نگاهى به حیات علمى و آثار قلمى شهید آیت اللّه‏ سید مصطفى خمینى(ره)

حجت الاسلام و المسلمین سید عباس میرى

شهید سید مصطفى خمینى(ره) یکى از درخشانترین چهره هاى روحانیت معاصر که در نهضت امام خمینى(س) نقش محورى داشت. در آذرماه 1309 ه.ش مطابق با رجب المرجب 1349 ه.ق در شهر مقدس قم در بیت جهاد و اجتهاد دیده به جهان گشود و نام جد شهیدش حاج سید مصطفى موسوى(ره) بر او نهاده شد.

دوران تحصیل

از آغاز کودکى آثار برجستگى در او هویدا بود. پیش از پایان دوره ابتدایى در پانزده سالگى رشته دانش حوزوى را با میل خویش و ارشاد پدر برگزید استعداد ذاتى، هوش و ذکاوت تلاش و پشتکار فوق العادۀ او سبب شد در کمترین زمان ممکن علوم مقدماتى را فرا گیرد و به مدارج عالى علمى بار یابد.1

یکى از همدرسان وى مى گوید: «ایشان در طى دو سال و چند ماه کتابهاى سیوطى، معالم، حاشیه ملا عبداللّه ، شمسیه، مجموع مطول و قسمتى از شرح لمعه را با درس خصوصى به پایان رسانید»2

ایشان سطح عالى را از حوزه درس استادان برجستۀ حوزۀ علمیۀ قم از جمله شیخ مرتضى حائرى یزدى، شهید صدوقى، آیت اللّه  سلطانى طباطبایى، آیت اللّه  محمد جواد اصفهانى و ... فرا گرفت و در بیست و دو سالگى دوره سطح عالى را به پایان برد و دوره تخصصى اصول و فقه (دوره خارج) را آغاز کرد. در خارج فقه از مراجع عصر آیت اللّه  حجت، آیت اللّه  بروجردى، آیت اللّه محقق داماد و اصول را از حوزه درس والد محترمشان امام خمینى(س) بهره برد.  پس از رحلت آیت اللّه  بروجردى(ره) در حوزه درس فقه امام(س) شرکت جست و با تلاش پیگیرى که در کسب دانش داشت زمانى نگذشت به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد.

 استاد شهید(ره) با اینکه به درسهاى رسمى حوزه عنایت بسیار داشت. در عین حال به موازات فراگیرى دانش اصول و فقه از دانشهایى چون فلسفه، حکمت، کلام، عرفان، نجوم و هیئت، تاریخ، رجال و درایه، تفسیر ادبیات و ... غافل نبود. روح کاوشگر و دانش پژوه وى او را بر آن داشت از هر دانشى که در جامعه علمى حوزه استاد داشت اطلاع حاصل نماید و در این امر بسیار موفق بود. از اینرو در انواع دانشهاى موجود در حوزه تخصص و تبحر داشت. دانشجویى را منحصر به درسهاى رایج حوزه نمى دانست و بدان بسنده نمى کرد، بلکه آثار علمى غیر درسى را نیز با دقت کافى مطالعه و مباحثه مى کرد. کمتر کتاب ارزشمند علمى در رشته اى از دانشهاى مفید یافت مى شد که آن را مطالعه یا مباحثه نکرده باشد.

سید محمد ابطحى کاشانى از همدرسان وى مى گوید: «... با هم به درس خارج مى رفتیم ... خارج از این درسها هم با هم مباحثه داشتیم. تقریرات آقاى نائینى و رساله هاى شیخ انصارى را در آخر مکاسب...3

سى سال از عمر شریفش نگذشته بود که جامع معقول، منقول و سایر دانشهاى مورد نیاز و موجود در حوزه دانش دین گردید.4

