معرفی آثار حدیثی حضرت امام خمینی(س)

پرتال امام خمینی(س):‌ ناصرالدین انصاری قمی: امام خمینی، نادره مردی بود که از پس قرون و اعصار متمادی پا به عرصه وجود نهاد تا اسلام را در متن جامعه عینیت بخشد و حکومتی بر پایه فقاهت بنیان نهد و آوای توحید را در بلندای عالم مادی طنین افکن سازد. او خورشیدی فروزان بود که پس از سالها رخوت و سستی و خواب آلودگی و بی خبری امّتهای اسلامی، طلوع کرد و نور وجودش را بر آنان تاباند و با نفس مسیحایی خویش بر ایشان دمید و آنان را به حرکت واداشت و در عصر بی خدایی و دین فراموشی و درجهان مادّی، توانست حکومتی دینی بر مبنای قسط و عدل و فقاهت شیعی بنیاد نماید.

وی، فقیهی جامع معقول و منقول و عالمی عابد و متعبّد و مردی خودساخته بود که توفیق یافت علاوه بر تربیت نفوس مستعدّه و پرورش صدها عالم فرهیخته ـ که در نیم قرن اخیر چراغ فروزان هدایت جوامع اسلامی بوده اند ـ ، دهها کتاب در تبیین و توضیح علوم اسلامی: فقه، اصول، تفسیر، حدیث، عرفان، اخلاق، شعر و ادب، کلام و عقاید از خویش به یادگار گذارد، کتابهایی که تا عصرها و نسلهای آینده سرمنشأ صلاح و اصلاح امّتهای اسلامی خواهند بود.

امام، علاوه بر آنکه فقیهی اصولی و عارف و مفسّر قرآن بود، در حدیث نیز دستی توانا داشت و آثاری ارزنده در این فنّ شریف از خویش به یادگار نهاد، که عبارتند از:

1ـشرح اربعین حدیث 2ـ شرح حدیث جنود عقل و جهل 3ـ شرح حدیث رأس الجالوت 4ـ حاشیه بر «فوائد الرضویة» 5 ـ شرح دعای سحر 6ـ بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر این مقاله، عهده دار معرفی اجمالی این آثار خواهد بود.

الف ـ شرح اربعین حدیث

چهل، یکی از اعداد مقدّس و متبرک در فرهنگ اسلامی به شمار می رود. مطابق نصوص قرآنی و روایی بسیار، برخی وقایع با عدد چهل ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارند. پیامبر اکرم در چهل سالگی مبعوث به رسالت شد و میقات موسی(ع) با خدایش، چهل شب به طول انجامید و بنی اسرائیل ـ به سبب نافرمانی خداوند متعال ـ چهل سال در بیابان «تیه» سرگردان ماندند. یونس چهل روز در شکم ماهی ماند و آدم به هنگام هبوط، از فراق بهشت چهل سال گریست تا خداوند توبه اش را پذیرفت و مانند آن (هر کس چهل روز برای خدا کارهایش را با اخلاص انجام دهد، چشمه های حکمت از قلبش به زبانش جاری خواهد شد) در احادیث شیعه و سنّی، ارزش فراوان برای عدد چهل، بیان شده است که اینک درصدد بیان آنها نیستیم. از جمله این احادیث، حدیث مستفیض و مشهور «من حفظ علی امّتی اربعین حدیثاً ینتفعون بها بعثه الله یوم القیامة فقیها عالما» است. بر مبنای این حدیث شریف، عالمان و محدثان فراوان ـ از شیعه و سنّی ـ به نگارش «اربعینیات» در طول اعصار و قرون پرداخته اند که ثمره آن دهها کتاب «چهل حدیث» در زمینه های گوناگون: اخلاقی، فقهی، فضائل و مناقب امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ و دیگر موضوعات است.

