ملاک و معیار کرامت انسان از دیدگاه امام(س)

* حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد رضا شریعتمدار

طرح مسأله

یکی از اساسی ترین موضوعات در مباحث انسان شناسی، مسأله کرامت انسان و  ملاک کرامت مندی اوست. امام خمینی(ره) بزرگ ترین اندیشمندی است که جهان اسلام در دورۀ معاصر، به  خود دیده است؛ به طوری که به جرأت می توان گفت: اندیشه های امام خمینی(ره) یکی  از تأثیرگذارترین اندیشه ها بر جریان های فکری مسلمانان در دوره معاصر بوده است. اهمیت کرامت در اندیشه حضرت امام(ره) به قدری زیاد است که ایشان از آن،  بارها در کتاب های خود نام برده است.

نگاه حضرت امام نسبت به انسان و کرامت مندی او موجب نگرش و برداشت  خاص مردم سالارانه از متون دینی سیاست شده است.

بررسی مفهومی واژۀ کرامت

مراد از کرامت در لغت، بزرگی و ارجمندی است.[1] کرامت در اصل، لغتی عربی و به معنی بزرگی ورزیدن، جوانمرد گردیدن، بزرگی،  ارجمندی و بخشندگی است. همچنین کرامت، پایین تر از معجزه و امر خارق عادت  است که از اولیا و صالحان دیده می شود.[2] هر گاه انسان به این مفهوم توصیف گردد،  برای اخلاق و افعال محموده ای که از وی ظاهر می گردد، به او «متصف به کرامت» گفته  می شود.[3]

در تبیین کرامت گفتنی است دو بعد سلبی و اثباتی دارد. کرامت در جنبۀ سلبی؛  یعنی نفی هر گونه رذالت و دنائت و پستی و در جنبه اثباتی، اتصاف به روح بزرگواری  و عزت نفس است. کرامت یعنی حالتی که در آن، انسان به دور از رذالت و پستی، عزت نفس و  بزرگواری داشته باشد.

هدف از نزول قرآن، کرامت بخشیدن به انسان ها و رساندن آن ها به مراتب بالای  تقواست؛ چرا که ملاک کرامت، تقواست:

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ  أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ؛[4]  ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را  تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. [این ها ملاک امتیاز نیست]  گرامی ترین شما نزد خدا، باتقوا ترین شماست.

کَرَم، فعل محموده است و اکرم و اشرف، آن عملی است که به قصد خدا صورت  گیرد؛ پس هرگاه کسی با افعال خوب، قصد خدا را داشته باشد، متّقی است؛ پس اکرم  مردم، با تقواترین آن هاست.[5]

کرامت نزد خداوند به اندازه ای مهم است که اولین آیة نازل شده بر پیامبر  اکرم(ص)، سخن از کرامت دارد: اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ.[6]

از دیدگاه حضرت امام(ره)، علی رغم وجود فطرت مشترک، بین همۀ انسان ها که بر  یگانگی ذات آن ها دلالت دارد، آن ها دامنه ای از اوج انسانیت تا حضیض حیوانیت را  طی می کنند.

در فرهنگ اسلامی، انسان به دلیل وجود عقل و قدرت اختیار، در صورتی که مسیر صحیح را انتخاب کند، از ملائک برتر و در غیر این صورت، از بهائم فروتر  می شود. برای توضیح بهتر، شایسته است به دیدگاه های موجود دربارۀ انسان نگاهی  بیندازیم.

انسان شناسی و کرامت انسانی

یکی از مهم ترین مبانی فلسفۀ سیاسی، انسان شناسی است. هر یک از دستگاه های فلسفی با روش خاص خود به توصیف و تبیین انسان و  ویژگی های ذاتی و عرضی او می پردازند.

امام خمینی با توجه به آموزه های اسلامی، انسان را موجودی مرکب از نفس و بدن  دانسته است؛ بُعد روحی انسان، مجرد و حقیقتی پایدار است و بعد جسمانی او  ناپایدار.[7]

انسان در طرز تفکر هندی در مقایسه با حیوانات و گیاهان، مقامی شامخ ندارد.  فلسفۀ هندی برای عالم حیات، نوعی یگانگی قائل است و از «هستی کل» که منشأ تمام  هستی هاست و هر هستی ای از آن، موجود و در آن نابود می شود، صحبت می کند. در  این نظام فکری، وجودها چنان در یکدیگر و با یکدیگرند که تفکیک انسان به عنوان  یک حیوان و سایر موجودات محال می گردد؛ بنابراین، انسان موجودی مستقل نیست؛  بلکه جزئی لاینفک از «هستی کل» است.[8]

انسان از دیدگاه ماتریالیست ها، موجودی مادّی است. دموکریت و اپیکور، واقعیت  انسان را عبارت از اتم های مادی می دانند که با کیفیت مخصوصی گرد هم جمع  شده اند. دموکریت، به خصوص احساسات، ادراکات، اندیشه و همه هستی انسان را   مادی می داند و تحولات مجموعۀ انسان را مربوط به نوع برخورد اتم ها در وجود انسان  می پندارد.[9]

همانند مکتب مادی گراییِ مکانیکی که توضیح آن در بند قبل آمد، مکتب  زیست شناسی هم، خرد و عقل انسانی را از مقام خود ساقط می کند و تمام ارزش های  عقلانی انسانی را به سطح رفتار فیزیولوژیکی تنزّل می دهد و برای آن ها، علت های  زیستی ذکر می کند.[10]

از دیدگاه مارکسیست ها و همچنین شوپنهاور، بودن انسان، تعیین کننده آگاهی  اوست. بودن، ناشی از شرایط تولید و هستی اقتصادی است؛ در نتیجه، شرایط اقتصادی  و تولید، تعیین کنندۀ آگاهی انسان است.[11] انسان در این دیدگاه، هویتی متأثر از شرایط  اقتصادی دارد و به خودی خود، نقش تعیین کننده ای ندارد.