استادان نجف

علامه شهید(ره) در حوزه قم با بهره گیرى  علمى بسیار از دانشمندان طراز اول در رشته هاى گوناگون علوم، مجتهد مسلم در علوم گوناگون به ویژه فقه و اصول شد و زمانى که در نجف اشرف اقامت اجبارى گزید، با اینکه خود را از حضور در حوزه درس استادان بزرگ نجف بى نیاز مى دانست، در حلقه درس مراجع عصر چون آیت اللّه  سید محسن حکیم(ره)، آیت اللّه  محمد باقر زنجانى(ره)، آیت اللّه  سید محمود شاهرودى(ره)، آیت اللّه  سید ابوالقاسم خویى(ره) و والد محترمشان شرکت مى کرد. حضور وى در حوزه درس بزرگان تنها جنبه استفاده نداشت، بلکه مى خواست از شیوه تدریس مبانى علمى و نکات قوت و کاستى آنها اطلاع حاصل کند. از اینرو، پس از حضور در محضر این بزرگان به مباحث مطرح شده از سوى استادان به دیدۀ نقد مى نگریست که حاصل برخى از آن درسها به صورت جزوه ارزشمندى تحت عنوان «دروس الاعلام و نقدها» به صورت خطى موجود است، در صورت چاپ در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.  

شخصیت علمى

در پرتو پدرى که تندیس دانش و هدایت، مرشد کامل اسطورۀ تقوىٰ و معرفت بود، استعدادهاى خداداد علامه شهید(ره) در تمام ابعاد شکوفا شد. افزون بر نقش اساسى پدر در برجستگى شخصیت علمى ویژگیهاى ذاتى و اکتسابى او  بود که از ایشان دانشورى متبحر با فضایل و کمالات معنوى و ... ساخت اینک به پاره اى از ویژگیها که در تکوّن شخصیت علمى، معنوى استاد نقش اساسى داشته اشاره مى کنیم.

استعداد ذاتى

استعداد و هوش ذاتى در هر کس از سوى خداوند به ودیعه نهاده شده است. در حقیقت خمیر مایۀ اصلى پیشرفت و تعالى در ابعاد گوناگون را داراست. ولى این توانایى ذاتى به تنهایى نمى تواند. براى  انسان فضیلتى باشد. بهره ور  نمودن استعداد  و شکوفایى آن در طریق کسب دانش و فضیلت است که شخص مى تواند به وسیله آن به موفقیتهایى چشمگیر دست یازد. چیزى که براى انسانهاى معمولى و عادى دست نیافتنى است.

حاج آقا مصطفى(ره) از معدود کسانى بود که از استعداد سرشار بهره مند بود و در طریق استفاده بهینه از آن تلاش مى کرد. قدرت درک و فهم مطالب شهید(ره) به گونه اى بود که اندیشۀ مطرح شده از سوى استاد را در همان آغاز طرح و بیان دریافت مى کرد و به ذهن مى سپرد و همزمان آن را در ذهن نقاد خویش به نقد مى نشست و پرسشها و اشکالات پى در پى، مفیدى که براى استاد و شاگرد سرمایۀ کار بود، مطرح مى کرد. درباره سرعت فهم و درک بالاى استاد کسانى که در حوزه درس امام خمینى(س) حضور داشته اند خاطرات بسیار دارند از جمله سید محمد شاهچراغى مى فرماید:

«او به عنوان یک مستشکل خوب درس، بحث مى کرد. آخر بعضیها اشکال مى کردند و با جواب حضرت امام(س) ساکت مى شدند، ولى ایشان دوباره اشکال مى کرد و با حضرت امام(س) بحث مى کرد. این مى رساند که توان علمى ایشان خیلى قوى است.»5

بنابراین استاد شهید(ره) در هوش و ذکاوت، درک سریع مطالب و دانش و کمال در میان فضلا، از جایگاه برجسته اى برخوردار بود، و همین تواناییهاى ذاتى و اکتسابى باعث شد که در اوان جوانى به مدارج عالى علمى و اجتهاد دست یابد.