از معروفترین اربعین های حدیث در میان اهل سنت، اربعین نووی، اربعین سلّمی، اربعین  جامی و اربعین قشیری است. و اربعین شیخ بهایی، اربعین قاضی سعید قمی، اربعین شیخ منتجب الدین رازی، اربعین علامه مجلسی و اربعین شهید اول در کتابهای حدیثی امامیه از شهرت به سزایی برخوردار است.

اربعین حدیث حضرت امام خمینی نیز مجموعه ای دل انگیز و گرانسنگ و آکنده از فواید گوناگون تفسیری، حدیثی، فلسفی، اخلاقی، اعتقادی و عرفانی است، که در 38 سالگی امام  به رشته تحریر درآمده است. مؤلف بزرگوار نخست متن آنرا در مدرسه فیضیه و پس از آنکه مأمورین شهربانی رضاخان از ادامه تدریس آن در فیضیه جلوگیری کردند در مدرسه ملاصادق برای دهها نفر از شاگردان فرزانه و بازاریان متدین القا فرمود و پس از آن دست به تحریر و نگارش آن زد. این کتاب، در یورش مأموران ساواک به منزل امام خمینی (در 1383 ق) به یغما رفت و سالیان بسیار از آن خبری نبود. تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نسخه ای از آن ـ که به مرحوم آیت الله آخوند معصومی همدانی (م 1398 ق) تعلق داشت و در کتابخانه غرب ـ همدان ـ موجود بود به دست آمد و بارها به چاپ رسید.

«33 حدیث از روایات این کتاب مربوط به اخلاق اسلامی (مهلکات و منجیات) و 7 حدیث آخر در باب اعتقادات و کلام است. روش معظم له در توضیح احادیث چنان است که ابتدا متن حدیث را با سند کامل نقل کرده و معنا می نماید. پس از آن کلمات اصلی حدیث ـ و گاه غالب تعبیرات و کلمات آن ـ را شرح می کند و به توضیح واژه های حدیث از کتابهای معتبر لغت (مانند: صحاح جوهری، قاموس فیروزآبادی و مصباح المنیر فیّومی) و در برخی موارد به ذکر نکته های نحوی حدیث می پردازد و در معنای حدیث، نکاتی را که در تفسیر روایت مؤثر است یادآوری می نماید و سپس به شرح متن روی می آورد و در چند فصل و گاه «مقام» و «تنبیه» و «تتمه» شرح حدیث را تمام می کند.

 فهرست احادیث

همانگونه که گفتیم، 33 حدیث از مجموعه احادیث این کتاب اخلاقی است. آنها عبارتند از:

جهاد با نفس، ریا، عجب، کبر، حسد، حبّ دنیا، غضب، تعصّب، نفاق، هوای نفس و طول آرزو، فطرت، تفکر، توکل، خوف و رجاء امتحان مؤمن، صبر، توبه، ذکر خدا، غیبت، اخلاص، شکر، کراهت از مرگ، اقسام طالبان علم، اقسام علم، شک و وسواس، فضیلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصایای پیامبر به امیرالمؤمنین علیه السلام، اقسام قلوب، عدم معرفت حقیقی خداوند متعال و پیامبر و امام ـ علیهم السلام ـ ، یقین (و حرص و رضا)، ولایت اهلبیت و اعمال. احادیث اعتقادی و کلامی این مجموعه شریف عبارت است از:

مقام مؤمن در نزد خداوند، معرفت اسماء حق تعالی (و مسئله جبر و تفویض)، صفات حق، معرفت خدا و رسول و اولی الامر، آفرینش آدم بر صورت خداوند، خیر و شر (و جبر و اختیار)، و تنها حدیث تفسیری کتاب، حدیث چهلم (تفسیر سوره توحید و آیات نخستین سوره حدید) است.

 اسناد احادیث

روایات این کتاب، همه از کافی شریف ـ تألیف: ثقة الاسلام ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحق کلینی رازی (م 1329 ق) ـ نقل شده است.