از یک منظر، دو دیدگاه دربارۀ ماهیت انسان در غرب وجود دارد: دیدگاه رئالیستی  و دیدگاه ایده آلیستی.

آیا انسان، ماهیتی شریر دارد و طالب جنگ است یا آن که ماهیتی نیک دارد،  کرامت مند است و به صلح تمایل دارد؟

رهیافت رئالیستی و ماهیت انسان

رهیافت واقع گرایی سنتی در مباحث ماکیاولی و هابس دربارۀ سرشت انسان و  ماهیت سیاسی، ریشه دارد. دیدگاه های حاکم در دنیا، اقتباسی از نگرش های ماکیاولی  به قدرت و سیاستند و کاربرد زور و نیرنگ را حتی به قیمت از دست رفتن اخلاق  تأیید می کنند. در مقابل، روش دیگر تحت تأثیر آرا و دیدگاه های متفکرانی است که  ضوابطی را برای انسان ها و روابط بین آن ها ارائه می کند.

 از منظر این اندیشمندان، صحنۀ سیاست، صحنه ای انسانی است و  قانون انسانی بر آن حکومت می کند. این اندیشه ها گرچه در عمل، بر فرهنگ سیاسی  غرب سیطره نیافته و همان دیدگاه رئالیستی، بر روابط داخلی و بین المللی غرب، غالب  و مسلّط است، اما تأثیر آموزه های مسیحیت در آن ها دیده می شود و برای انسان ها  کرامت ذاتی قائل می باشند.

امام خمینی(ره) با رد دیدگاه های غربی دربارۀ انسان می فرماید: اسلام انسان مى‏ خواهد درست کند؛ انسانى که در همه حالاتْ انسان باشد. غرب از این اصلًا خبرى ندارد. غرب دنبال این است که طیاره درست کند؛ به انسان کار ندارد… دارد انسان را وحشى بار مى ‏آورد. آن وحشى که آدمخوار است، آدمکش است! آدمکش بار مى‏ آورد.[12]

در این جا دیدگاه دیگری نسبت به ماهیت انسان ارائه می شود که در آن، دو نوع  تلقی، از انسان و هویت واقعی و استعدادهای او دیده می شود.

بنا بر یکی از این دو تلقی، انسان در ذات خود، فاقد شخصیت انسانی است و هیچ  امر حیوانی در سرشت او نهاده نشده است. هیچ اصالتی در ناحیۀ ادراکات و پیشنهاد یا  در ناحیۀ احساسات و گرایش ها ندارد؛ هرچه محیط به انسان بدهد، او همان می شود.

در این نگرش، اصالت انسان با جنبه های حیوانی و غریزی است. او اسیر منافع  مادی، محکوم جبر، ابزار تولید و در اسارت شرایط مادی ـ اقتصادی است و تمایلات و  اندیشۀ او، انعکاسی از شرایط طبیعی و اجتماعی محیط اوست.  اما بنا بر تلقی فطری، انسان سرشتی الهی دارد که حق جو، حق طلب و حاکم بر  خویشتن است. توانایی ایستادگی در برابر جبر محیط و سرنوشت را دارد، خواهان  عدالت و مکارم اخلاق است.

حضرت امام (ره) در این باره می فرماید: انسان عصارۀ همۀ موجودات است و فشردۀ تمام عالم است و انبیا آمده اند برای  این که این عصارۀ بالقوه را بالفعل کنند و انسان یک موجود الهی بشود.  این  موجود الهی، تمام صفات حق تعالی در اوست و جلوه گاه نور مقدس حق تعالی  است.[13]

صدوق در کتاب  علل الشرائع در روایتی از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود: انسان، از آن جهت، انسان نامیده شد که فراموش می کند و خدای عزّ وجلّ فرمود:  وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ؛[14] هر آینه با آدم عهد بستیم که فریب شیطان  را نخورد؛ پس آن عهد را فراموش کرد.

نیز فرمود: أَوَلَا یَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئاً؛[15] آیا آدمی متذکر آن نمی شود  که اول هیچ محض و معدوم صرف بود؛ ما او را ایجاد کردیم.

از دیدگاه امام (ره) انسان دو بعد متضاد دارد: الف. مجرد و مسجود ملائکه و برتر از آن ها؛ ب. ساجد بت ها و پست تر از  حیوانات.

غایت قصوای ایجاد عالم هستی از جماد، نبات، حیوان، آسمان، زمین، عرش و تمام  و کمال آن: خلقت اشرف موجودات و اعظم مخلوقات، یعنی انسان است؛ چنان که  بنای مسکن برای ساکن است که آفریدگار جهان فرمود: هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً؛[16] اوست آن کسی که آ نچه در زمین  است، همه را برای شما آفرید.

سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً منه إنَّ فی ذلک لَآیَاتِ لِقَوْمٍ  یَتَفَکَّرُونَ؛[17] و آنچه در زمین و آسمان بود، تمام را مسخر شما گردانید و در این  کار نیز برای مردمی که تفکر دارند، نشانه هایی است.

انسان و جهان از هم جدا نیستند؛ شناخت این دو با هم است. انسان بر سر دو راهی  است. إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً؛[18] ما به حقیقت راه [حق و باطل] را به انسان نمودیم؛ حال خواهد هدایت پذیرد و شکر این نعمت گوید و خواه آن نعمت را   کفران کند.

ملاک برتری آدم بر فرشتگان

1. معرفت آدمی بر خداوند متعال و عبادت با اختیار؛

2. اعلم بودن آدم بر فرشتگان.

بنابراین کمال مطلق چون علم مطلقه، حکمت مطلقه، جمال مطلقه، عزّت مطلقه،  جلال مطلقه، عظمت مطلقه، تدبیر مطلقه، قدرت مطلقه و ... از آن خداوند سبحان است  و کمال انسان در معرفت به اوست که از راه تزکیه و تقوا حاصل می شود.

از دیدگاه اسلام، سرشت انسان، دو بعد مادی و معنوی دارد و پایة شخصیت انسانی  را گرایش های معنوی تشکیل می دهد.

بنا بر اصل فطرت، انسان در آغاز تولد، در عین این که بالفعل، نه درک و تصوری  دارد و نه تصدیق و گرایش انسانی ای، با ابعاد وجودی ـ علاوه بر ابعاد حیوانی ـ به دنیا  می آید.

همان ابعاد است که پایة اصلی شخصیت انسانی او به شمار می رود و به تدریج،  یک سلسله تصورات و تصدیقات انتزاعی ... که پایۀ اصلی تفکر انسانی است و  بدون آن ها هر گونه تفکر منطقی، محال است و یک سلسله گرایش های علوی را  در انسان به وجود می آورد.[19]

استاد شهید مرتضی مطهری، تفاوت انسان با سایر جانداران را در سه ناحیه می داند:

1. ناحیۀ  ادراک و کشف خود و جهان؛ 2. ناحیۀ جاذبه هایی که بر انسان احاطه  دارد؛ 3. ناحیۀ کیفیت تحت تأثیر قرار گرفتن جاذبه ها و انتخاب آن ها.[20]

از دیدگاه امام خمینی(ره)، انسان قادر است عملی را که صددرصد با غریزۀ طبیعی  و حیوانی او موافق است و هیچ مانع خارجی ندارد، به حکم مصلحت اندیشی ترک  کند و کاری را که صددرصد مخالف طبیعت اوست، انجام دهد: انسان اگر به همین حد طبیعت بود و بیشتر از این چیزى نبود، دیگر احتیاج به اینکه یک چیزى از عالَم غیب براى انسان فرستاده بشود تا انسان را تربیت بکند.[21]  [ناقص]

از دیدگاه حضرت امام، انسان در بدو خلقت به صورت بالقوه، همة ادراکات و  فعلیات را دارد و با توجه به توان و اختیار خود، می تواند سرنوشت خود را مشخص  سازد.

امام راحل (ره) دربارۀ خلقت انسان در شرح چهل حدیث می نویسد: بدان که انسان، اعجوبه ای است دارای دو نشئه و دو عالم، نشئۀ ظاهرۀ ملکیه دنیویه  که آن بدن او است؛ و نشئۀ باطنه غیبیۀ ملکوتیه که از عالم دیگر است.[22]

ایشان در همان کتاب می نویسند:

بدان که نفوس انسانیه در بدو ظهور و تعلق آن به ابدان و هبوط آن به عالم ملک،  در جمیع علوم و معارف و ملکات حسنه و سیّئه؛ بلکه در جمیع ادراکات و  فعلیات، بالقوه است و کم کم رو به فعلیت گذارد. به عنایت حق ـ جلّ و علاـ و  ادراکات ضعیفۀ جزئیه اول در او پیدا شود، از قبیل احساس لمس و حواس ظاهرۀ  دیگر الأخس فالأخس؛ و پس از آن، ادراکات باطنیه نیز به ترتیب در او حادث گردد. ولی در جمیع ملکات، باز بالقوه باشد و اگر در تحت تأثیراتی واقع نشود، به  حسب نوع ملکات خبیثه در او غالب شود و متمایل به زشتی و ناهنجاری گردد ...  چون عنایت حق تعالی و رحمتش، شامل حال فرزند آدم در ازل بود، دو نوع از   مربّی و مهذِّب به تقدیر کامل در او قرار داد که آن دو به منزلۀ دو بال است ... و  این دو یکی مربّی باطنی که قوۀ عقل و تمییز است و دیگر، مربّی خارجی که انبیا  و راهنمایان از طرق سعادت و شقاوت می باشند.[23]

نظر قرآن بر این است که انسان همۀ کمالات را بالقوه دارد و باید آن ها را به  فعلیت برساند و خود اوست که باید سازنده و معمار خویشتن باشد.[24]

از نظر امام خمینی (ره) امور فطری در وجود انسان، الطافی است که خدای تعالی،  آن ها را ویژۀ انسان قرار داده است و موجودات دیگر، یا اصلاً این گونه فطرت ها را  ندارند یا بهرۀ کمی از آن دارند.