جامعیت

هوش و استعداد، کار و تلاش علمى حاج آقا مصطفى(ره) در طریق کسب دانشهاى گوناگون او را به آن درجه از کمالات علمى رساند که نه تنها بردانشهاى رایج حوزه احاطه کامل یافت، بلکه در سایر دانشهاى حوزوى چون تفسیر، منطق، فلسفه، حکمت، کلام، عرفان، هیئت و نجوم، تاریخ و تراجم، رجال و درایه، ادبیات وعلوم، تجوید، رسم الخط، معانى، بیان و ... تخصص کافى داشت و به اعتراف بسیارى از همدرسان گنجینه دانشهاى بسیار بود و کمتر دانشى در حوزه مى توان برشمرد که از آن بهره اى نگرفته و از آن اطلاع لازم نداشته باشد. یکى از همسنگران ایشان شهید فضل اللّه  محلاتى(ره) درباره جامعیت و گستره دانش استاد شهید(ره) مى فرماید: «کمتر کسى را داشتیم که در حدّ خودش از افرادى که با ایشان همدوره بودند که نبوغ ایشان را داشته باشند و  اینکه مثل ایشان جامع باشند و در همه قسمتها وارد باشند و لذا  اینکه ایشان هم در فلسفه استاد بود هم در فقه استاد بود، و مجتهد شد و هم در قسمتهاى دیگر.»6

آیت اللّه  فاضل در این باره مى فرماید: «از نظر فضیلت علمى به نظر من سالیان دراز بود که مرحوم حاج آقا مصطفى(ره) یک مجتهد مسلم کامل و صاحبنظر در فقه، اصول، فلسفه، رجال، تفسیر و سایر علوم اسلامى بود»7

ممکن است افراد مستعد در دانشهاى گوناگون به مرحله اجتهاد نایل آیند، ولى دانشورى که با کسب همۀ این تخصصها، فضایل و کمالات در مسایل اجتماعى، سیاسى و مبارزاتى از تیزبینى و توان تحلیل نیرومند برخوردار باشد و پرچم مبارزه را پیشاپیش امت اسلامى بر دوش کشد و پس از رهبرى نقش محورى نهضت را بر عهده گیرد. در حوزه هاى علمیه نداشته ایم. روحیه اى که آن را از امام خمینى(س) به وراثت برده بود.

 بارورى فرصتها

شناخت نقش زمان و بهرۀ بهینه از فرصتها تأثیر اساسى در تکوّن شخصیت انسان   دارد. افرادى که از لحظه لحظه عمر به شایستگى بهره مى برند، زود یا دیر به هدف مى رسند و فرشته پیروزى را در آغوش مى گیرند، بدین جهت پیشوایان دین بارها استفاده از فرصتها را به پیروان خویش یادآور شده اند.

«اغتنموا الفرص فانها تمرمر السحاب.» فرصتها را غنیمت شمرید که همانند ابرها سپرى مى شوند.

استاد شهید(ره) از جمله دانشورانى بود که این رمز را خیلى زود شناخت و با تلاش فراوان از کمترین فرصت بیشترین بهره را برد. از اینروى چراغ در دست به دنبال گمشده اش مى گشت، هر جا دانشورى یا اهل دلى مى یافت، زانوى تلمذ به زمین مى زد و از خرمن دانش و فضل او توشه برمى گرفت، و بر دانش و کمال خویش مى افزود. بر اوقات خویش بسیار حریص و سختگیر بود و با اینکه آیت اللّه  زاده بود و در بیت مرجعیت مى زیست (که به طور معمول در آنجا وقت کشى و مزاحمت براى اوقات فراوان است) کمتر پیش مى آمد که استاد شهید(ره) شمع جمع حلقه نشینان بیت باشد. امام خمینى(س) نیز حاضر نبود فرزند عزیزش وقت خود را در امور اجرایى صرف کند. آقا مصطفى(ره) دربارۀ موضوع خاص شخصى نزد امام خمینى(س) واسطه شده بود. امام در این مورد به فرزندشان فرمودند: «شما مشغول درس خودت باش و بگذار این کارها را دیگران بکنند...»8

اگر ضرورت ایجاب مى کرد که حاج آقا مصطفى(ره) در مجلسى شرکت جوید، براى جلوگیرى از اتلاف وقت، معمولاً مباحث و نکات علمى مفید را مطرح مى کرد و مجلس را به یک جلسه علمى و دانش پژوهى مبدل مى ساخت»9

وى نه تنها از فرصتهاى عادى کمال استفاده را مى برد بلکه به هنگام گرفتارى و سختى نیز مى کوشید از هدف باز نماند و اوقات گرانبهاى او بیهوده مصرف نشود. وقتى بخاطر نهضت امام خمینى(س) گرفتار مى شود، وى را به زندان قزل قلعه مى برند. از فرصتى که در زندان برایش پیش مى آید استفاده مى برد و با نبود منابع علمى در مسایل و موضوعات نوپیدا و مستحدث فقهى دست به کار مى شود. و آثار ارزشمندى در این باب از خود به جا مى گذارد.