مؤلف در آغاز، برخی از مشایخ روایی خویش را به این ترتیب معرفی می نماید:

1ـ آیت الله علامه شیخ ابوالمجد محمدرضا اصفهانی (م 1362 ق) صاحب «وقایة الاذهان» 2ـ آیت الله علامه حاج شیخ عباس محدث قمی (1290 ـ 1359 ق) صاحب «مفاتیح الجنان» 3ـ علامه بزرگوار حاج سید محسن امین عاملی (1282 ـ 1371 ق) صاحب «اعیان الشیعة» 4ـ آیت الله سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی ( ـ 1353 ق) صاحب «الوسیلة الی السیر و السلوک» و اخیراً نیز اجازه ای از مرحوم آیت الله مرعشی نجفی به حضرت امام به دست آمده است.

معظم له از طریق مشایخ خویش، از محدث نوری، از شیخ انصاری، از حاج ملااحمد نراقی، از سیدمهدی طباطبایی بحرالعلوم، از استاد الکلّ وحید بهبهانی، از پدرش ملا محمد اکمل، از علامه کبیر ملامحمد باقر مجلسی، از پدرش ملا محمدتقی مجلسی، از شیخ بهایی، از پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی، از شهید ثانی شیخ زین الدین عاملی، از شیخ علی بن عبدالعالی میسی عاملی، از شیخ شمس الدین محمد بن مؤذن جزینی عاملی، از شیخ ضیاءالدین علی عاملی، از پدرش شهید اول شمس الدین محمدبن مکی عاملی، از فخرالمحققین حلّی، از پدرش علامه حلّی، از دایی  اش: محقق حلّی، از سید شمس الدین فخار بن معد موسوی حلّی، از شاذان بن جبریل قمی، از ابوجعفر طبری، از ابوعلی حسن طوسی، از پدرش شیخ طوسی، از شیخ مفید ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان، از شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی، از ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویه قمی، از ثقة الاسلام کلینی روایات را به سند متصل مرحوم کلینی نقل نموده است.

مؤلف محترم، گاه احادیثی را با ذکر سند، و گاه بدون ذکر سند در مطاوی شرح حدیث بیان می نماید (ص 87) و در جای جای کتابش، مطالب را آکنده از آیات قرآنی و اخبار و احادیث کرده و از هیچ نکته ای فروگذار ننموده است.اینک به ذکر نکاتی از کتاب می پردازیم:

1ـ مؤلف، پس از نقل حدیث، آنرا ترجمه تحت اللفظی نموده و از هرگونه تصرف در متن ترجمه خودداری می ورزد.

2ـ سپس به شرح اسناد حدیث می پردازد. (ص 649)

3ـ آنگاه به شرح لغات حدیث پرداخته است. (ص 300)

4ـ پس از آن به توضیح اصطلاحات علوم می پردازد. (ص 621)

5ـ مؤلف بزرگوار از توضیح نکات صرف و نحو و علوم بلاغت غفلت نورزیده و آنها را در جای خود، به گونه شایسته و بایسته بیان نموده است. (ص 236، 322)

6ـ بهره گیری از آیات قرآن در توضیح مطالب حدیث، در جای جای کتاب مشهود است (ببینید: فهرست آیات در پایان کتاب)

7ـ مؤلف دانشمند، افزون بر شرح چهل حدیث، به ترجمه و توضیح صدها روایت دیگر در مطاوی شرح پرداخته و بر غنای مطالب افزوده است. او در سراسر کتابش، حدیثی را رد نکرده و ضعف مضمون برخی از آنها را به خوبی توجیه کرده است. (ص 115) وی، گاه به جمع روایات متناقض و رفع تعارض بین آنها (ص 192) و گاه به اختلاف نسخه ها و اختیار اصح آنها می پردازد. (ص 540)