به نظر امام خمینی (ره) ویژگی مهم فطریات این است که در میان تمام انسان ها  مشترک است و با تبدل احوال و تغییر زمان و مکان و تمدن، متحول نمی شود: بباید دانست که آنچه از احکام فطرت است، چون از لوازم وجود و هیئات مخمره  در اصل طینت و خلقت است، احدی را در آن اختلاف نباشد. عالم و جاهل و  وحشی و متمدن و شهری و صحرانشین در آن متفق اند... . اختلاف بلاد و اهویه و  مأنوسات و آراء و عادات که در هر چیزی، حتی احکام عقلیه، موجب اختلاف و  خلاف شود، در فطریات ابداً تأثیری نکند.[25]

ویژگی های ذاتی انسان از دیدگاه امام خمینی(ره)

اسلام، برخی ویژگی ها را ذاتی انسان و با سرشت او عجین می داند. انسان در آیات  و روایات، اشرف مخلوقات دارای فطرتی پاک، دارای قابلیت کسب فضایل و رذایل و  موجودی دو بعدی توصیف شده است که به صورت مختصر به توضیح هر یک از این  ویژگی ها می پردازیم.

الف. انسان، اشرف مخلوقات: انسان موزون ترین و زیباترین آفریدۀ خدا است.[26]  حتی چنان که بعضی حکما معتقدند، به صورت الهی آفریده شده است.[27] روح انسان،  منشأ الهی دارد؛ زیرا خداوند نفخه ای از روح خود را در او دمیده است.[28]

انسان، تنها موجودی است که به واسطۀ عقل، توان تدبیر امور و ساماندهی زندگی و  دنیای اطراف خود را دارد. قوۀ عقلی دارد و برخی، آن را همانند امانت الهی دانسته اند   که موجودات دیگر از پذیرش آن، امتناع کردند. تمام هستی به خاطر او آفریده شده  است و همه در خدمت او هستند.

امام خمینی (ره) در این باره می فرماید: . در میان همه موجوداتى که در این طبیعت موجود هستند، انسان اختصاصاتى دارد که سایر موجودات ندارند. یک مرتبه باطن، یک مرتبه عقلیت، یک مرتبه بالاتر از مرتبه عقل، در انسان بقوه هست. از اول در سرشت انسان هست که این انسان از عالم طبیعت سیر بکند تا برسد به آنجایى که وَهْم ماها نمى تواند برسد.[29]

ب. فطرت: واژۀ فطرت به معنای خلقت است. امور فطری، در وجود انسان، ویژگی  ذاتی اوست که موجودات دیگر را از آن بهره ای نیست. فطرت انسانی به گونه ای است  که در شرایط زمانی و مکانی مختلف، ثابت و در میان تمام انسان ها مشترک است. به  همین دلیل از دیدگاه متفکران مسلمان، انسان ها ذاتی یگانه دارند که صلح و وحدت،  ذاتی آن هاست و اگر نزاعی مشاهده شود به خاطر غفلت از مسأله است که در نتیجۀ  آگاهی به این فطرت واحد، بعضی از اختلاف ها دفع می شود. خداوند در قرآن دستور  می دهد:

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ  الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ؛[30] پس مستقیم رو به جانب آیین پاک  اسلام آور و پیوسته از طریق دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است پیروی  کن که هیچ تغییری در خلقت خدا نباید داد این است آیین استوار حق؛ و لیکن  اکثر مردم از حقیقت آن ناآگاهند.

امام خمینی(ره) می فرماید:

بدان که مقصود از فطرت الله که خدای تعالی مردم را بر آن مفطور فرموده، حالت  و هیأتی است که خلق را بر آن قرار داده، که از لوازم وجود آن ها و از چیزهایی  است که در اصل خلقت خمیرۀ آن ها بر آن مخمّر شده است. و فطرت های الهی،  چنانچه پس از این معلوم شود، از الطافی است که خدای تعالی به آن اختصاص  داده بنی الانسان را از بین جمیع مخلوقات و دیگر موجودات، یا اصلاً دارای این  گونه فطرت هایی که ذکر می شود نیستند، یا ناقصند و حظّ کمی از آن دارند.[31]

ج. اختیار: انسان به دلیل عقلی که دارد، قدرت انتخاب دارد و می تواند به اکتساب  فضایل و حتی رذایل بپردازد. توانایی برنامه ریزی در زندگی اجتماعی و سیاسی در سـطـح فردی و اجتماعی را دارد و با انتخاب راه صحـیـح، مستـحق تمجید و ـ یا  بالعکس ـ نکوهش می شود. به همین دلیل، در برخی آیات با عناوینی همانند خلیفۀ  خدا، دارای کرامت و شرافت و ... و در آیات دیگر، موجودی ناسپاس، طغیان گر،  خودبین، فخرفروش و ... توصیف شده است.

