقف کریمه. مبادا آلوده بشوید به یک معصیتی، به یک خلافی؛ به یک چیزی که علاوه بر اینکه پیش خدا آبرو از دست برود، پیش دنیا آبروی اسلام از دست برود.امروز آبروی اسلام بسته به وجود شماست که می‌روید دستجمعی در این مواقف کریمه وسایرمسلمین، شمارامشاهده می‌کنند." [۳]
جالب این است که امام در همان حالی که در صدد بیان ابعاد معنوی حجّ است ، ازدر هم آمیختگی آن با ابعاد سیاسی حجّ نیز غافل نبوده وبا تقدیر از مقام حاجیان ایرانی ، به تشریح تحولات به وجود آمده در نوع نگاه آنان به فریضه حجّ واعمال مختلف آن می پردازند :
"بیت اللَّه الحرام و کعبه معظمه زائران عزیزی را در آغوش می‌کشد که حج را از انزوای سیاسی و انحراف اساسی به سوی حج ابراهیمی- محمدی سوق داده و حیات آن را تجدید می‌نمایند، و بتهای شرق و غرب رادر هم می‌شکنند، و معنای قیام ناس و حقیقت برائت از مشرکان را عرضه می‌دارند. و دل میقات در هوای زائرانی می‌تپد که از کشور «لا شرقیه و لا غربیه» آمده‌اند تا با تلبیه و «لبیک، لبیک» دعوت خداوند را به سوی صراط مستقیم انسانیت اجابت کنند؛ و با پشت پا زدن بر مکتبهای شرقی و غربی و انحرافات ملیگرایی فرقه‌زدایی نموده، با همه ملتها، بدون در نظر گرفتن رنگ و ملیت و محیط و منطقه، برادر و برابر، غمخوار یکدیگر باشند و تحکیم وحدت کنند، و با یدِ واحده بر دشمنان بشریت و زورگویان جهانخوار بتازند. و جمرات انتظار فداکارانی را می‌کشد که از کشوری آمده‌اند که ملت شجاع آن شیاطین بزرگ و کوچک و متوسط را بی باکانه از کشور خود رانده‌اند و دست ناپاکشان را از ذخایر میهن خود قطع نموده؛ و در این مکان مقدس نیز با سنگریزه‌ها و شعارهای کوبنده گروه شیاطین را از «ام القری» و «ما حَولَها»، که جهان است، رمی و طرد کنند. و عرفات و مشعر و منا میهماندار کسانی هستند که ملت مسلمانشان با عرفان و شعور سیاسی قیام نموده‌اند تا آرمانها و امانی اسلام را در کشور خود و سایر کشورهای مظلوم تحت ستم تحقق بخشند؛ و سیاست بازان قلابی را، که با فریب ودغل برمظلومان جهان تاخته وهستی همه راغارت نموده‌اند، رسوا کنند." [۴]
"باید بدانید که چاره اساسی درسایه وحدت همه مسلمین و اجتماع همگانی در قطع ید ابرقدرتها از کشورهای اسلامی است،وعملی کردن شعائرمواقف کریمه ومشاهدمشرفه درکشورهای خویش است ." [۵]
فصل دوم : انس با قرآن در حج
در باب توجه به ابعاد معنوی حجّ ، حضرت امام به ضرورت و لزوم انس با قرآن اهتمام فوق العاده داشتند . این حقیقت نه تنها در بیان مسائل مربوط به مناسک حجّ بلکه در تمامی سخنرانی ها ، بیانات ، پیام ها ، آثار و کتب ایشان مشهود است و اوج این اهتمام و حساسیت را می توان در فرازهای آغازین وصیت نامه سیاسی ، الهی آن حضرت مشاهده نمود که چگونه دردمندانه از مهجوریت قرآن می نالد و از امّت اسلام می خواهد که تمسّک به قرآن و عترت را سر لوحه حیات خود قرار دهد.
ناگفته پیداست که او خود همیشه با قرآن محشور بود واین توفیق را داشت که از آغاز حیات پربر کتش ، در مکتب انسان ساز قرآن رشد یابد و همه چیز خود را از قران بداند وطبیعی بود آنگاه که می خواهد انسان ها را به حقیقت ، رهنمون سازد و زائران بیت الله الحرام را از ابعاد گسترده معنوی حجّ آگاه سازد ، توجه وافر به کتاب خدا را ، آن هم برای آنان که توفیق حضور در مهبط وحی را یافته اند متذکر شود :
" به زائران محترم تذکر می‌دهم که در این مواقف معظمه و در طول سفر به مکه مکرمه و مدینه منوره، از انس با قرآن کریم، این صحیفه الهی و کتاب هدایت، غفلت نورزند که مسلمانان هر چه دارند و خواهند داشت در طول تاریخ گذشته و آینده از برکات سرشار این کتاب مقدس است. و از همین فرصت از تمامی علمای اعلام فرزندان قرآن و دانشمندان ارجمند تقاضا دارم که از کتاب مقدسی که تِبْیان کُلِّ شَیْ‌ءٍ است و صادر از مقام جمع الهی به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تابیده است، غفلت نفرمایند.
این کتاب آسمانی- الهی که صورت عینی و کتبی جمیع اسما و صفات و آیات و بینات است و از مقامات غیبی آن دست ما کوتاه است و جز وجود اقدس جامع مَنْ خُوطِبَ بِهِ از اسرار آن کسی آگاه نیست و به برکت آن ذات مقدس و به تعلیم او خلص اولیای عظام دریافت آن نموده‌اند و به برکت مجاهدات و ریاضتهای قلبیه، خلص اهل معرفت به پرتوی از آن به قدر استعداد و مراتب سیر بهره‌مند شده‌اند و اکنون صورت کتبی آن، که به لسان وحی بعد از نزول از مراحل و مراتب، بی‌کم و کاست و بدون یک حرف کم و زیاد به دست ما افتاده است، خدای نخواسته مباد که مهجور شود و گر چه ابعاد مختلفه آن و در هر بعد مراحل و مراتب آن از دسترس بشر عادی دور است لکن به اندازه علم و معرفت و استعدادهای اهل معرفت و تحقیق در رشته‌های مختلف، به بیانها و زبانهای متفاوت نزدیک به فهم از این خزینه لا یتناهای عرفان الهی و بحر مواج کشف محمدی- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- بهره‌هایی بردارند و به دیگران بدهند و اهل فلسفه و برهان با بررسی رموزی که خاص این کتاب الهی است و با اشارات از آن مسائل عمیق گذشته، براهین فلسفه الهی را کشف و حل کرده، در دسترس اهلش قرار دهند. و وارستگان صاحب آداب قلبی و مراقبات باطنی رشحه و جرعه‌ای از آنچه قلب عوالم از «ادَّبَنی رَبِّی» دریافت فرموده، برای تشنگان این کوثر به هدیه آورند و آنان را مؤدب به آداب اللَّه تا حد میسور نمایند.
و متقیان تشنه هدایت بارقه‌ای از آنچه به نور تقوا از این سرچشمه جوشان هُدیً لِلْمُتَقین هدایت یافته‌اند، برای عاشقان سوخته هدایت اللَّه به ارمغان آورند. و بالاخره هر طایفه‌ای از علمای اعلام و دانشمندان معظم به بعدی از ابعاد الهی این کتاب مقدس دامن به کمر زده و قلم به دست گرفته و آرزوی عاشقان قرآن را برآورند و در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و جنگ و صلح قرآن وقت صرف فرمایند تا معلوم شود این کتاب سرچشمه همه چیز است؛
از عرفان و فلسفه تا ادب و سیاست، تا بیخبران نگویند عرفان و فلسفه بافته‌ها و تخیلاتی بیش نیست و ریاضت و سیر و سلوک کار درویشان قلندر است، یا اسلام به سیاست و حکومت و اداره کشور چه کار دارد که این کار سلاطین و رؤسای جمهور و اهل دنیاست.
یا اسلام دین صلح وسازش است و حتی از جنگ و جدال با ستمکاران بری است. و به سر قرآن آن آورند که کلیسای جاهل و سیاستمداران بازیگر به سر دین مسیح عظیم الشأن آوردند.