8ـ مؤلف، در بیشتر جاها به موعظه نفس و ارشاد دیگران برخاسته و با آهی که از سوز دل و صمیم قلبش برمی خیزد، دیگران را بیدار می کند و هشیار می سازد و آنان را از خطرات وساوس شیطانی و تمایلات نفسانی می آگاهاند و راه درمان بیماری نفس را می نمایاند و آدمی را از خطراتی که در پیش روی زندگی اوست، برحذر می دارد. (ص 8 و 20 و 22)

9ـ امام بزرگوار، در توضیح مطالب به دهها نکته عرفانی و فلسفی اشاره کرده و نتیجه گیری نموده است (ص 5 و 185 و 206)

10ـ حضرت امام، به دیدگاههای مختلف علما در شرح واژه ها اشاره کرده و احیاناً به نقد آن و اختیار قول حق می پردازد (ص 62 و 344) این کتاب از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (همراه با مقدمه، فهارس متعدد، پاورقیهای مفید و اعرابگذاری و ترجمه عبارات و روایات متن) در 800 صفحه به چاپ رسیده است. نیز این کتاب نفیس به عربی، اردو و انگلیسی ترجمه شده و به چاپ رسیده است.

حسن ختام این بخش را دعایی از حضرت امام در این کتاب شریف، قرار می دهم:

«بار خدایا که قلوب اولیاء را به نور محبت منور فرمودی و لسان عشاق را از ما و من فرو بستی و دست فروماندگان خودخواه را از دامن کبریایی کوتاه کردی، ما را از این مستی و غرور دنیا، هشیار فرما و از خواب سنگین طبیعت بیدار و حجابهای غلیظ و پرده های ضخیم خودپسندی و خودپرستی را به اشارتی پاره کن و ما را به محفل پاکان درگاه و مجلس قدس مخلصان خداخواه بار ده و این دیو سیرتی و زشتخوئی و درشت گویی و خود آرایی و کج نمایی را از ما برکنار فرما و حرکات و سکنات و افعال و اعمال و اول و آخر و ظاهر و باطن ما را به اخلاص و ارادت مقرون فرما» (ص 660)

 ب ـ شرح حدیث جنود عقل و جهل

این کتاب، شرح حدیثی معروف از امام صادق ـ علیه السلام ـ است، که حضرت 75 سپاه برای عقل و جهل برشمرده و مرحوم ثقة الاسلام کلینی آن را در اوائل اصول کافی (کتاب العقل والجهل، باب 1، حدیث 14) به سند خویش، روایت نموده است.

مؤلف بزرگوار، این کتاب را در دوم ماه مبارک رمضان 1363 ق، در 43 سالگی خویش به پایان برده است:

«به اتمام رسید این جلد در روز دوم شهر رمضان المبارک هزار و سیصد و شصت و سه ـ قمری ـ در قصبه محلات، در ایامی که به واسطه گرمای هوا از قم به آنجا مسافرت کرده بودم». (ص 429)

مؤلف در این نوشتار ـ که کامل نبوده و تتمه اش را به مجلدی دیگر وانهاده (و پس از آن به کارهای فقهی و اصولی روی آورده است) ـ 25 سپاه عقل و جهل را توضیح داده و به خوبی از عهده برآمده است. امام در این کتاب، به آثار عرفانی یگر خویش ارجاع می دهد و از آنها مطلب نقل می کند، که عبارتند از: مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة (ص 28)، اربعین حدیث (ص 15، 123، 166، 173، 250 و 334) و آداب الصلاة (ص 51، 413)

او در آغاز مطلب، از کتابهای رایج اخلاقی مانند: طهارة الاعراق ابن مسکویه و احیاء غزالی انتقاد می کند و می نویسد: کتاب اخلاقی باید مانند دارو باشد نه نسخه، و درباره احیاء علوم الدین می گوید:

کتاب احیاء العلوم ـ که تمام فضلا او را به مدح و ثنا یاد می کنند و او را بدء و ختم علم اخلاق می پندارند ـ به نظر نویسنده در اصلاح اخلاق و قلع ماده فساد و تهذیب باطن، کمکی نمی کند بلکه کثرت ابحاث اختراعیه و زیادی شعب علمیه و غیرعلمیه آن و نقل های بی فایده راست و دروغ آن، انسان را از مقصد اصلی بازمی دارد و از تهذیب و تطهیر اخلاق عقب می اندازد...