حضرت امام می فرماید: لطفى است از جانب خداى تبارک و تعالى به بشر که قابل از براى این است که تربیت بشود. و تربیت بشر به وحى خدا و به تربیت انبیا این است[32]

د. بعد خیر و شر در سرشت: سرشت آدمی دو بعد دارد: یکی خیر و دیگری شر؛ به  گونه ای که زمینه های صلح خواهی یا جنگ طلبی بالقوه در او وجود دارد. انسان در  جهان بینی اسلامی، صرفاً حیوانی مادّی نیست؛ بلکه دربردارندۀ ارزش های الهی ـ  انسانی است.

از آن جا که ارزش ها و سجایای معنوی در قاموس اسلامی اصالت دارد، حرکت  تکاملی جامعۀ بشری را به سمت ثبات، صلح و عدالت می داند.

انسان علاوه بر ویژگی های فطری، ویژگی های اکتسابی نیز دارد. این ویژگی ها بر  این مبنای مهم استوارند که انسان می تواند برای زندگی و رفتارهای فردی و اجتماعی  خود تصمیم بگیرد و عمل کند.  انسان دو راه پیش روی خود دارد: انتخاب راه درست و رسیدن به کرامت و در  مقابل، انحراف به کج راه ها و افتادن در مذلّت ها. بر این اساس، انسان می تواند  موجودی الهی و ملکوتی شود و یا موجودی شیطانی و جهنمی. انسان ها، درجات و مراتب متنوع و متعددی دارند؛ انسان به گونه ای آفریده شده  است که استعداد رسیدن به مراتب مختلف را در خود دارد؛ بنابراین می تواند از ملائکه  و فرشتگان الهی به خدا نزدیک تر شود و نیز ممکن است از حیوانات، فروتر رود.

آدمی زاده طُرفه معجونی است              کز فرشته سرشته وَ ز حـیوان

گر کند میلِ این، بود کم از آن              ور کند میل آن، شود به از آن

بدان که در هیچ نوعی از انواع موجودات، اختلافی که در افراد بشر یافت می شود،  وجود ندارد و این به آن سبب است که مادۀ انسانی به گونه ای آفریده شده است که در  آن، استعداد انتقال به هر صورتی از صور و اتصاف به هر صفتی از صفات وجود دارد.  برخی از انسان ها در مرتبۀ بهائم هستند و نفس آن ها، نفس شهودی است و برخی در  مرتبۀ درندگانند و نفس آن ها نفس غضبی است و برخی در منازل شیاطینند و برخی، از  نوع فرشتگان و هر یک از این اجناس چهارگانه را انواع فراوان و بی شماری است.[33]

از دیدگاه متفکران مسلمان، آدمی موجودی مرکب از نیروهای چندگانه است که نه  صرفاً خیر است و نه به کلی شر؛ بلکه در یک نزاع دایمی، در مسیر رسیدن به تکامل یا  سقوط قرار گرفته است. بنابراین، همان طور که صفت شرارت و دروغ جزء «خبث  نهایی طبیعت» انسان است، خیر و راستی نیز جزء «طبع آدمی زادگان» است. اینان، عقل  را مهم ترین عنصر سعادت و حفظ اعتدال درون انسان دانسته اند که همواره سه دشمن هلاک کننده (غضب، شهوت و جهل) دارد.

بنابراین، علی رغم فطرت پاک و سرشت نیک انسان، گاهی هوای نفس ـ تحت تأثیر  فرهنگ جامعه و ... ـ بر او غلبه می کند و به شرارت دست می زند؛ همچون ظلم هایی  که ابرقدرت ها و حاکمان بعضی کشورها در طول تاریخ بشریت، هم بر مردم کشور  خود و هم بر مردم دیگر کشورها روا داشته اند. نیز، ظلم به زیردستان در جامعه، اداره،  خانواده و ... به همین دلیل، انسان هماره به تذکر نیاز دارد.

امام خمینی(ره) انسان را به دلیل برخورداری از کرامت ذاتی، با سایر حیوانات  متفاوت می داند: در میان همه موجوداتى که در این طبیعت موجود هستند، انسان اختصاصاتى دارد که سایر موجودات ندارند. یک مرتبه باطن، یک مرتبه عقلیت، یک مرتبه بالاتر از مرتبه عقل، در انسان بقوه هست. از اول در سرشت انسان هست که این انسان از عالم طبیعت سیر بکند تا برسد به آنجایى که وَهْم ماها نمى تواند برسد و همه اینها محتاج به تربیت است.[34]

ایشان در ادامه به کرامت اکتسابی که در اثر تربیت صحیح حاصل می شود اشاره  می کند و می فرماید: رسیدن به این مرتبه نیازمند تربیت صحیح است و فقط خدای  متعال که بر انسان و طبیعت او آگاه است، می تواند این تربیت را مهیا کند.