یکى از نزدیکان وى نقل مى کند: «در سلول انفرادیش در زندان قزل قلعه با وجود نداشتن کتاب حدود صد و بیست صفحه فقه در مسایل مستحدثه یعنى در مسایلى که موضوعش در زمان قدیم وجود نداشت، مانند بیمه و بانک و غیره نوشت.»10

تبعیدگاه ترکیه فرصت مغتنمى برایش بود که یک سال بدون انقطاع از اقیانوس بیکران دانش کسب فیض کند. پدر که به استعداد و قابلیت فرزندش واقف بود گوهر حکمت و دانش را به او ارزانى داشت و آقا مصطفى(ره) از این ایام (که اگر براى شخص دیگرى پیش مى آمد زانوى غم به بغل مى گرفت و اوقات خود را به بطالت مى گذراند) بیشترین بهره را برد. سید محمود دعایى از این ایام چنین یاد مى کند: «ایشان با امام(س) نه تنها ساعتها بلکه مى توانم بگویم که ماههاى زیادى در شرایطى قرار گرفته بود که بتواند تا آنجایى که اوقات به ایشان اجازه مى داد از جنبۀ علمى و عرفانى امام(س) بهره بگیرد. مدتى که امام(س) در تبعید بودند، مرحوم آقا مصطفى(ره) تنها ندیم و کسى بود که با امام(س) در تماس بود و تمام اوقاتى که این دو شخص به تنهایى بسر مى بردند صرف مباحثات علمى و فلسفى مى شد.»11

دقت و پشتکار

تلاش پیگیر و دقت در تحصیل مهمترین عنصر پیشرفت و احاطه بر دانش و مبانى علمى است. استاد شهید(ره) دانش پژوهى بود که رمز موفقیت را از همان آغاز کسب دانش در دقت و پشتکار یافته بود. او به اتکاى استعداد ذاتى اش خود را رها نکرد. و کارى که بسیارى از دانشجویان تیزهوش و مستعد انجام مى دهند و نوعاً با اطمینان بر هوش و استعداد خویش جدیت و پشتکار چندانى ندارند بلکه استاد از کسانى بود که با وجود برخوردارى از این نعمت خدادادى از کوشش و تلاش علمى هیچگاه نکاست و با دو بالِ استعداد و پشتکار و دقت بسیار توانست به درجه اى از دانش و کمال نایل آید، که براى کمتر کسى دست یافتنى است. یکى از بزرگان که از آغاز دوران طلبگى با ایشان همدرس و بحث بوده بر این عقیده است که گذشته از استعداد ذاتى که در استاد وجود داشت، یکى از علل مهم موفقیتهاىوى سعى و تلاش و پشتکار بسیار او بوده است. او در اینباره مى فرماید: «من فراموش نمى کنم: در یکى از روزهایى که با ایشان همبحث بودیم از اول آفتاب همینطور در رابطه با آن بحث مشغول مطالعه و نوشتن و تتبع و بررسى انظار بوده و هیچ خستگى در این راه براى او پیدا نمى شد و بحث را با تمام خصوصیات و جزییات مى نوشتند.»12

شهید محلاتى(ره) در این باره مى فرماید: «گاهى اوقات یک هفته از منزل بیرون نمى آمد و یک رشته علمى را دنبال مى کرد...»13

آزاد اندیشى

بسیارى از دانشمندان با وجود بهره مندى از دانش بسیار و تسلط بر آرا و دیدگاهها و برخوردار بودن از مبانى قوى و مستدل، در برابر دیدگاههاى بزرگان حریت و جسارت اظهار نظر ندارند. بسیار اندک شخصیتهاى علمى یافت مى شوند که با اطمینان براندوخته هاى علمى تحقیقى خویش، دیدگاههاى خود را ولو با بزرگان هماهنگ نباشد اظهار نمایند و به آسانى تسلیم رأى دیگران نشوند و عظمت بزرگان آنان را از اظهار نظر باز ندارد. استاد شهید(ره) در عین حال که دانشورى جوان بود. چون از تواناییهاى علمى گسترده اى برخوردار بود و مقدمات کار و حضور در میدانهاى دانش را به خوبى فراهم نموده بود، هیچگاه خود را دنباله رو نمى دید و با حریت و آزادگى آرا بزرگان را به نقد مى نشست، با دلیل و برهان دیدگاههاى علمى خویش را گرچه مخالف با نظر بزرگان (حتى مشهور) بود اظهار مى داشت و بدون دلیل حاضر نبود به سخن کسى گوش فرا دهد.