کتاب اخلاق آن است که به مطالعه آن، نفس قاسی نرم و غیرمهذب و ظلمانی نورانی شود و آن، به آن است که عالم در ضمن راهنمایی، راهبر و در ضمن ارائه علاج، معالج باشد و کتاب، خود دوای درد باشد نه نسخه دوانما. طبیب روحانی باید کلامش حکم دوا داشته باشد نه حکم نسخه. (ص 12 ـ 13)

مؤلف بزرگوار، علاوه بر مواعظ و نصایح کافی و شافی ـ که در سراسر کتابش به چشم می خورد (و نمونه هایی از آن را نشان خواهیم داد) ـ گاه اشاره ای به دستورالعمل برای رهپویان وادی هدایت نموده است:

...  آیات شریفه آخر سوره حشر را از قول خدای متعالی (یا ایها الذین آمنوا اتقواالله) ـ که آیه 18 است تا آخر سوره ـ که مشتمل بر تذکر و محاسبه نفس و محتوی به مراتب توحید و اسماء و صفات است، در یک وقت فراغت نفس از واردات دنیایی، مثل آخر شب یا بین الطلوعین با حضور قلب بخواند و در آنها تفکر کند، امید است ان شاءالله ـ نتایج حسنه ببرد... و اگر در شب و روز چند دقیقه ای به حسب اقبال قلب و توجه آن ـ یعنی به مقداری که قلب حاضر است ـ نفس را محاسبه کند در تحصیل نور ایمان و از آن مطالبه نور ایمان کند و آثار ایمان را از آن جستجو کند خیلی زودتر به نتیجه می رسد ان شاءالله (ص 106 ـ 107)

برخی از خصوصیات این کتاب شریف، عبارت است از:

1ـ مؤلف بزرگوار، در این کتاب برای تبیین و توضیح مقاصد خویش، بسیار از احادیث ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ بهره می برد و کمتر از کتابهای رایج عرفانی و اخلاقی نقل می کند.

2ـ امام راحل، در این اثر از عالمان شیعی و کتابهای ایشان، نهایت تجلیل را به عمل می آورد. (ص 154 و 267)

3ـ امام، گاهی از مبانی علمی ویژه خود در این اثر بهره می برد. (ص 23 و 28 و 41)

4ـ مؤلف بزرگوار، دسیسه های شیطان و مکاید او را به خوبی نمایانده و آدمی را از حبّ دنیا و نفس اماره برحذر داشته و راه علاج و درمان این مرض را نشان داده است.

5ـ امام در این کتاب، به شرح 25 صفت موفق شده، که عبارتند از:

خیر و شر، ایمان و کفر، تصدیق و جحود، رجاء و قنوط، عدل و جور، رضا و سخط، شکر و کفران، طمع و یأس، توکل و حرص، رأفت و قسوت، علم وجهل، فهم وحمق، عفت و هتک، زهد و رغبت، رفق و خرق، رهبت و جرأت، تواضع و کبر، تأنّی و تسرّع، حلم و سفه، صمت و هذر، استسلام و استکبار، تسلیم و شک، صبر و جزع، صفح و انتقام. این کتاب در 503 صفحه از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1377 ش به چاپ رسیده است.

3ـ شرح حدیث رأس الجالوت

رأس الجالوت، یکی از بزرگان و رؤسای یهود در زمان علی بن موسی الرضا علیه السلام بود، که با حضرت گفتگوهایی نمود و سرانجام به شرف اسلام نائل آمد. این احتجاجات در کتابهای حدیثی و کلامی شیخ صدوق (مانند: عیون الاخبار و توحید/ 417) و احتجاج طبرسی و بحارالانوار گرد آمده و آکنده از فرائد و فوائد است، که همین باعث نگارش شرحها و ترجمه های گوناگون از این حدیث شریف شده است. امام خمینی، نیز یکی از شارحان این حدیث است. به گفته صاحب کتاب «آینه دانشوران»، حضرت امام، دو شرح مستقل بر این حدیث در سال 1348 ق نگاشته است، که تاکنون مخطوط مانده و به چاپ نرسیده است. امید است نسخه خطی این کتاب به دست آید و هر چه زودتر به زیور چاپ آراسته گردد.