اطلاع را خداى تبارک و تعالى دارد و بَعْثِ انبیا براى این است که این بشر این چیزهایى را که اطلاع ندارد، آن مراتب از انسانیت را که خود بشر مطلع نیست و کیفیت تربیت را [مطلع شود]، تا اطلاع بر خودِ درد و دوا نباشد، نمى ‏شود معالجه کرد؛ انبیا آمدند تا این انسان را به آن مراتبى که کسان دیگر، علماى طبیعت، نمى ‏توانند این مراتب را اطلاع پیدا کنند و تربیت کنند انسان را، آن مراتب را تربیت بدهد و نمو و ارتقا بدهد.[35]

بین عقل مطلق و نفس کلی که عالی ترین مرتبۀ وجود، بعد از خالق یکتاست و ماده  و حیوان که آخرین مرحلۀ وجود است و از عناصر مختلف ترکیب شده، پیوستگی و  تعادل است و انسان نیز در این حرکتِِ منسجم و هدفمندِ هستی، از عناصری ترکیب  شده که موجب تمایز با موجودات دیگر گشته است؛ به عبارت دیگر،انسان، مرکب از  ماده (عالم سفلی) و معنا (عالم علیا) است. بنابراین، وی موجودی چند بعدی است و  این ابعاد متضاد، صفات و اخلاقیات متضادی را در رفتار فردی و اجتماعی موجب  می شود.

امام خمینی(ره) دربارۀ جامع بودن انسان می فرماید: انسان یک موجود جامع است نه یک موجود یک بُعدى یا دو بُعدى. موجودات دیگر بعضى شان یک بُعدى اند، بعضى دو بُعدى ‏اند، بعضى چند بُعدى‏ اند، لکن همه ابعاد وجود در سایر موجودات نیست. فقط انسان است در بین همه موجودات که یک موجود چندین بُعدى است که براى هر بُعدش احتیاجات دارد. براى رشد هر بُعد او، احتیاج دارد، احتیاجات دارد. [36]

در آنچه آمد، امام به کرامت ذاتی انسان، اشاره می فرماید؛ کرامتی که خاص انسان  است و انسان را از سایر موجودات متمایز می کند.

علت این صفات متضاد و واکنش های مختلف، ناشی از وجود ترکیبی اوست؛ زیرا  وجود وی مجموعه ای از نفس و جسم است. انسان ترکیبی از نفس روحانی و بدن  جسمانی است و به لحاظ سلسله مراتب، عالم روحانی بر عالم جسمانی تقدم دارد.

چنان که گذشت، انسان با حواس، از عالم محسوسات خارج مطلع می شود؛ ولی  این، سبب برتری و امتیاز وی از حیوان نیست؛ بلکه امتیاز انسان تنها به سبب عقلی  است که خداوند به او افاضه نموده است.

اکنون به بررسی تأثیر کرامت مندی بر دیدگاه های فقهی و سیاسی امام نظری کوتاه  می افکنیم:

کرامت انسانی در فقه

کرامت انسانی یکی از مفروضات و اصولی است که امام خمینی و دیگر فقها، آن را  در دیدگاه های فقهی خود مبنا قرار می دهند. همین طور در مسائل مربوط به عبادت که عبادات توقیفی اند و اگر در این موارد،  نکته ای متضاد با کرامت انسانی باشد، صحیح نیست. برای مثال، می توان به حرمت  سقط جنین اشاره کرد. با نظر به دلایل متقن در منابع اسلامی که مورد اتفاق امام خمینی  و همۀ فقهاست. «هرکس که سبب آن باشد، قاتل است و باید بنا به مراحلی که جنین  طی کرده است، دیه بدهد».

از اسحاق بن عمار نقل شده است:

قلت لأبی الحسن(ع): المرأۀ تخاف الحمل فتشرب الدواء فتلقی ما فی بطنها. قال (ع):  «لا». فقلت: إنّما هی فتنة. فقال(ع): «إنّ أوّل ما یخلق نطفۀ»؛[37] به موسی بن جعفر  (ع) عرض کردم: زنی از آبستن شدن می ترسد، دوایی می آشامد تا آنچه را در شکم  دارد بیندازد. آن حضرت فرمود: نه [نباید سقط جنین کند.] عرض کردم هنوز در  حال نطفه است. [آیا باز جایز نیست؟] فرمود: آغاز خلقت انسانی، نطفه است.

طبق صریح آیۀ قرآن، وارد آوردن هر گونه اخلال و آسیب به نفس محترم، حرام و  عامل آن کیفر داده می شود:

مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَمَنْ أَحْیَاهَا  فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً؛[38] هر کس نفسی را بدون قصاص یا (فساد در روی  زمین بکشد مانند این است که همۀ انسان ها را کشته است و اگر نفسی را احیا کند مانند این است که همۀ انسان ها را احیا کرده است.

در وسائل الشیعه، چهارده روایت به این مضمون وجود دارد. برای مثال: رسول  خدا(ص) می فرماید: «والَّذی بعثنی بالحقّ لو أنّ أهلَ السماء والأرضِ إشترکوا فی دَم إمرئ مُسلِم و رضُوا  به لأکبّهم الله علی مفاخِرِهم فی النار»؛[39] سوگند به خدایی که مرا به حق مبعوث  فرموده است، اگر همۀ اهل آسمان ها و زمین در ریختن خون مرد مسلمانی شرکت نمایند و به آن رضایت دهند، خداوند همه را به آتش می اندازد.

اسلام با خودکشی مخالف و آن را حرام شدید دانسته است. خداوند در قرآن  می فرماید: وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً * وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلکَ عُدْوَاناً وَظُلْماً فَسَوْفَ  نُصْلِیهِ نَاراً وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً؛[40] خود را مکشید؛ زیرا خداوند با شما  مهربان است و هر کس چنین کاری را از روی عداوت و ستم انجام دهد به زودی  او را به آتش می اندازیم و این کار برای خدا آسان است.