سید محمد ابطحى در این باره مى فرماید: «خصوصیتى که در مرحوم حاج آقا مصطفى(ره) سراغ داشتم این بود که از همان اول حالت تعبّد نسبت به مطالب علمى نداشت. مثلاً اگر شیخ انصارى یا هر بزرگوارى مطالبى را گفته است سربسته نمى پذیرفت ... و مى توان گفت از همان اوّل روح اجتهاد داشت و همین هم باعث ترقى او شد.»14

تدریس

استاد شهید(ره) به خاطر نبوغ، ژرف اندیشى و دقت نظر و برجستگیهاى ویژه اى که داشت از ابتداى تحصیل هر کتاب درسى را که فرا مى گرفت آمادگى تدریس آن را نیز داشت. بیشتر کتابهاى مقدمات را در ایام جوانى تدریس کرده بود. او حتى درس معقول را که برخى پس از طى مراحل عالى توان تدریس آن را دارند پس از فراگرفتن آن بلافاصله آن را تدریس مى کرد. در این باره یکى از همدرسان ایشان مى نویسد: «او هر درسى را گویى با تمام جزییاتش جا به جا حفظ مى نمود. حتى دیدم آخر شرح منظومه را درس مى گرفت و آغاز آن را درس مى گفت.»15

در سال 1340 ه.ش در مدرسه حجتیه تدریس حکمت داشت و افزون بر تدریس شرح منظومه، اسفار اربعه ملاصدراى شیرازى را نیز به طور خصوصى براى چند نفر تدریس مى کرد.16

در حوزه علمیه قم از استادان موفق به شمار مى آمد و درس وى مورد اقبال فضلاى بسیارى بود. مقام معظم رهبرى درباره چهره علمى و حوزوى و مقام استادى ایشان مى فرمایند: «او یک مدرس معروف بود فلسفه درس مى داد، فقه درس مى داد، و به عنوان یک چهرۀ برجسته در میان طلاب حوزه و فضلا و مدرسین معروف بود.»17

وقتى توفیق اجبارى حضور در حوزه دانش دینى هزار ساله نجف اشرف که فحولى از علما سکوى تدریس آن را بر عهده داشتند و جز افراد مجرّب و سالخورده کسى جرئت و جسارت تدریس در آنجا را نداشت نصیب وى شد با وجود سن کم در چنین حوزه نیرومندى درس خارج اصول را در مراحل عالى آن شروع کرد، فلسفه را ادامه داد و در اندک زمانى درخشید و حوزه با رونقى بنیان نهاد و افراد فاضل و نکته بینى در حوزه درس وى زانوى تلمذ به زمین زدند و از خرمن دانش او فیض بردند. از دیدگاه برخى دانشمندان حوزه نجف حوزه تدریس استاد در ردیف سومین درس مهم خارج و سرآمد بسیارى از درسهایى بود که در آن حوزه جریان داشت.18

ویژگیهاى درس

استاد با بیانى شیوا، ژرف و با احاطه کامل بر دیدگاههاى پیشگامان دانش، اعم از متأخرین و معاصرین و با دسته بندى روشن و به دور از زواید و مسایل بى حاصل و کم فایده درس را ارائه مى داد. گوشه اى از ویژگیهاى درس ایشان به شرح زیر است:

 1 ـ تنقیح موضوع

در طرح بحث نخست به تنقیح عنوان بحث بسیار اهمیت مى داد. ابتدا موضوع بحث و سپس محل نزاع آراء بزرگان را به خوبى مشخص مى کرد. بر آن بود که بسیارى از اختلاف دیدگاههاى علمى از ناحیه روشن نشدن عنوان موضوع بحث پدید مى آید. اگر این دو جهت به روشنى تبیین گردد، مسیر اصلى بحث بهتر شناخته خواهد شد و مباحث زودتر به نتیجه خواهد رسید، و نیازى به بسیارى مسایل زاید و بى ربط نخواهد بود. با اندک توجه به مباحثى که در تحریرات فى الاصول از سوى استاد انجام گرفته این ویژگى به خوبى هویدا مى گردد.

2 ـ گستردگى بحث

در طرح مباحث اصول و فقه شیوۀ ایشان بر آن بود که بحث از همه جوانب بررسى گردد و مباحث با تحقیق کامل ارائه شود.از این روى با اینکه در بسیارى از موارد به توّرم اصول اشاره دارد و آن را امر ناپسندى مى داند. اما خود در برخى مباحث که میدان را براى بحث مفید مى داند بسیار میدان مى گیرد و بحث را به طور مبسوط پى مى گیرد و کار را به انجام مى کشاند که در برخى موارد ناچار به عذر خواهى از خوانندگان مى شود.

3ـ تتبع و تحقیق

پژوهش، اطلاع بر همه جوانب موضوع و یارى گرفتن از دانشهاى گوناگون و دیدگاههاى صاحبنظران از ویژگیهاى درس استاد است. ولى در طرح دیدگاههاى فقها به شیوۀ معمول (که به طور مفصل دیدگاهها مطرح شود) معتقد نیست و آن را موجب وقت کشى مى داند. از این روى با اشاره گویا به اصل مبانى ادله و نقد مباحث بسنده مى کند و در پایان با ژرف نگرى خاص خود، مباحث را بر اساس مبانى ادله عقلى و نقلى، شواهد تاریخى عینى به سامان مى برد.

4 ـ اهتمام ویژه به دیدگاههاى امام(س)

در حوزه  درس استاد شهید(ره) دیدگاههاى فقها  معاصر مطرح مى شد، ولى استاد به آراء والد  محقق خویش عنایت ویژه داشت. از این روى  یکى از ویژگیهاى مهم درس و تالیفاتى  که از ایشان به جا مانده  احاطه کامل به  مبانى و دیدگاههاى امام خمینى(س) است؛ چیزى که کمتر  مدرسین حوزه در این حد بدان  پرداخته اند همانگونه که با پدر در حوزۀ  درس به مباحثه  متقابل مى پرداخت  در  تدریس  نیز مبانى  والد محترمش را به نقد و بررسى مى نشست. به طورى که مى توان گفت مطمئن ترین فقیهى است که به طور بایسته به دیدگاههاى امام خمینى(س) آشنا بوده و با فهم و درک کامل بدان پرداخته است. بنابراین دیدگاههاى فقهى و اصولى و فلسفى امام خمینى(س) را مى توان به خوبى از آثار ایشان دریافت کرد. یکى از شاگردان وى درباره طرح و نقد و بررسى آراء امام(س) در حوزۀ درس استاد شهید(ره) مى نویسد: «حوزۀ درس خارج ایشان در حوزۀ علمیۀ نجف جلوه خاصى داشت؛ داراى مبانى متقنى بود، و بسیارى از مبانى و آراء حضرت امام را ردّ مى کرد.»19

5 ـ واقع نگرى

در طرح مباحث علمى، افزون بر رسیدگى به موضوع از زاویه هاى گوناگون و دیدگاههاى مختلف، به واقعیتهاى عینى که در متن زندگى انسانها و جامعه وجود دارد توجه ویژه داشت و مسئله را به دور از ذهن گرایى آنگونه که در متن جامعه حضور دارد ترسیم مى کرد. در این باره گاهى افقهاى تازه اى به روى بحث مى گشود که با پیگیرى آن سیر پیشین بحث به طور کلى متحول مى شد. نمونه اینگونه مباحث در آثار علمى که از استاد به جا مانده بسیار است و خوانندگان را به آن منابع ارجاع مى دهیم.

6 ـ تهذیب نفس

در حوزه درس استاد شهید(ره)، تهذیب و تزکیه باطن جایگاه ویژه اى داشت و مقدم بر آموزش، خودسازى را از شرایط دانشجویان علوم دین مى دانست. از این روى بر اساس سنت نیکوى برخى علما در آغاز درس حدیث پند آموزى از پیشوایان دین خوانده مى شد و حوزه درس را با عطر معنویت آغاز مى کرد و بر این امر تاکید فراوان داشت.20

شاگردان

استاد شهید(ره) از آغاز جوانى به امر تدریس و پرورش نیروى علمى اهتمام خاص داشت و به اعتراف بسیارى از بزرگان در شمار استادان موفق زمان خود بود. فضلا و دانش پژوهان بسیارى در حوزه هاى علمیه قم و نجف اشرف از کلاس درس اصول، فقه، فلسفه و ... استاد بهره برده اند.

آثار و تألیفات

در بین اهل دانش معروف است کسانى که در امر تدریس و پرورش کادر علمى توفیق مى یابند کمتر فرصت پیدا مى کنند آثار علمى عمیق از خود به جا گذارند. افرادى مستثنى از این قاعده که هم در امر تدریس درخشیده باشند و هم در تألیف و نگارش صفحات پربرگى در خود به جا نهند بسیار اندک اند. استاد شهید(ره) از معدود دانشمندانى است که در هر دو عرصه پیشگام بود. از جوانى حوزه تدریس داشت و از همان ایام یافته هاى علمى پژوهشى خویش را به رشته تحریر مى کشید به جرأت مى توان ادعا کرد که استاد شهید(ره) یکى از موفقترین دانشمندانى بود که در عمر کوتاه خود بیشترین آثار ارزشمند علمى در علوم مختلف به میراث گذاشت.

سیر کوتاه در تاریخ نگارشهاى استاد نشان مى دهد از آنجا که از استعداد، نبوغ، سرعت انتقال، حافظه نیرومند و ذهن جوال بهره مند بوده است، از همان آغاز جوانى به آسانى بر انتقال مطالب علمى و اندیشه هاى بلند از ذهن بر صفحات کاغذ توانا بود. و آن را چون درس و مباحثه طلبگى رشته اى از کار پژوهش و تحقیق خود مى شمرده است و همگام با فراگیرى دانشهاى گوناگون حوزه دست بر قلم داشته و تحقیقات علمى، نکات مفید و سودمند و اندیشه هاى خود را مى نگاشته است.

یکى از همدرسان ایشان در این باره مى گوید: «ایشان از همان اوایل هر چه مباحثه مى نمود به نظرشان مى رسید مى نوشتند. چه در علوم ادبى، چه در علم فقه، چه در علم اصول و علوم فلسفى تألیف و نوشته هاى فراوانى در این زمینه ها دارند.»22

در زمان گرفتارى استاد شهید(ره) به دست رژیم پهلوى (ساواک) در سال 1342ه.ش هنوز سى و اندى بهار از عمر با برکتش نگذشته بود. وقتى در زندان قزل قلعه در یکى از بازجوییهاى ساواک آثار علمى خود را برمى شمرد، از دوازده اثر علمى یاد مى کند.23

برخى از این آثار در یورش دژخیمان ساواک به بیت امام خمینى(س) با حدود 3000 جلد کتاب نفیس امام(س) به غارت رفته است.24

البته برخى از آنها بعداً به دست آمد، و با تصحیح و تحقیق در دسترس علاقه مندان قرار گرفت. برخى دیگر نامشان در آثارى که استاد در زمانهاى بعد نگاشته آمده است.

در تبعیدگاه ترکیه، دورى از وطن مألوف مسایل مبارزه و گرفتاریهاى دیگر نه تنها باعث غفلت از امر تحقیق و تألیف نشد بلکه به خاطر فراغت بیشتر و همراهى با تندیس دانش و تقوىٰ توفیقاتش فزونى گرفت با  اینکه در ترکیه منابع و مآخذ علمى کافى نداشت. آثار ارزشمندى چون: دو جلد کتاب مکاسب محرمه در 420 صفحه قاعده الانقاد در 180 صفحه رساله لاضرر، الواجبات فى الصلاة، الفوائد و العوائد ... نگاشت.25

پس از هجرت اجبارى از ترکیه به نجف اشرف، برنامه هاى علمى خویش را آغاز کرد و به نگارش آثار گرانسنگى همّت گماشت.