4ـ التعلیقة علی الفوائدالرضویة

فوائد الرضویة، نام شرحی است که مرحوم قاضی سعید قمی (1049 ـ 1103 ق) بر حدیث رأس الجالوت نگاشته است. وی که از سرآمدان فلسفه و اخلاق شیعی، و از تلامذه بنام و برجسته فیض کاشانی، ملا عبدالرزاق لاهیجی و ملارجبعلی تبریزی به شمار می رفت، و از آبشخور زلال دانش این بزرگان ـ به ویژه در حدیث و فلسفه و عرفان ـ به خوبی سیراب شده و به حق وارث مکتب فکری این فلاسفه بزرگ اسلامی بود، این کتابش را همانند دیگر آثارش آکنده از فوائد فلسفی و دقائق عرفانی و اخلاقی نموده، که محتاج به شرح و توضیح و بیان است.

از این رو، امام  ـ که از دیرباز به مکتب فکری قاضی سعید علاقه و گرایش داشت و از مبانی فلسفی وی در آثار دیگرش بهره برده بود (مصباح الهدایة، ترجمه فارسی، ص 43) و او را با القابی بزرگ و تعابیری والا می ستود (مصباح الهدایة، ص 38، 47، 151، 196) ـ به شرح لطائف و بسط دقائق این کتاب دست یازید و بر آن تعلیقه ای گرانسنگ نگاشت. این تعلیقه ها بیشتر صبغه کلامی، حدیثی، فلسفی و عرفانی دارد و گاه به شرح مستقیم حدیث شریف می پردازد (ص 52 و 58) و گاه تعلیقه ایشان بیش از شرح مؤلّف بوده (ص 47، 60، 85، 90) و گاه برخی از مطالب روشن و آشکار را گذرا شرح نموده است. (ص 79 و 143)

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، این کتاب را در 192 صفحه، 36 ص (مقدمه)، 130 ص (متن و تعلیقه)، 30 ص (فهارس) وزیری به چاپ رسانیده است.

5ـ شرح دعاء السحر

این کتاب، شرح دعای معروف سحر ـ که با جمله «اللهم انی اسئلک من بهائک بأبهاه و کلّ بهائک بهیّ» شروع می شود ـ که از حضرت امام محمدباقر ـ علیه السلام ـ روایت شده است، می باشد. این کتاب، نخستین تألیف حضرت امام است که در 27 سالگی (1347 ق) به رشته تحریر درآورده و در آن اشارات متعدد به نظرات استادش مرحوم آیت الله شاه آبادی نموده است. و نیز از اسرارالصلاة (میرزا جواد آقا ملکی تبریزی)، شرح اسماء الحسنی (حاج ملاهادی سبزواری)، قبسات (میرداماد)، اسفار (حکیم صدرالمتألّهین)، و کتابهای فیض کاشانی، فتوحات مکیه (ابن عربی) و شرح فصوص (قیصری) مطالبی را نقل کرده و به نقد و توضیح آنها کوشیده است. امام راحل، در این کتاب با استفاده از آیات، روایات و اشعار بسیار، به توضیح و تفسیر مطالب ژرف و بلند عرفانی موجود در این دعا پرداخته و حق مطلب را، ادا کرده است.