کرامت انسان و سیاست

از دیدگاه امام راحل، انسان ها به دلیل کرامت ذاتی ای که دارند، مستقل و آزادند و  نباید هیچ قدرتی را غیر از خدا به رسمیت بشناسند: منشأ ترس و وحشت انسان از قدرت ها این است که می پندارد قدرت، این است.  در حالی که جز قدرت خدا قدرتی نیست. اگر کسی به درک این حقیقت نایل آمد از  هیچ قدرتی جز خدا نخواهد ترسید.[41]

همچنین همة ما و خانواده ها و جامعه در قبال نفس خود مسئولیم و باید آن ها را  اصلاح کنیم: آن چیزى که بر همه ما لازم است ابتدا کردنِ به نفس خودمان است و قانع نشدن به اینکه همان ظاهر درست باشد و از قلبمان شروع کنیم، مغزمان شروع کنیم و هر روز دنبال این باشیم که روز دوّممان بهتر از روز اوّلمان باشد. و امیدوارم که این مجاهده نفسانى براى همه ما حاصل بشود و دنبال آن، مجاهده براى ساختن یک کشور. و ما آن روز عید داریم که مستمندان ما، مستضعفان ما، به زندگى صحیح رفاهى و به تربیتهاى صحیح اسلامى- انسانى برسند.[42]

از دیدگاه امام، مردم در قبال مسئولین امر، مسئولیت دارند و باید بر اعمال آن ها  نظارت کنند: این مسأله مهم است. و آقایان توجه کنند همه و همه ملت موظفند که نظارت کنند بر این امور. نظارت کنند اگر من یک پایم را کنار گذاشتم، کج گذاشتم، ملت موظف است که بگویند پایت را کج گذاشتى، خودت را حفظ کن. مسأله، مسئله مهم است. همه ملت موظفند به اینکه نظارت داشته باشند در همه کارهایى که الآن مربوط به اسلام است..[43]

کرامت و دین از دیدگاه امام خمینی (ره)

 در مجموع می توان استنباط کرد که انسان در حصار سه رکن و عنصر مهم قرار  دارد و رفتار وی نیز از آن ها متأثر است (دین، عقل و قوای درونی انسان؛ یعنی غضب،  شهوت و ...). دین که عالی ترین و مطمئن ترین معارف است، در رأس ارکان سه گانه  قرار گرفته است که به سبب ماهیت الهی اش ثبات و بقا دارد.

دین خدا یکی است و فطری است؛ یعنی خداوند از بدو خلقت بشر، او را اشرف  مخلوقات و خلیفۀ خود در زمین و شایان تمجید و تکریم از جانب ملائکه قرار  می دهد. لذا متناسب با این خلقت و برازندۀ این فطرت و آفرینش، دینی شریف فرا  راهش می گذارد، ذات و سرشت و فطرت او را شریف، حنیف، حق گرا، متخلق به  خوی الهی می آفریند.[44]

دین، دربارۀ فضایل اخلاقی، چهار نقش مؤثر دارد که عبارت است از: الف. پرورش و تقویت فضایل و احیای کرامت انسانی؛ ب. تعدیل غرایز سرکش و هدایت آن ها؛ ج. پشتوانۀ اجرایی برای تحقق بیشتر ارزش ها؛ د. کشف برخی از ارزش های اخلاقی.[45]

در مرتبۀ بعد، عقل قرار دارد که واسطۀ بین عالم معقول و محسوس است و نیز  مهم ترین ممیّز انسان از حیوان است که تکالیف دینی، خلیفه الهی و مختار بودن انسان  به سبب آن است و در نهایت، سومین حصار انسان، نادانی و قوای انسانی به ویژه  غضب و شهوت است که سرچشمۀ هستی و حتی تباهی و انحطاط بشر است. بدین  ترتیب، کنش فردی و اجتماعی انسان به واسطۀ این که بر کدام یک مبتنی باشد و یا  ترکیبی از کدام یک باشد، متفاوت خواهد بود.

روحانیان، متفکران، روشنفکران و تحصیل کرده ها در هر جامعه، وظیفه دارند، مردم  و به ویژه قدرت مندان سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... را به سرشت و فطرتشان یادآور  شوند. همۀ پیامبران در جامعه چنین نقشی داشتند. در آیات و روایات، از پیامبران به  رسول ظاهری تعبیر شده است که وظیفه دارند زنگارهایی را که بر دل نشسته است  بزدایند. امام خمینی(ره) در این باره می فرماید:

انبیا که دیدند مردم در هلاکت هستند ... خدای تبارک و تعالی به آن ها الهام کرد تا  نجات بدهد انسان را به همه ابعادی که دارد. اگر انسان حیوانی بود مثل سایر  حیوانات ... احتیاج به آمدن انبیا نداشت ... آمدن انبیا برای این است که آن راه هایی  را بشر نمی داند آن حقایقی را که انسان نمی داند، به آن ها تعلیم بفرمایند.[46] پس در پاسخ به این سئوال که انسان چه سرشتی دارد، می توان گفت: گرچه انسان  به طور فطری سرشتی نیک دارد ولی تحت شرایطی، شرارت بر نفس وی غلبه می کند؛  در نتیجه می توان گفت، هم کسانی که به نیک سرشت بودن انسان نظر داده اند صحیح  گفته اند و هم کسانی که او را بد سرشت دانسته اند.