بیشتر آثار علمى به جا مانده از استاد شهید(ره) به صورت خطى است و تنها 3 عنوان از نگارشهاى استاد چاپ شده است. تفسیر قرآن چهار جلد، تحریرات فى الاصول سه جلد، کتاب الصوم و سایر آثار متنوع استاد چاپ نشده و در  کتابخانه آیت اللّه  مرعشى(ره) براى حفظ و نگهدارى از بد حادثه به امانت گذاشته شده است و کار تحقیق و تصحیح و آماده سازى آنها جهت چاپ از سوى مؤسسه تنطیم و نشر آثار امام خمینى(س) انجام مى گیرد. که انشاءاللّه  بتدریج چاپ و منتشر خواهد شد. این آثار گرانبها در موضوعات متنوعى نگارش یافته اما در باب فقه، فلسفه و اصول از تنوع بیشترى برخوردار است، که هر کدام در محتوا، شکل، نوع ویژه اى تدوین شده که بیانگر اهداف و انگیزه هاى ویژه استاد نسبت به مباحث بوده است. امید است با معرفى این آثار به جامعه علمى دانشمندان و دوستداران دانش از این دریاى مواج که با خود گوهرهاى کمیاب دارد. بهره بایسته را برگیرند.

 پى نوشتها:

1ـ پیام انقلاب، ش 96/14، 70/8/1362. 2ـ ارشیو بنیاد تاریخ اظهارات استاد جعفر سبحانى. 3ـ پاسدار اسلام، ش 23/28 آبان ماه 1362. 4ـ روزنامه جمهورى اسلامى، 30/7/1371. 5ـ مصاحبه مرکز اسناد انقلاب اسلامى با حجت الاسلام سید محمد شاهچراغى. 6ـ روزنامۀ کیهان، 1/8/1359. 7ـ مجله پیام انقلاب، ش 91/34، مصاحبه با آیت اللّه  فاضل. 8ـ مجلۀ یاد، ش 12/116. 9ـ پاسدار اسلام، آبان 1362. 10ـ مجلۀ جنگ و زندگى، آبان 1361. 11ـ پیام انقلاب، ش 18/48، 30/7/1359. 12ـ همان، ش 96/10، 7/8/1362. 13ـ روزنامۀ کیهان، 1/8/1361. 14ـ پاسدار اسلام، ش 23/28، آبان 1362. 15ـ نهضت روحانیون ایران، على دوانى، ج 6، ص 332. 16ـ روزنامۀ جمهورى اسلامى، 1/8/1363. 17ـ شاهد، ش 71/41، 1363. 18ـ مجله 15 خرداد، ش 4/17. 19ـ روزنامۀ جمهورى اسلامى، 1/8/1368. 20ـ صبح آزادگان، 1/8/1363. 21ـ مجلۀ یاد، ش 12/116 ـ 135. 22ـ روزنامۀ کیهان، 1/8/1359. 23ـ به نقل از جزوه شمارۀ 1 مرکز اسناد انقلاب اسلامى ویژه قم، پرونده شماره 11 ـ 68، ج 1، ص 72. 24ـ شهداى روحانیت، ج 1/261. 25ـ مجله جنگ و زندگى، آبان ماه 1361.   26 ـ مجله حضور، شمارۀ 17/64 پاییز 75، مجله 15 خرداد، شمارۀ 4/17 تحریرات فى الاصول، ج 3/702. 27ـ نهضت امام خمینى، سید حمید روحانى، ج 2/19 و 417. 28ـ مجله 15 خرداد، شماره 4/17 پیام انقلاب، ش 70/48 ـ 49 شهداى روحانیت، ج 1/34، حضور شماره 17.

منابع مرتبط:

ولایة الفقیه، العوائد و الفوائد، دروس الاعلام و نقدها - کتاب

شهیدی دیگر از روحانیت آیت الله مجاهد سید مصطفی خمینی- کتاب

زندگینامه و مبارزات آیت الله سید مصطفی خمینی- کتاب

یادها و یادمانها از شهید آیت‏الله سید مصطفی خمینی (ره) (ج. ۱)- کتاب

یادها و یادمانها از شهید آیت‏الله سید مصطفی خمینی (ره) (ج. ۲)- کتاب

مجموعه مقالات کنگره شهید آیت اللّه‏ مصطفی خمینی(ره) - کتاب