برخی از مطالب این کتاب، عبارت است از:

فرق بین دو صفت: بهاء و جمال (ص 21)، بیان اوصاف جمالیه و جلالیه (27 و 28)، عظمت الهی و بیان تعدد عوالم و وسعت نظامات (ص 34 و 35)، حقیقت نور (38)، رحمت و رحمانیت و رحیمیت (ص 43)، حقیقت کلام الهی (ص 56)، ذکر تسویلات شیطانی (ص 61)، تجلی اسمائی و صفاتی (ص 73)، شرح اسم اعظم به حسب مقامات سه گانه (ص 75 ـ 77) و حقیقت اسم اعظم (78 ـ 87)، معانی عزیز و عزت الهی (93 ـ 95)، قدرت و استطالت (109 و 113)، علم خدا و نفوذ آن در اشیاء (117 ـ 121)، بحث خیر و شر (ص 133)، سلطنت، فاخریت، علو و فیض الهی (ص 137 ـ 143)، آیات الهی و اینکه انسان کامل، بزرگترین آیات خدا است (ص 147) ـ و همین بحث در ص 54 ـ 57 نیز تکرار شده است.

امام، در این کتاب به احادیث اصول کافی و بحارالانوار عنایت فراوان داشته و به شیوه محدّثین، آنها را با سلسله سند نقل نموده است. (ص 78)

مؤلف بزرگوار، در برخی موارد به ذکر موعظه و تربیت نفوس می پردازد. از جمله می نویسد:

ای بیچاره مسکین! در راه خدایت کوشش کن و دلت را ـ از پلیدیها ـ پاک کن و قلبت را از قلمرو شیطان خارج کن. و بالا برو و کتاب خدایت ـ قرآن ـ را بخوان و آن را با ترتیل و تأمّل و تفکر مطالعه کن و بر ظاهر آن اکتفا مکن. مبادا خیال کنی کتاب آسمانی تنها همین ظاهر است و بس. به درستی که توقف در صورت ظاهر آن و به باطن آن راه نیافتن، هلاکت و نابودی و ریشۀ تمام نادانی ها و اساس انکار نبوّت انبیاء و ولایت اولیاء است. همانا نخستین کسی که نزد ظاهر ایستاد و قلبش از درک باطن کور شد، شیطان لعین بود، که نگاه به ظاهر آدم ـ علیه السلام ـ کرد و امر بر او مشتبه شد و گفت: انا خیر منه، خلقتنی من نار و خلقته من طین... و از این خطا و اشتباه و نظر به ظاهر و بستن ابواب باطن، انکار مردم نسبت به نبوت انبیا و پیامبران است، به ملاحظه اینکه آنان هم می خوردند و می آشامیدند... (ص 59 ـ 60)

«بدا به حال بنده ای که ادعای عبودیت و بندگی کند و خدایش را به اسماء و صفاتش ـ که آسمان ارواح و زمین اشباح بدان قائم شده است ـ بخواند و حاجتش شهوات نفسانی و رذائل حیوانی و ریاست باطله و بسط ید در بلاد و چیرگی بر عباد باشد.

تو را ز کنگره عــرش مـی زنند صفیر                     ندانمت که در این دامگه چه افتاده است

خوشا به حال آن بنده ای که خدا را برای خدا عبادت کند و اخلاص در عبادت داشته باشد و نگاه به کسی جز خدا نکند و مشتری شهوات دنیوی یا مقامات اخروی نباشد.

غلام همّت آنم که زیر چرخ کبود                              ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است». (ص 12)

این کتاب، در 243 ص، 154 صفحه (متن)، 25 ص (پاورقیها)، 63 ص (فهارس) توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1374 ش/ 1416 ق به زیور چاپ آراسته شده است.

 6ـ بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر

قاعده لاضرر ـ که مبتنی بر حدیث مشهور و متواتر «لاضرر و لاضرار» است و بنا بر نظر مشهور فقها که نفی حکم ضرری را مقصود از آن گرفته اند ـ دارای آثار فراوان در ابواب متعدد فقه است. این قاعده در بسیاری از کتابهای مشهور اصول فقه، همچون: فرائدالاصول و کفایة الاصول و فوائد الاصول ـ در پایان بخش «برائت» ـ مورد بررسی قرار گرفته و بسیاری از اصولیان نیز، کتابهای مستقل درباره آن نگاشته اند. یکی از این کتابها، نوشتار حضرت امام است که به گونه مستقل، در سال 1368 ق نوشته شده است. امام، نخست به ذکر روایات «لاضرر» به نقل از کافی و وسائل و مستدرک و کتابهای فقهی و لغوی، در ضمن قضایا و احکام متعدد، با اختلاف در اسناد و الفاظ آن می پردازد و چیرگی خویش بر حدیث و فقه و رجال و لغت را به خوبی می نمایاند (ص 27 ـ 40) سپس، در فصل دوم به بررسی اشکالاتی که در روایات «منع فضول ماء» و «شفعه» بر این حدیث وارد شده است، پرداخته و ادله شریعت اصفهانی بر عدم ورود «لاضرر» در این روایات را بیان و ردّ می کند و در فصل سوم، عدم ورود لاضرر را در ذیل این دو روایت با دلیلی مخصوص پذیرفته است. آنگاه در فصل چهارم به بررسی ورود دو کلمه «فی الاسلام» و «علی مؤمن» در ذیل حدیث پرداخته و احادیث معتبر را خالی از کلمه «فی الاسلام» می داند، اما کلمه «علی مؤمن» را در ذیل روایت عبدالله بن مسکان می پذیرد. در فصل پنجم به ذکر معنی مفردات حدیث پرداخته و با استفاده از کتابهای لغت و استفاده از آیات قرآن به توضیح معنی «ضرار» و یکسان بودن یا نبودن معنی آن با «ضرر» می پردازد و به توضیح مرحوم آخوند خراسانی و میرزای نائینی ایراد گرفته و مبنای خویش را اثبات می کند.

فصل ششم به مفاد جمله ترکیبیه «لاضرر و لاضرار» و دیدگاه اصولیون و نقد و بررسی گفتار ایشان می پردازد (ص 73 ـ 86) و در فصل هفتم، تمام نظرات شیخ انصاری را بیان می کند و هیچکدام را ـ به جز احتمال سوم ـ نمی پذیرد (ص 86 ـ 95) و در فصل هشتم، احتمال سوم را که مبنی و مختار مرحوم شریعت اصفهانی هم هست بررسی می کند و آنرا ارجح الاقوال برمی شمارد ـ که نفی در حدیث، به معنی نهی است ـ . (ص 105 ـ 140) ایشان می نویسد:

بدان! حدیث نفی ضرر و ضرار، از مسند احمد بن حنبل به روایت عبادة بن صامت در ضمن داوری های پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ به لفظ «و قضی ان لاضرر و لاضرار» نقل شده است و روشن است که لفظ: قضی، حکم، امر ظاهر در آن است که مقضّی به از احکام حکومتی رسول الله ـ از حیث سلطان و یا قاضی بودن حضرت ـ است و از قبیل تبلیغ احکام الهی به بندگانش نمی باشد. پس حمل نهی بر نهی الهی خلاف ظاهر است. (ص 113 ـ 114)

پایان بخش کتاب، تنبیهات چهارگانه: دفع اشکالات بر قاعده، حکومت قاعده بر ادله احکام اولیه، در وجوب یا عدم وجوب، تحمل ضرر و دفع ضرر از غیر، جایی که تصرف در ملک انسان منجر به ضرر دیگران شود. آیا این تصرف جایز است؟ و در صورت تعارض دو ضرر، چه باید کرد؟، است. (ص 123 ـ 140)

فهارس متعدد (آیات، روایات، اعلام، اشعار، کتابها، اماکن، جماعات و قبائل، لغات، وقایع، مصادر و موضوعات) در انتهای کتاب آمده است. این کتاب در 175 صفحه وزیری، به سال 1415 ق به چاپ رسیده است.

منبع: حضور، ش 54، صص 147-162