هان ای حوزه‌های علمیه و دانشگاههای اهل تحقیق! بپاخیزید و قرآن کریم را از شرّ جاهلان مُتنسِّک و عالمان متهتک که از روی علم و عمد به قرآن و اسلام تاخته و می‌تازند، نجات دهید. و این جانب از روی جِد، نه تعارف معمولی، می‌گویم از عمر به باد رفته خود در راه اشتباه و جهالت تأسف دارم. و شما ای فرزندان برومند اسلام! حوزه‌ها و دانشگاهها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسیار مختلف آن بیدار کنید. تدریس قرآن در هر رشته‌ای از آن را مَحطّ نظر و مقصد اعلای خود قرار دهید. مبادا خدای ناخواسته در آخر عمر که ضعف پیری بر شما هجوم کرد از کرده‌ها پشیمان و تأسف بر ایام جوانی بخورید همچون نویسنده."
"- باید بدانیم حکمت آنکه این کتاب جاوید ابدی که برای راهنمایی بشر به هر رنگ و ملیت و در هر قطب و قطر، تا قیام ساعت نازل گردیده است، آن است که مسائل مهم حیاتی را چه در معنویات و چه در نظام ملکی زنده نگه دارد و بفهماند که مسائل این کتاب برای یک عصر و یک ناحیه نیست. و گمان نشود قصد ابراهیم و موسی و محمد-علیهم و علی آلهم السلام- مخصوص به زمان خاصی است ." [۶]
فصل سوم : درس گرفتن از نهضت بزرگ انبیاء
از جمله نکاتی که امام خمینی در باب ابعاد معنوی حجّ ، بر آن تأکید می نمایند وحجاج را به آن سفارش می کنند درس گرفتن از نهضت بزرگ انبیاء است . بدون تردید اگر مسلمانان به زندگی سراسر رنج ومحنت وپر فراز ونشیب پیامبران الهی آگاهی یابند وسیره و رفتار آن بندگان برگزیده خدا را الگوی خود در زندگی قرار دهند خیلی بهتر می توانند مسیر کمال را طی نمایند .حجاج که توفیق حضور در آن سرزمین مقدس و محل نزول انبیای بزرگ را یافته اند از این فرصت مغتنم می توانند کمال بهره را ببرند و به همین علت هم ، امام به آنان این گونه توصیه می کند :
"و از نکاتی که حجاج محترم باید به آن توجه کنند، اینکه مکه معظمه و مشاهد مشرفه آینه حوادث بزرگ نهضت انبیا و اسلام و رسالت پیامبر اکرم است، جای، جای این سرزمین محل نزول و اجلال انبیای بزرگ و جبرئیل امین و یادآور رنجها و مصیبتهای چندین سالهای است که پیامبر اکرم- صلی اللَّه علیه و آله- در راه اسلام و بشریت متحمل شده‌اند و حضور در این مشاهد مشرفه و امکنه مقدسه و در نظر گرفتن شرایط سخت و طاقتفرسای بعثت پیامبر، ما را به مسئولیت و حفظ دستاوردهای این نهضت و رسالت الهی بیشتر آشنا میکند، که واقعاً پیامبر اکرم- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- و ائمه هدی- علیهم سلام اللَّه- در چه غربتهایی برای دینِ حق و امحای باطل، استقامت و ایستادگی‌نموده‌اند و از تهمتها و اهانتها و زخم زبانهای «ابو لهب» و «ابو جهل» ها و «ابو سفیان» ها نهراسیدند و در عین حال شدیدترین محاصره‌های اقتصادی در شعب ابی طالب، به راه خود ادامه داده‌اند و تسلیم نشدند و سپس با تحمل هجرتها و مرارتها در مسیر دعوت حق و ابلاغ پیام خدا و حضور در جنگهای پیاپی و نابرابر و مبارزه با هزاران توطئه و کارشکنیها به هدایت و رشد همت گماشته‌اند که دل صخره‌ها و سنگها و بیابانها و کوهها و کوچه‌ها و بازارهای مکه و مدینه پر است از هنگامه پیام رسالت آنان که اگر آنها به زبان و سخن می‌آمدند و از راز و رمز تحقق «فَاسْتَقِمْ کَما امِرْتَ» پرده برمی‌داشتند، زائران بیت اللَّه الحرام در می‌یافتند رسول خدا برای هدایت ما و بهشتی شدن مسلمانان چه کشیده‌اند و مسئولیت پیروان او چقدر سنگین است.
و ملت شهید داده ایران اگر چه در طول دوران مبارزه و جنگ و حوادثِ دیگر انقلاب مظلومیتها و سختیها و درد و رنجهای فراوان دیده است و جوانان و عزیزان گرانقدری را تقدیم راه خدا کرده است ولی یقیناً وسعت مظلومیتها و سختیهایی که بر پیشوایان ما رفته است، به مراتب بالاتر از مسائل ما است." [۷]
"حج بِسان قرآن است که همه از آن بهره‌مند می‌شوند، ولی اندیشمندان و غواصان و درد آشنایان امت اسلامی اگر دل به دریای معارف آن بزنند و از نزدیک شدن و فرو رفتن در احکام و سیاستهای اجتماعی آن نترسند، از صدف این دریا گوهرهای هدایت و رشد و حکمت و آزادگی را بیشتر صید خواهند نمود و از زلال حکمت و معرفت آن تا ابد سیراب خواهند گشت. ولی چه باید کرد و این غم بزرگ را به‌کجا باید برد که حج بسان قرآن مهجور گردیده است. و به همان اندازه‌ای که آن کتابِ زندگی و کمال و جمال درحجابهای خودساخته ماپنهان شده است واین گنجینه اسرارآفرینش دردل خروارها خاک کج‌فکریهای ما دفن و پنهان گردیده است وزبان انس وهدایت و زندگی وفلسفه زندگی‌سازاوبه زبان وحشت ومرگ وقبرتنزل کرده است، حج نیزبه همان سرنوشت گرفتار گشته است ،سرنوشتی که میلیونها مسلمان هرسال به مکه می‌روند و پا جای پای پیامبر و ابراهیم و اسماعیل و هاجر می‌گذارند، ولی هیچ کس نیست که از خود بپرسد ابراهیم و محمد- علیهم السلام- که بودند و چه کردند؛ هدفشان چه بود؛ از ما چه خواسته‌اند؟ گویی به تنها چیزی که فکر نمی‌شود به همین است." [۸]
"باید بدانیم حکمت آنکه این کتاب جاوید ابدی که برای راهنمایی بشر به هر رنگ و ملیت و در هر قطب و قطر، تا قیام ساعت نازل گردیده است، آن است که مسائل مهم حیاتی را چه در معنویات و چه در نظام ملکی زنده نگه دارد و بفهماند که مسائل این کتاب برای یک عصر و یک ناحیه نیست. و گمان نشود قصد ابراهیم و موسی و محمد علیهم و علی آلهم السلام- مخصوص به زمان خاصی است. فریاد برائت از مشرکان مخصوص به زمان خاص نیست." [۹]
"باید بدانند که «حج ابراهیمی محمدی»- صلی اللَّه علیهما و آلهما- سالهاست غریب و مهجور است، هم از جهات معنوی و عرفانی و هم از جهات سیاسی و اجتماعی. و حجاج عزیز تمامی کشورهای اسلامی باید بیت خدا را در همه ابعادش از این غربت درآورند، اسرار عرفانی و معنوی‌اش به عهده عرفای غیر محجوب. و ما اینک با بعد سیاسی و اجتماعی آن سر و کار داریم که باید گفت فرسنگها از آن دوریم. ما مأمور به جبران ما فات هستیم. این کنگره سراپا سیاست که به دعوت ابراهیم و محمد- صلی اللَّه علیهما و آلهما بر پا می‌شود و از هر گوشه دنیا و از هر فَجِّ عمیق در آن اجتماع می‌کنند، برای منافع «ناس» است و قیام به قسط است و در ادامه بت‌شکنیهای ابراهیم و محمد است و طاغوت‌شکنیها و فرعون زدودنهای موسی است ." [۱۰]
"این میهمانان آمده‌اند تا همراه با مناسک حج به ندای ابراهیم خلیل اللَّه و محمد رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- لبیک گویند، که لبیک به آنان نیز لبیک به خدای تعالی است. با اینانی که از کلّ فجّ عمیق هجرت به سوی خدا و رسول بزرگ او کرده‌اند با مهر و صفا و محبت و وفا و اخوت اسلامی رفتار کنید، و میهمانان خدا و رسول را آزار ندهید. اینان برای مناسک حج و برائت از مشرکان و کافران، که خدا و رسول او از آنان برائت جسته است، آمده‌اند. این میهمانان متعهد را گرامی دارید؛ و از قدرت یک رژیم مقتدر اسلامی برای سرکوب دشمن اسلام و مسلمین، اسرائیل غاصب، و قطع ید ارباب او، امریکا، رأس دشمنان اسلام و کشورهای اسلامی، بهره‌برداری کنید؛ و مکّه مکرّمه را با هماهنگی زائران سراسر جهان به کانون فریاد علیه ستمگران تبدیل کنید؛ که این یکی از اسرار حج است. و خداوند، غنی ازلبیکها و عبادات بشر است." [۱۱]
اگر قرآن کریم انبیای الهی و در رأس آنان حضرت ابراهیم خلیل الرحمن وپیامبر اسلام را اسوه حسنه معرفی می نماید ، امام خمینی نیز با اشاره به مقام این بت شکنان تاریخ بشریت ، زائران خانه خدا را به درس گرفتن از سیره و روش آنان در مبارزه همیشگی با زورگویان در هر عصر و زمان فرا می خواند ومبارزه با بت و بت پرستی را محدود به یک زمان خاص نمی داند و با الهام ازعمل قربانی در مناسک حجّ ، به ضرورت فداکاری وایثار و گذشت در راه خدا پرداخته و جنبه های سیاسی و ارزش های اجتماعی آن را بالاتر از جنبه های توحیدی و عبادی آن می داند :
"عمق جنبه‌های توحیدی و سیاسی این عمل را(قربانی) جز انبیای عظام و اولیای کرام- علیهم الصلاة و السلام- و خاصّه عباد اللَّه کس دیگری نمی‌تواند ادراک کند. این پدرِ توحید و بت شکنِ جهان به ما و همه انسانها آموخت که قربانی در راه خدا، پیش از آنکه جنبه توحیدی و عبادی داشته باشد، جنبه‌های سیاسی و ارزشهای اجتماعی دارد. به ما و همه آموخت که عزیزترین ثمره حیات خود را در راه خدا بدهید و عید بگیرید. خود و عزیزان خود را فدا کنید، و دین خدا را و عدل الهی را برپا نمایید. به همه ما، ذریّه آدم، فهماند که «مکّه» و «منی» قربانگاه عاشقان است. و اینجا محل نشر توحید و نفی شرک؛ که دلبستگی به جان و عزیزان نیز شرک است. به فرزندان آدم درس آموزنده جهاد در راه حق را داد که از این مکان عظیم نیز فداکاری و از خود گذشتن را به جهانیان ابلاغ کنید. به جهانیان بگویید در راه حق و اقامه عدل الهی و کوتاه کردن دست مشرکان زمان باید سر از پا نشناخت، و از هر چیزی حتی مثل اسماعیل ذبیح اللَّه، گذشت. که حق جاودانه شود. این بت‌شکن و فرزند عزیزش، بت‌شکن دیگر، سید انبیا، محمد مصطفی- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- به بشریت آموختند که بتها هر چه هست باید شکسته شود؛ و کعبه، که امّ القُری است، و آنچه از آن بسط پیدا کرده تا آخرین نقطه زمین، تا آخرین روز جهان، باید از لوث بتها تطهیرشود: بت هر چه باشد، چه هیاکل، چه خورشید، چه ماه، و چه حیوان، و انسان. و چه بتی بدتر و خطرناکتر از طاغوتهای در طول تاریخ از زمان آدم صفی اللَّه، تا ابراهیم خلیل اللَّه، تا محمد حبیب اللَّه- صلی اللَّه علیهم و آلهم اجمعین- تا آخر الزمان که بت‌شکن آخر از کعبه ندای توحید سر دهد. مگر ابرقدرتهای زمان ما بتهای بزرگی نیستند که جهانیان را به اطاعت و کرنش و پرستش خود می‌خوانند، و با زور و زر و تزویر خود را به آنان تحمیل می‌نمایند؟ کعبه معظّمه یکتا مرکز شکستن این بتهاست. ابراهیم خلیل، در اول زمان، و حبیب خدا و فرزندعزیزش مهدی موعود- روحی فداه- در آخرزمان، از کعبه ندای توحید سردادند ومی‌دهند." [۱۲]
بخش دوم : ابعاد سیاسی حج
فصل اول : نقش حج در صدور انقلاب اسلامی
توجه به ابعاد سیاسی حجّ را می توان از شاهکارهای امام خمینی (ره) در معرفی حجّ ابراهیمی برشمرد . احیاء ابعاد سیاسی فریضه حجّ ، موجب تحولی شگرف در معادلات جهانی بویژه دنیای اسلام گردید که حوادث واتفاقات رخ داده در این مراسم در سه دهه اخیر گویای عمق این تحولات است ونمونه بارز آن حادثه دلخراش شهادت مظلومانه جمع کثیری از حجاج و به تبع آن ، تعطیلی چند ساله این سفر سیاسی الهی برای ملت مظلوم و در عین حال عزیز ایران بود .
ابعاد سیاسی حجّ ، بسیار گسترده تر از آن است که در این مختصر بگنجد و لذا فقط بطور اجمال به مواردی از آن که در زمره آرمان های حضرت امام بشمار می آید اشاره می شود . در این میان نقش حجّ در صدور انقلاب اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است و به همین سبب هم امام خمینی در تمامی سال های زندگی پر برکتش پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، همواره رسالت خطیر حجاج را یادآور شده اند :
" لازم است زائران محترم ایرانی توجه کنند که از کشوری انقلابی و اسلامی و متعهد به احکام اسلام راهی حج شده‌اند و چشمان دوستان و دشمنان بر آنها دوخته شده است.دوستان، برای آنکه ببینند زائران محترم به تعهد اسلامی خود باقی هستند، و در رفتار و گفتار و برخورد با مسلمانان جهان آبروی انقلاب اسلامی شکوهمند خود را حفظ می‌نمایند، و در زحمتها و مشقتها و کمبودها که لازمه قهریِ این سفر مقدس است، بردباری و شکیبایی دارند، و خداوند متعال را در امور حاضر و ناظر می‌دانند، و با سرافرازی به کشور خود بازمی‌گردند و کشور و انقلاب خود را در بین مسلمانان جهان سرافراز می‌کنند، و انقلاب اسلامی کشور عزیز خود را به مسلمانان جهان و کشورهای اسلامی صادر می‌نمایند، یا خدای نخواسته بر خلاف اخلاق و کردار اسلامی از بعض آنان در مرئی و منظر برادران اسلامی، عمل و یا گفتاری و لو کوچک صادر می‌شود که موجب هتک اسلام و جمهوری اسلامی که از گناهان بزرگ نابخشودنی است، و دشمنان، برای آنکه در گفتار و کردار و اخلاق آنان خدشه کنند، و خدای نخواسته اگر امری گرچه بسیار ناچیز از آنان صادر شود، بهانه به دست آورند و با بوقهای تبلیغاتی خود مطالب کوچک را بزرگ و بزرگتر جلوه دهند، و بیش از پیش، چهره اسلام و انقلاب را در نظر اجانب و جهانیان واژگون و مسلمانان ایران را در نظر مسلمانان جهان مردمی بی‌بند و بار معرفی کنند، و اسلام را مکتبی به دور از ارزشهای والای انسانی، و ملت شریف ایران را ملتی منحط و دور از تمدن و تعالی، به خورد جهانیان دهند.
باید بدانند مسئولیت حجاج محترم در پیشگاه مقدس خداوند متعال و در مقابل ملت شریف و مجاهد، در راه اسلام و تعالیم انسانی آن، بسیار خطیر و بزرگ است. هر گز گمان نکنند امسال که همه می‌دانیم چنگال ابرقدرتها و وابستگان به آنان، به کشورهای اسلامی و مظلومان جهان بیش از پیش فرو رفته، و خون جوانان مظلوم مسلمین بیشتر از هر وقت از چنگال آنان می‌چکد، مشابه سالهای دیگر است.اکنون قدرتهای بزرگ جهان از اسلام و برنامه‌های غرب و شرق‌زدایی آن به وحشت افتاده‌اند، و شیطان بزرگ، جوجه شیطانها را فرا خوانده و به تمام توطئه‌ها برای خاموش کردن نور خدا دست یازیده است." [۱۳]
"حجاج محترم ایران و زائران حرمین شریفین بدانند که آنها از کشوری که برای اهداف اسلامی و بیرون راندن ستمگران از کشور عزیز خویش [قیام کرده است] به سوی خانه خدا و حرم شریف رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- و قبور معظّم و فرزندان پیامبر- علیهم صلوات اللَّه- می‌روند، تحت مراقبت برادران اسلامی سراسر جهان هستند؛ و خبرگزاریها و دروغپردازان بوقهای تبلیغاتی و دشمنان اسلام در کمین نشسته و مراقب اعمال و اقوال آنان هستند، و در صددند که از کاهی کوهی بسازند و سرتاسر جهان را از شایعه‌های خود پر نمایند.
در این صورت جزیی انحراف و خطا و لغزش آنان علاوه بر آنکه در پیشگاه خداوند بزرگ و رسول عظیم الشأنش می‌باشد، در حضور سایر زائران حرمین شریفین است، که به واسطه پیامد آن گناهی بزرگ و خطایی عظیم است؛ زیرا علاوه بر آنکه بعض اعمال و گفتارْ خلاف حرمت حرمین شریفین است، موجب وهن جمهوری اسلامی است؛ که خدای نخواسته این جمهوری اسلامی، که برای حکومت اللَّه و برقراری احکام مقدس آسمانی قرآن و سنت تشکیل شده، به واسطه بعض اعمال و رفتار آنان به گونه‌ای دیگر معرفی شود؛ و عیب‌جویانی که مراقب خرده‌گیری و بهانه هستند بر ضد اسلام و جمهوری اسلامی به شایعه‌پراکنی و مشوّه نمودن چهره نورانی اسلام و جمهوری اسلامی بپردازند؛ و گناه آن در نامه اعمال آنان که برای عبادت و فریضه حج رفته‌اند نوشته شود." [۱۴]
در واقع حضرت امام با این تعابیر ، حجاج ایرانی را سفیران انقلاب اسلامی قلمداد می کردند و موقعیت آنها را بسیار حساس و وظیفه آنان را سنگین تلقی می کردند و حتی تکلیف آنان را فراتر از جامعه اسلامی بلکه آشنا نمودن مستضعفان جهان با اسلام وحکومت عدل اسلامی می دانستند :
"شما از کشور پیروزمندی که سالها تحت فشار ستمشاهی دست‌وپا زده و با عنایت خداوند تعالی و دعای خیر بقیة اللَّه- أرواحنا فداه- قید و بندها را با تحمل مصیبات جانکاه گسیخته و هزاران شهید و جانباز در راه مقصد تقدیم اسلام نموده است عازم حج شده‌اید. شما حامل پیام ملتی هستید که با انقلاب خود کشوری را که می‌رفت با شرق‌زدگی و از آن بیشتر غربزدگی در الحاد و فساد و فحشا غرق شود نجات داده، و حکومت اسلامی را به جای حکومت طاغوتی جایگزین نموده‌اند. همان مردمی که تصمیم دارند با صدور پیام انقلاب اسلامی‌شان نه تنها کشورهای اسلامی، که مستضعفان جهان را به اسلام عزیز و حکومت عدل اسلامی آشنا سازند.
شما نمایندگان مردمی هستید که انقلاب اسلامی‌شان، با عمر کوتاه خود و گرفتاریهای طاقت فرسای حاصل از رویارویی با دو ابرقدرت و مقابله دو بلوک شرق و غرب با آن و خرابکاریهای تروریستهای وابسته به دو جناح ستمگر، تنها و تنها به برکت اسلام و نورانیت آن و مقاومت مردم توانسته است کشورهای اسلامی را در شرق و غرب ارض و مظلومان جهان را در سراسر گیتی‌تکان داده و به اسلام جلب نماید؛ و توانسته است ندای اسلام را هر چند ضعیف به گوش جهانیان رسانده و نظر آنان را به خود جلب کند. شما حجاج محترم بیت اللَّه الحرام حامل پیام این ملت و نمایندگان این کشور هستید.
در این صورت موقعیت شما بسیار حساس و وظیفه شما سنگین است. یا ان شاء اللَّه، چنانچه انتظار می‌رود، با رفتار شایسته و اخلاق اسلامی و انقلابی خود نظر همگان را جلب کرده و چهره انقلاب اسلامی را آن گونه که هست به نمایش ملتهای جهان می‌گذارید و توجه آنان را با برخوردهای برادرانه و محبت‌آمیز به انقلاب بزرگ ایران جلب می‌نمایید و عملًا تبلیغات فاسد مغرضانه بوقهای تبلیغاتی را خنثی می‌نمایید، که در این صورت حج شما مقبول و اجر شما مضاعف خواهد بود. و یا خدای نخواسته بعضی از بیخبران بر خلاف آنچه ذکر شد عمل می‌نمایند- که امید است ننمایند- که در این صورت در محضر خدا و خانه او و قبله مسلمانان مرتکب گناهی عظیم شده و از صف حجاج بیت اللَّه الحرام و زائران قبر رسول خدا- صلی اللَّه علیه وآله- وائمه معصومین دربقیع خارج می‌شوند، وبا کوله‌باری ازگناه به منازل خود برمی‌گردند." [۱۵]
"در هر حال زائران ایرانی به نقش و رسالت خود در تمامی مراحل حج توجه کنند که تمامی اعمال و رفتار آنان با دقت مورد توجه و نظردوستان و دشمنان انقلاب ما است، و دشمنان انقلاب درصدد دست یافتن به سوژه‌ای و لو مختصر جهت تخریب قداست و اعتبار الهی مردم کشور ما می‌باشند و دوستان و طرفداران انقلاب مشتاق آشنایی با روش و سیره و خصوصیات این ملتی که آوازه نام و نشانش- به یاری خداوند- در سراسر عالم طنین افکنده است، گردیده‌اند.
و حج بهترین میعادگاه معارفه ملتهای اسلامی است که مسلمانان با برادران و خواهران دینی و اسلامی خود از سراسر جهان آشنا می‌شوند و در آن خانه‌ای که متعلق به تمام جوامع اسلامی و پیروان ابراهیم حنیف است، گِردهم می‌آیند وبا کنار گذاردن تشخصها و رنگها و ملیتها و نژادها به سرزمین و خانه اولینِ خود رجعت می‌کنند وبامراعات اخلاق کریمه اسلامی واجتناب ازمجادلات وتجملات،صفای اخوت اسلامی و دورنمای تشکل امت محمدی- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- را در سراسر جهان به نمایش می‌گذارند." [۱۶]
فصل دوم : بهره گرفتن از حج در وحدت مسلمین
می توان ادعا نمود که امام خمینی با ذکاوت و زیرکی خاص خود ، از ایام برگزاری مناسک حج در تحکیم وحدت بین مسلمین ،بیشترین بهره برداری را بردند . ایشان بطور مستمر یکی از فلسفه های مهم این اجتماع عظیم را اتحاد و پیوستگی جامعه اسلامی اعلام نموده و دعوت مردم و جوامع اسلامی به وحدت کلمه و رفع اختلافات بین طبقات مسلمین را وظیفه شرعی و الهی حجاج می دانستند .
ایشان همواره مسلمانان را از تفرقه و جدایی بر حذر داشته وضربات مهلکی که از ناحیه اختلافات ، بر پیکر جامعه اسلامی وارد آمده بود را یادآوری نموده و مهمترین عامل سعادت جهان اسلام را در یکپارچگی امت اسلام و وجود تفاهم بین آحاد جامعه اسلامی و استفاده از فرصت بسیار مغتنم حجّ می دانستند :
"عموم برادران و خواهران اسلامی باید توجه داشته باشند که یکی از مهمات فلسفه حج، ایجاد تفاهم و تحکیم برادری بین مسلمین است و بر دانشمندان و معممین لازم است مسائل اساسی سیاسی و اجتماعی خود را با دیگر برادران در میان گذارند و در رفع آن طرحهایی تهیه کنند تا آنان در برگشت به کشورهای خود آنها را تحت نظر علما و ارباب نظر قرار دهند." [۱۷]
"باید بدانند که یکی از فلسفه‌های مهم اجتماع عظیم از سراسر جهان در این مقام مقدس و مهبط وحی، به هم پیوستن مسلمانان جهان و تحکیم وحدت بین پیروان پیامبر اسلام و پیروان قرآن کریم در مقابل طاغوتهای جهان است.
و اگر خدای نخواسته از اعمال بعض زائران در این وحدت خللی واقع شود و تفرقه‌ای ایجاد گردد، موجب سخط رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله- و عذاب خداوند قادر خواهد شد. زائران محترم، که در جوار خانه خدا و محل رحمت او هستند، با همه بندگان خدا با رفق و مروت و اخوت اسلامی رفتار نمایند؛ و همه را، بدون در نظر گرفتن رنگ و زبان و منطقه و محیط، از خود بدانند؛ و همه با هم ید واحده و ملت واحد قرآنی باشند، تا بر دشمنان اسلام و انسانیت چیره شوند." [۱۸]
"حجاج محترم جهان را دور هم گردآورده، و در مصالح اسلام و مشکلات مسلمین تبادل آرا نموده، و در حل مشکلات و راه رسیدن به آرمان مقدس اسلام تصمیمات لازم را اتخاذ نمایید؛ و راههای اتحاد بین همه طوایف و مذاهب اسلامی را بررسی کنید؛ و در امور سیاسی مشترک بین همه طوایف مشکلاتی را که برای همه مسلمین جهان به دست دشمنان سرسخت اسلام پیش آمده است، که اهمّ آن اختلاف‌انگیزی بین صفوف مسلمانان است، را چاره‌اندیشی بنمایید.
همان طور که همه می‌دانیم، در سده‌های اخیر آتش افروز این معرکه خطرناک قدرتهای جهانخوار شرق و غرب می‌باشند، که از وحدت بیش از یک میلیارد مسلمان وحشت دارند، و با تمام قوا، مستقیماً یا به دست عمال منحرف خود، به این اختلافات دامن‌می‌زنند، تا بر مقدرات مسلمانان جهان مسلط و بر آنها حکومت نموده و ذخایر بی‌پایان آنان را چپاول نمایند." [۱۹]
حضرت امام با الهام از آموزه های قرآنی و روایات حضرات معصومین سلام الله علیهم اجمعین وبا درس و تجربه ای که از تاریخ گرفته بودند بخوبی می دانستند که رمز پیروزی جامعه اسلامی وحدت و یکپارچگی و در نقطه مقابل خطرناک ترین عامل شکست و انحطاط آنها ، اختلاف و تفرقه می باشد ولذا یکی از مسائلی که بیش از هر موضوع دیگری ، در سفارشات امام بر آن تأکید شده است توصیه به وحدت کلمه و رفع اختلافات است :
"از جمله وظایف در این اجتماع عظیم، دعوت مردم و جوامع اسلامی به وحدت کلمه و رفع اختلافات بین طبقات مسلمین است؛ که خطبا و گویندگان و نویسندگان در این امر حیاتی اقدام نمایند؛ و کوشش کنند در به وجود آوردن جبهه مستضعفین؛ که با وحدت جبهه و وحدت کلمه و شعار «لا اله الا اللَّه» از تحت اسارت قدرتهای شیطانی اجانب و استعمارگران و استثمارگران بیرون آیند، و با اخوت اسلامی بر مشکلات غلبه پیدا کنند." [۲۰]
"این حقیقت را به همگان گوشزد کنند که دشمنان اسلام با تمام قوا سعی در ایجاد تفرقه و اختلاف میان جوامع اسلامی دارند و به هر نام و هر وسیله که شده می‌کوشند تا با درگیری میان مسلمانان زمینه را برای تسلط کامل و مجدد خود بر همه کشورهای اسلامی و چپاول و غارتگری خود مساعد سازند. و به همین جهت، لازم است از هر گونه عمل تفرقه‌انگیز خودداری کنند، که این یک وظیفه شرعی و الهی است. " [۲۱]
"باید بدانید که چاره اساسی درسایه وحدت همه مسلمین واجتماع همگانی درقطع ید ابرقدرتها از کشورهای اسلامی است ، وعملی کردن شعائر مواقف کریمه و مشاهد مشرفه درکشورهای خویش است. " [۲۲]
"باید توجه داشته باشید که این اجتماع بزرگ که به امر خداوند تعالی در هر سال در این سرزمین مقدس فراهم می‌شود، شما ملتهای مسلمان را مکلف می‌سازد که در اهداف مقدسه اسلام، مقاصد عالیه شریعت مطهره و در راه ترقی و تعالی مسلمین و اتحاد و پیوستگی جامعه اسلامی کوشش کنید." [۲۳]
فصل سوم : استفاده از فرصت حج در حل مشکلات مسلمین
از خصوصیات ویژه مناسک حجّ ، گردهمایی میلیونی مسلمانان جهان درسرزمین وحی است که حضرت امام درصدد بودند نهایت استفاده را ازاین فرصت بدست آمده درآگاه شدن مسلمین ازگرفتاری های هم کیشان و برادران ایمانی خود وتلاش در حلّ ان ببرند . بویژه آنکه این کنگره بزرگ و عظیم هر ساله تکرار می شود و در صورت برنامه ریزی و سازماندهی صحیح میتوانند به امور مختلف ملّت های اسلامی اطّلاع یافته و راهکار های عملی ، برای رفع گرفتاری ها و مشکلات آنان پیشنهاد نموده و زمینه های عملی شدن آنها را فراهم سازند :
" اکنون که موسم حج بیت اللَّه الحرام است و مسلمین از اطراف جهان به زیارت خانه خدا آمده‌اند، لازم است درخلال اعمال شریفه حج به یکی ازبزرگترین فلسفه این اجتماع عظیم توجه داشته وبه وضع اجتماعی وسیاسی کشورهای اسلام رسیدگی کرده وازگرفتاریهای برادران ایمانی خودمطلع گشته و در رفع آن حسب وظیفه اسلامی و وجدانی کوشش کنند.اهتمام به امرمسلمین،ازفرایض مهمه اسلام است." [۲۴]
"جهات سیاسی زیادی در اجتماعات، جماعات و جُمَعات، و خصوصاً اجتماع گرانبهای حج می‌باشد؛ که از آن جمله اطلاع بر گرفتاریهای اساسی و سیاسی اسلام و مسلمین است، که با گردهمایی روحانیون و روشنفکران و متعهدان زائر بیت اللَّه الحرام ممکن است طرح، و با مشورت از راه حلها مطلع، و در بازگشت به کشورهای اسلامی در مجتمعهای عمومی گزارش داده، و در رفع آنها کوشا شوند." [۲۵]
"این مجتمعاتی که اسلام برای مسلمین به طور سهولت تهیه فرموده است، در سال یک دفعه فریضه فرموده است بر کسانی که استطاعت دارند که مجتمع بشوند در مکه معظمه و در مواقف شریفه. و برای همه مسلمین مستحب است که مستطیع هم که نباشند این عبادت الهی را به جا بیاورند. و نکته مهم این اجتماعات این است که مسلمین با هم در یک محیط دور از تشریفات- یک محیطی که همه آن جهات شخصیتها را ریخته و با یک کفن و با دو ثوبه مختصر- در این مواقف حاضر شوند و مهم این است که آن چیزهایی که در بلاد مسلمین در طول سال، گذشته است به اطلاع هم برسانند و برای رفع اشکالات مسلمین فکر بکنند. و اجتماع بزرگ میلیونی اسلامی در حجاز برای همین نکته است." [۲۶]
"در این اجتماع مقدس حج، اولًا در مسائل اساسی اسلام، و ثانیاً در مسائل خصوصی کشورهای اسلامی تبادل نظرکرده ببینندکه درداخل کشورها با دست استعماروعمال آن بربرادران مسلمان آنان چه می‌گذرد. اهالی هرکشوری باید دراین اجتماع مقدس گرفتاریهای ملت خود را به مسلمین جهان گزارش دهند." [۲۷]
"مسلمانان جهان باید به فکر تربیت و کنترل و اصلاح سران خود فروخته بعض کشورها باشند و آنان را با نصیحت یا تهدید از این خواب گرانی که هم خودشان و هم منافع ملتهای اسلامی را به باد فنا میدهد، بیدار نمایند و به این سرسپردگان و نوکران هشداربدهند و خودشان هم با بصیرت کامل از خطر منافقین و دلالان استکبار جهانی غافل نشوند و دست روی دست نگذارند و نظاره‌گر صحنه شکست اسلام وغارت سرمایه‌ها و منابع و نوامیس مسلمین نباشند." [۲۸]
فصل چهارم : هشدار در مورد توطئه های استکبار در حج
ایام برگزاری مناسک حجّ یکی از بهترین فرصت ها برای آگاه ساختن مسلمانان نسبت به توطئه های استکبار جهانی و دشمنان آنان است . غفلت جامعه اسلامی از آنچه بر او می گذرد و عدم توجّه به مصائب و مشکلاتی که از ناحیه دشمنان اسلام و در رأس آنان امریکا و اسرائیل بر کشورهای اسلامی وارد می گردد حضرت امام را بر آن داشت تا از فرصت طلایی گرد هم جمع شدن تمامی مسلمانان از اقصی نقاط جهان در سرزمین وحی استفاده نموده و هشدارهای لازم را به آنان در خصوص توطئه های استکبار گوشزد نماید که از جمله آنان چشم طمع دوختن دشمنان به مخازن عظیم زیرزمینی و روی زمینی این کشورها بوده است :
"مسلمانان حاضر در مواقف کریمه، از هر ملت و مذهب که هستند، باید به خوبی بدانند که دشمن اصلی اسلام و قرآن کریم و پیامبر عظیم الشأن- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- ابرقدرتها، خصوصاً امریکا و ولیده فاسدش اسرائیل است که چشم طمع به کشورهای اسلامی دوخته و برای چپاول مخازن عظیم زیرزمینی و روی زمینی این کشورها از هیچ جنایت و توطئه‌ای دست بردار نیستند.
و رمز موفقیت آنان در این توطئه شیطانی تفرقه انداختن بین مسلمانان، به هر شکل که بتوانند، می‌باشد. در مراسم حج ممکن است اشخاصی، از قبیل ملّاهای وابسته به خود، را وادار کنند که اختلاف بین شیعه و سنی ایجاد کنند؛ و آن قدر به این پدیده شیطانی دامن‌زنند که بعض ساده دلان باور کنند و موجب تفرقه و فساد شوند. برادران و خواهران هر دو فرقه باید هوشیار باشند.
و بدانند که این کوردلان جیره خوار با اسم اسلام و قرآن مجید و سنت پیامبر می‌خواهند اسلام و قرآن و سنت را از بین مسلمین برچینند؛ یا لا اقل به انحراف کشانند. برادران و خواهران باید بدانند که امریکا و اسرائیل با اساس اسلام دشمنند؛ چرا که اسلام و کتاب و سنت را خار راه خود و مانع از چپاولگری‌شان می‌دانند؛ چرا که ایران با پیروی از همین کتاب و سنت بود که در مقابل آنان بپاخاست و انقلاب نمود و پیروز شد.
امروز توطئه بر ضد ایران و حکومت آن و حزب اللَّه در حقیقت توطئه برای محو اسلام و کتاب و سنت است.و ایران بهانه‌ای بیش نیست.اینان با ایران زمان شاه که حکومتش جان نثار آنان بود و ایران را در همه چیز وابسته به آنان کرده و نقشه اسلام‌زدایی را دنبال می‌کرد بسیار موافق بودند. و با ایران امروز که دستشان را ازمنابع و مخازن کشورمان قطع کرده ومستشاران و وابستگان به آنان را از کشور رانده است مخالفند.
ازطرف دیگر،دشمن حقیقی آنها هم اسلام است.مگر آنکه اسلامی ساخته و پرداخته بعضی حکومتها و آخوندهای بدتر ازآنان باشد که با آن موافقند.
و آن اسلام نیز حامی آنان و مدافع منافع آنان است.و ازآن دیدگاه است که فریاد مظلومانه حجاج ایرانی را درمرکز وحی ومهبط أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ الَیِ النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الأکْبَرِ أنَّ اللَّهَ بَرِی‌ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ در گلو خفه می‌کنند و به کفرآنان فتوا می‌دهند.
پس،دراین مقطع زمانی تکلیف الهی حجاج است که اگرمطلبی از گویندگان شنیدند که بوی ایجاد اختلاف بین صفوف مسلمانان را میدهد، انکار کنند؛ و برائت ازکفار و سردمداران آنان را ازوظایف خود درمواقف کریمه بدانند؛
تا حج آنها حج ابراهیمی ابو الأنبیا - صلوات اللَّه علیه- باشد و حج محمدی- صلی اللَّه علی و آله و سلم. و الّا « ما أکْثَرَ الضَّجِیجَ وَ أَقَلَّ الحجِیجَ » درباره آنها صادق است." [۲۹]
امام خمینی ( رحمة الله علیه ) مهمترین حربه دشمن را جهت رسیدن به اهداف شومشان در غارت و چپاول ثروت های کلان کشورهای اسلامی ، ایجاد تفرقه و اختلاف دانسته و از هر فرصت ممکن برای هشدار دادن به مسلمانان و بیدار سازی آنان استفاده می نمودند و بدیهی است که کنگره عظیم حجّ می توانست مجالی بسیار مناسب برای طرح مشکلات جهان اسلام وبلکه وسیعتر از آن مشکلات مستضعفان عالم باشد و در این میان تنها راهکار اصولی که امام همواره به آن توصیه می نمودند وحدت کلمه و اتکال به خدای بزرگ بوده است :
"در آستانه به هم نزدیک شدن جمیع مسلمانان جهان و تفاهم همه مذاهب اسلامی‌برای رها شدن کشورهایشان از چنگال پلید ابرقدرتها و احساس خطر برای چپاولگران بین المللی و در آستانه قطع ایادی ستمگران غرب و شرق از ایران با رمز وحدت کلمه و اتکال به خدای بزرگ و اجتماع در زیر پرچم اسلام و توحید، شیطان بزرگ جوجه‌های خود را فراخوانده است تا با هر حیله متصور، بین مسلمین تفرقه افکند و امت توحیدی و برادران ایمانی را به اختلاف و دشمنی کشاند و راه سلطه‌گری و چپاول را برای خویش هر چه بیشتر باز کند.
شیطان بزرگ که خوف آن دارد که انقلاب اسلامی ایران به سایر کشورهای اسلامی و غیر اسلامی صادر شود و دست پلید او را از کشورهای تحت سلطه قطع کند، در حالی که از حصر اقتصادی و حمله نظامی طَرْفی نبست به حیله دیگری دست زده است تا انقلاب اسلامی ما را در پیشگاه مسلمانان جهان خدشه‌دار کند و مسلمانان را به جان هم اندازد و خود به ستمگریها و چپاولهایش در کشورهای اسلامی ادامه دهد، و آن اینکه درست در آستانه کوشش بی‌امان ایران برای وحدت کلمه و تشبث به اسلام بزرگ و توحید بین جمیع مسلمین جهان، به یکی از مهره‌های خبیث امریکا و از دوستان شاه مخلوع معدوم، دستور می‌دهند تا از فقها و مفتیان اهل سنت، فتوا بر کفر ایرانیان عزیز بگیرد.
و بعضی از این مهره‌ها گفته‌اند:«اسلامی که ایرانیان می‌گویند، غیراز اسلامی است که ما می‌گوییم». آری اسلام ایران غیر ازاسلام آنان است که ازمهره‌های امریکا چون سادات وبگین پشتیبانی می‌کنند و در مقابل فرمان خدای متعال با دشمنان اسلام دست دوستی می‌دهند و برای تفرقه بین مسلمین، ازهیچ افترا و کوششی دریغ نمی‌کنند.مسلمانان جهان باید این تفرقه افکنها را بشناسند وتوطئه پلیدآنان راخنثی کنند." [۳۰]
"شرط همه مناسک و مواقف برای رسیدن به آرزوهای فطری و آمال انسانی، اجتماع همه مسلمانان در این مراحل و مواقف و وحدت کلمه تمامی طوایف مسلمین است بدون اعتنا به زبان و رنگ و قبیله و طایفه و مرز و بوم و عصبیتهای جاهلی، و هماهنگ خروشیدن بر دشمن مشترک است که دشمن اسلام عزیز است و در این عصر از آن سیلی خورده است و آن را مانع غارتگریهای خود می‌داند و با تفرقه افکنی و نفاق پراکنی می‌خواهد این مانع ملموس را از سر راه خود بردارد. و عمال مزدور آنان که در رأس آنها آخوندهای حسود دنیاگرای درباری‌اند و در هر جا و هر وقت خصوصاً در ایام حج و مراسم الهی آن، مأمور اجرای این مقاصد شوم می‌باشند.
مسلمانان در مواقف و مراسم این عبادت که یکی از مقاصد بزرگ آن، اجتماع مسلمین از تمام بقاع زمین برای منافع مستضعفان جهان است، و کدام نفع بالاتر از کوتاه کردن دست جهانخواران از ممالک اسلامی است، لازم است با هوشیاری مراقب اعمال ضد اسلامی و قرآنی این عمال خبیث و آخوندهای نفاق افکن باشند و آنان را که با نصیحت به اسلام و منافع مسلمین وقعی نخواهند گذاشت، از خود برانند که اینان از طاغوتیان شیطان‌تر و پست ترند." [۳۱]
"البته برای ما و همه اندیشمندان و محققانی که از نیات پلید تشکیلات آل سعود باخبرند جای تعجب نیست که به ایران و حکومتی که از بدو پیروزی تا به حال فریاد وحدت مسلمین را سر داده است و در همه حوادث جهانِ اسلام خود را شریک غم و شادی مسلمانان می‌داند تهمت افتراق و جدایی مسلمانان را بزنند؛ و یا بالاتر از آن، زائرانی را که به عشق زیارت مرقد پیامبر و حرم امن الهی به حجاز رفته‌اند با لشکرکشی و تشکل برای تصرف‌کعبه و آتش زدن حرم خدا و تخریب مدینه پیامبر متهم نمایند! و دلیل و مدرک این کار را حضور پاسداران و نظامیان و مسئولین کشورمان در مراسم حج ذکر کنند!
آری، در منطق آل سعود نظامی و پاسدار کشور اسلامی باید با حج بیگانه باشد؛ و این گونه سفرها برای مسئولین کشوری و لشکری تعجب‌آور و توطئه‌انگیز می‌شود.
از نظر استکبار، مسئولین کشورهای اسلامی باید به فرنگ بروند، آنها را به حج چه کار! دست نشاندگان امریکا آتش زدن پرچم امریکا را به حساب آتش زدن حرم، و شعار مرگ بر شوروی و امریکا و اسرائیل را به حساب دشمنی با خدا و قرآن و پیامبر گذاشته‌اند؛ و نیز مسئولین و نظامیان ما را با لباس احرام به عنوان رهبران توطئه معرفی کرده‌اند!" [۳۲]
فصل پنجم : احیاء اصل برائت از مشرکین در حج
تا قبل از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ، یکی از اصول و ارکان فراموش شده مناسک حجّ ، اعلان برائت از مشرکان بود که حضرت امام در کنار دیگر تحولات ، به احیاء این رکن اساسی اعمال حجّ پرداختند و آن را از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج معرفی نمودند. خصوصاٌ با توجّه به بار سیاسی آن ، اهتمام فراوانی به زنده نمودن موضوع برائت داشتند وبه همین سبب بود که استکبار جهانی هم تاب نیاورد وفاجعه خونین کشتار حجّاج بی پناه را در سال ۱۳۶۶ ببار آورد :
"اعلان برائت از مشرکان که از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است، باید در ایام حج به صورت تظاهرات و راهپیمایی با صلابت و شکوه هر چه بیشتر و بهتر برگزار شود." [۳۳]
حضرت امام بر چند نکته محوری پیرامون اصل اعلان برائت تأکید داشتند :
- اولاٌ آن را از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج معرفی نمودند
- ثانیاٌ اعلان برائت از مشرکان را کهنه شدنی و مقطعی ندانسته و مدام بر تجدید آن تأکید داشتند
- ثالثاٌ آن را منحصر به ایام و مراسم حجّ ندانسته وخواستاراستمرار آن را در تمامی ایام و در فضای سراسر عالم بودند :
"اعلان برائت کهنه شدنی نیست و نه تنها اعلان برائت به ایام و مراسم حج منحصر نشود، که باید مسلمانان فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسان و شبهات تردیدآفرینان و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه‌ای از این آهنگ مقدس توحیدی و جهان شمولی اسلام، غفلت نکنند که مسلماً جهانخواران و دشمنان ملتها، بعد از این آرام و قرار نخواهند داشت و به حیله‌ها و تزویرها و چهره‌های گوناگون متمسک می‌شوند و روحانی‌نماها و آخوندهای درباری و اجیرشدگان سلاطین و ملیگراها و منافقین به فلسفه‌ها و تفسیرها و برداشتهای غلط و منحرف روی می‌آورند و برای خلع سلاحهای مسلمانان و ضربه زدن به صلابت وابهت و اقتدار امت محمد- صلی اللَّه علیه و آله وسلم- به هرکاری دست می‌زنند." [۳۴]
"فریاد برائت از مشرکان مخصوص به زمان خاص نیست، این دستور است و جاوید، در صورتی که مشرکان حجاز منقرض شده‌اند. و « قیام ناس» مختص به زمانی نیست و دستور هر زمان و مکان است و در هر سال در این مجمع عمومی بشری از جمله عبادات مهم است الی الابد و همین است نکته سفارش اکید ائمه مسلمین- علیهم السلام- بر اقامه عزای سید مظلومان تا آخر ابد و فریاد مظلومیت آل بیت رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- ظالمیت بنی امیه- علیهم لعنة اللَّه- با آنکه بنی امیه منقرض شده‌اند، فریاد مظلوم بر سر ظالم است. و این پرخاش و فریاد باید زنده بماند و برکاتش امروز در ایران در جنگ با یزیدیان واضح و ملموس است. و لازم است حجاج بیت اللَّه الحرام در این مجمع عمومی و سیل خروشان انسانی فریاد برائت از ظالمان و ستمکاران را هر چه رساتر برآورند و دست برادری را هر چه بیشتر بفشارند و مصالح عالیه اسلام و مسلمین مظلوم را فدای فرقه گرایی و ملی گرایی نکنند و برادران مسْلم خود را هر چه بیشتر متوجه به توحید کلمه و ترک عصبیتهای جاهلی که جز به نفع جهانخواران و وابستگان آنان تمام نمی‌شود بنمایند، که این خود نصرت خداوند تعالی است و وعده حق تعالی به امید واثق شامل حالشان می‌شود. و اگر خدای نخواسته از عمال جهانخواران که در رأس آنان آخوندهای جیره خوار تفرقه افکن واقعند پیروی کنند، به معصیت بزرگی دست زده‌اند و مشمول غضب قادر جبار خواهند شد و در قید و بند ابرقدرتها باقی خواهند ماند و باید به خداوند از آن پناه برد." [۳۵]
حضرت امام با تأکید مستمر خود مبنی بر زنده نگه داشتن این اصل ، بدنبال بهره برداری از آن در مسیر اعتلای کلمه حق و احیاء عظمت از دست رفته مسلمین بود. ایشان برای اصل برائت ، برکات فراوانی قائل بودند از جمله :
- آزادیِ انرژی متراکم جهان اسلام
- بغض عملی نسبت به دشمنان خدا
- دفاع از مکتب و حیثیات و نوامیس
- دفاع از منابع و ثروتها و سرمایه‌ها
- همدردی مسلمانان با برادران و خواهران ایمانی خود در سراسر جهان
- کوتاه نمودن دست اجانب از بلاد اسلامی
- آگاه سازی مسلمانان و مستضعفان از جنایات امریکای جهانخوار واسرائیل غاصب
و امام چه زیبا این اهداف بلند و برکات و ثمرات اعلان برائت از مشرکان عالم را به تصویر کشیدند:
"ما با اعلام برائت از مشرکین تصمیم بر آزادیِ انرژی متراکم جهان اسلام داشته و داریم. و به یاری خداوند بزرگ و با دست فرزندان قرآن روزی این کار صورت خواهد گرفت. و ان شاء اللَّه روزی همه مسلمانان و دردمندان علیه ظالمین جهان فریاد زنند و اثبات کنند که ابرقدرتها و نوکران و جیره‌خوارانشان از منفورترین موجودات جهان هستند." [۳۶]
"فریاد برائت ما، فریاد برائت مردم لبنان و فلسطین و همه ملتها و کشورهای دیگری است که ابرقدرتهای شرق و غرب، خصوصاً امریکا و اسرائیل به آنان چشم طمع دوخته‌اند و سرمایه آنان را به غارت برده‌اند و نوکران و سرسپردگان خود را به آنان تحمیل نموده‌اند و از فواصل هزاران کیلومتر راه به سرزمینهای آنان چنگ انداخته ومرزهای آبی و خاکی کشورشان را اشغال کرده‌اند.
فریاد برائت ما، فریاد برائت همه مردمانی است که دیگر تحمل تفرعن امریکا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده‌اند و نمی‌خواهند صدای خشم و نفرتشان برای ابد در گلوهایشان خاموش و افسرده بماند و اراده کرده‌اند که آزاد زندگی کنند و آزاد بمیرند و فریادگر نسلها باشند.
فریاد برائت ما، فریاد دفاع از مکتب و حیثیات و نوامیس، فریاد دفاع از منابع و ثروتها و سرمایه‌ها، فریاد دردمندانه ملتهایی است که خنجر کفر و نفاق قلب آنان را دریده است.فریاد برائت ما، فریاد فقر و تهیدستی گرسنگان و محرومان و پابرهنه‌هایی است که حاصل عرق جبین و زحمات شبانه روزی آنان را، زراندوزان و دزدان بین المللی به یغما برده‌اند و حریصانه از خون دل ملتهای فقیر و کشاورزان و کارگران و زحمتکشان، به اسم سرمایه داری و سوسیالیزم و کمونیزم مکیده و شریان حیات اقتصاد جهان را به خود پیوند داده‌اند و مردم جهان را از رسیدن به کمترین حقوق حقه خود محروم نموده‌اند.
فریاد برائت ما، فریاد امتی است که همه کفر و استکبار به مرگ او در کمین نشسته‌اند و همه تیرها و کمانها و نیزه‌ها به طرف قرآن و عترت عظیم نشانه رفته‌اند و هیهات که امت محمد- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- و سیراب‌شدگان کوثر عاشورا و منتظران وراثت صالحان به مرگ ذلت بار و به اسارت غرب و شرق تن در دهند و هیهات که خمینی، در برابر تجاوز دیوسیرتان و مشرکان و کافران به حریم قرآن کریم و عترت رسول خدا و امت محمد- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- و پیروان ابراهیم حنیف ساکت و آرام بماند و یا نظاره‌گر صحنه‌های ذلت و حقارت مسلمانان باشد. من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجب حق و فریضه دفاع از مسلمانان آماده نموده‌ام و در انتظار فوز عظیم شهادتم." [۳۷]
نتیجه گیری :
یکی از مباحث محوری پیرامون عبادات خصوصاً عباداتی که دارای فروع بیشتری هستند مسأله فلسفه تشریح وعلل و جوب آنهاست . بدیهی است که خداوند حکیم هیچ تکلیفی را برای انسان مقرر نفرموده است مگر اینکه حکمت های فراوانی در آن نهفته است که مألاً کمال انسان را بدنبال دارد . هر یک از فرائض ، زمانی می توانند در مسیر رشد و کمال انسان تأثیر گذار باشند به تمامی ابعاد و زوایای آن توجه نموده و شخص سالک با نگاهی جامع و همه جانبه نسبت به انجام آن مبادرت ورزید .
در این میان فریضه مهم حج از جایگاه ویژه ای برخوردار است که متاسفانه در طول سالیان متمادی به علت عدم توجه به مجموعه برکات و ثمرات آن جامعه اسلامی از بسیاری فوائد و اثرات آن محروم مانده است .
امام خمینی ( ره ) به عنوان یک مصلح به تمام معنا که درصدد ارائه تصویری صحیح و جامع از اسلام و فرائض آن بود آرمان هایی را مطرح نمود که با وجود آمدن انقلاب اسلامی و استفاده کاملاً بهینه از این فرصت بدست امده با انگیزه ای مضاعف سعی نمود تحقق بخش آن آرمانها باشد . در این مقاله بصورت خیلی اجمالی ، به برخی از آرمان های حضرت امام خمینی ( ره ) اشاره گردید و همین نگاه گذرا نشان میدهد که آن شخصیت بزرگ اولاً چه تحولی را در نوع نگاه جامعه اسلامی به فریضه مهم حج ایجاد نمود و ثانیاً با بیان آرمان های بلند در تحقق حج ابراهیمی چه برکات فردی و اجتماعی را نصیب جامعه اسلامی و آهاد مسلمانان نمود .
بدون شک تبیین آرمان های امام خمینی در حج ابراهیمی و عملی ساختن آن ، بیش از پیش به نقش منحصر بفرد این فریضه بزرگ در اصلاح فردی و اجتماعی مدد خواهد رساند که امید است این مقاله کوتاه به قدر خود سهیم بوده باشد .
منبع و مأخذ :
امام خمینی ، روح الله. صحیفه امام ، مجموعه سخنرانی ها ، نوشته ها و مصاحبه های امام خمینی ، تهران : مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ،۱۳۷۸
[۱] صحیفه امام ج۱۰ ص : ۱۵۸
[۲] صحیفه امام ج۲۰ ص:۸۶
[۳] صحیفه امام ج۱۰ ص : ۱۷۵
[۴] صحیفه امام ج۱۹ ص :۳۳۳
[۵] صحیفه امام ج۱۹ ص : ۳۴۱
[۶] صحیفه امام ج۲۰ ص : ۹۱
[۷] صحیفه امام ج۲۰ ص : ۳۴۶
[۸] صحیفه امام ج۲۱ ص : ۷۸
[۹] صحیفه امام ج۲۰ ص : ۹۴
[۱۰] صحیفه امام ج۲۰ ص : ۸۹
[۱۱] صحیفه امام ج۱۸ ص : ۹۷
[۱۲] صحیفه امام ج۱۸ ص : ۸۶
[۱۳] صحیفه امام ج۱۶ ص : ۵۱۳
[۱۴] صحیفه امام ج۱۸ ص : ۹۶
[۱۵] صحیفه امام ج۱۹ ص:۲۶
[۱۶] صحیفه امام ج۲۰ ص : ۳۴۳
[۱۷] صحیفه امام ج۱۰ص :۶۱
[۱۸] صحیفه امام ج۱۹ص:۳۴۰
[۱۹] صحیفه امام ج۱۹ ص :۳۲۱
[۲۰] صحیفه امام ج۱۰ ص: ۱۵۹
[۲۱] صحیفه امام ج۱۴ ص :۴۱۰
[۲۲] صحیفه امام ج۱۹ ص :۳۴۱
[۲۳] صحیفه امام ج۲ ص :۳۲۲
[۲۴] صحیفه امام ج۴ص:۴۳
[۲۵] صحیفه امام ج۱۰ ص:۱۵۹
[۲۶] صحیفه امام ج۱۳ص:۲۷۴
[۲۷] صحیفه امام ج۲ص: ۳۲۴
[۲۸] صحیفه امام ج۲۰ص : ۳۱۹
[۲۹] صحیفه امام ج۱۹ ص: ۲۸
[۳۰] صحیفه امام ج۱۳ص :۲۰۸
[۳۱] صحیفه امام ج۲۰ص:۹۰
[۳۲] صحیفه امام ج۲۱ ص :۷۹
[۳۳] صحیفه امام ج۲۰ص :۳۱۴
[۳۴] صحیفه امام ج۲۰ص :۳۱۵
[۳۵] صحیفه امام ج۲۰ص:۹۴
[۳۶] صحیفه امام ج۲۱ص :۸۰
[۳۷] صحیفه امام ج۲۰ ص :۳۱۷
.
انتهای پیام /*