 در پایان، شایسته است به این شبهه پاسخ دهیم که اگر خداوند می خواهد انسان به  کمال برسد چرا ذات او را به گونه ای نیافرید که به جانب شر مایل نشود؟ امیرمؤمنان  علی(ع) این شبهه و پاسخ آن را به زیباترین وجه بیان می کند و می فرماید:

اگر خدا می خواست که آدم را از نوری بیافریند که پرتو چشم ها را خیره کند و  زیباییش، اندیشه ها را مات سازد و عطر وجودش همه جا را پر کند، چنین می کرد  و اگر چنین می کرد همه با فروتنی، سجده را گردن می نهادند و فرشتگان را آزمون،  ساده و آسان می شد. اما خداوند سبحان، آفریدگانش را با تکالیفی که ریشه هایش  ناشناخته است می آزماید تا بدین آزمون، از هم متمایزشان سازد، استکبارشان را  بزداید و خودپسندی را از آنان دور و دورتر کند. [47]

نتیجه

معنای مشترک کرامت، پاک بودن از آلودگی ها، عزت، شرف و کمال مخصوص به  آن موجود که کرامت به او نسبت داده می شود است. در دین اسلام، دو نوع کرامت  برای انسان وجود دارد:

1. کرامت ذاتی و حیثیت طبیعی همۀ انسان ها؛ مادامی که با خیانت یا جنایت، این  صفت را از خود سلب نکنند. در اسلام، بین اقشار ملت ها هیچ تفاوتی نیست و حقوق  همۀ ملت ها مراعات شده است. [اسلام] برای تمام افراد بشر، حق بشری قائل است و  تمام عالم را به نظر محبت نگاه می کند:

وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ؛[48] ما فرزندان آدم را بسیار گرامی  داشتیم و آن ها را به مرکب بر و بحر سوار کردیم.

به نظر امام خمینی (ره) برابری انسان ها با اصل توحید فهمیده می شود. ایشان در  این باره می فرماید: از همین اصل اعتقادى توحید، ما الهام مى ‏گیریم که همه انسانها در پیشگاه خداوند یکسانند. او خالق همه است و همه مخلوق و بنده او هستند. اصل برابرى انسانها و اینکه تنها امتیاز فردى نسبت به فرد دیگر بر معیار و قاعده تقوا و پاکى از انحراف و خطاست. [49]

از این نقل قول، به کرامت ارزشی انسان می رسیم که توضیح آن خواهد آمد.

2. کرامت ارزشی که از به کار انداختن استعدادها و کسب کمالات به دست می آید  و اکتسابی است: إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ؛[50] بهترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.

امام خمینی در این باره در شرح چهل حدیث می فرماید: اهل معرفت می گویند حق تعالی برای محبوب خود رفع حجب می کند و خدا  می داند در این رفع حجب چه کرامت هایی است؛ غایت آمال اولیا و نهایت مقصد  آن ها.

شاید در هیچ دین و مکتبی به اندازۀ اسلام، بر کرامت انسانی تأکید نشده است. از  دیدگاه اسلام، انسان مقام و ارزش والایی دارد و خداوند، سروری موجودات زمین و  آسمان را برای او فراهم ساخته است. روح خود را در آدم دمیده و او را شایستۀ تکریم  و تعظیم گردانیده است که حتی فرشتگان به سجده کردن بر او مأمور شده اند. انسان، خلیفۀ الله است.[51]

البته بنا به کرامت ارزشی، انسان های با تقوا فضیلت بیشتری دارند؛ زیرا با کسب  خوبی ها، کرامت بیشتری خواهند داشت. انسان به دلیل مقام خلیفة اللهی اش، دارای  کرامت است. ولی کرامت او بسته به انجام این خلافت و عمل بر طبق آن است. در  صورت عمل به جای مستخلف عنه مدارج کرامت را طی خواهد کرد؛ ولی در صورت  سرپیچی و عمل بر خلاف تعهدات، به قعر منجلاب تباهی ها و ضد کرامت ها نزول  خواهد کرد.

از دیدگاه نگارنده، شهیدان و امام شهیدان که به وظیفۀ خود عمل کردند و نفس خود را در کمال سلامتی به جانان تقدیم نمودند، مرتبۀ اعلای کرامت را دارند:

إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ  * أُوْلَئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ  * فَوَاکِهُ وَهُمْ مُکْرَمُونَ؛[52] جز بندگان مخلص خدا [ که از این کیفرها برکنارند] برای آنان روزی معین و ویژه ای  است؛ میوه ها [ی گوناگون] و آن ها گرامی داشته می شوند.

همچنین در آیات دیگر قرآن؛ همچون سورۀ معارج، آیه 35؛ سورۀ یس، آیه 27 و  سورۀ انبیاء، آیه 26 در این باره سخن ها آمده است.

منبع: کرامت انسان در ادیان و مکاتب، همایش بین المللی امام خمینی و قلمرو دین، 1386، ص 259- 278

پی نوشت ها: