حضرت امام خمینی(س) به اعتقاد همۀ علماء شخصیتی «تک علمی» نبوده است بلکه در علوم متفاوت استاد ماهری بودند. آثار نفیس او در عرفان و حکمت متعالیه و علوم نقلی چون فقه و اصول و تدریس همۀ آنها در سطوح عالی و حل بسیاری از معضلات علمی گواه روشنی بر جامعیت و احاطۀ علمی او در علوم مختلف است. از جمله آثاری که با حقیقت نوری وجود مبارکش عجین شده است موضوع «ولایت» است، و در اذهان عامه تداعی ولایت بیشتر در مبحث فقهی حکومت است، آنهم در انقلاب اسلامی به مقتضای شرایط، ضرورت بحث ولایت فقیه از لسان مبارک آن بزرگوار یا توسط علاقمندان و پیروان معظم له مطرح شده است. امّا با مروری هر چند گذرا در آثار عرفانی امام راحل(س) نظیر رسالۀ مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة و کتاب سرّالصلوة و شرح دعای سحر ما را به گلزار معانی و حقایقی می کشاند که امام گل خوشبوی ولایت را از چمن دلپذیر آن چیده است، و با تمام وجود آن را بوئیده و در نفحۀ آن روئیده است، و عطر دلآرای آنرا در مصدر زعامت و رهبری کشور علوی ایران به مشام عاشقان و دلباختگانش پاشیده و همگان از بوی ربوبی آن سر مست آرمیده اند.
قلم رسا و زیبای امام راحل(س) در تقریر متون عرفانی که در واقع نسخۀ عینی دفتر نورانی و با صفای قلب اوست، آنچنان لطیف و دلرباست که کتل پیمودگان وادی عشق و عرفان او را امام العرفا و قدوة الحکماء لقب داده، و جز خامۀ کمّل از ارباب عرفان را لایق درک ظرایف آن ندانستند.
درخشش بحث ولایت امام راحل(س) که از عشق سوزان او به ولایت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام سرچشمه می گیرد در تمام آثار گرانبهای او هویداست و نه تنها با زیباترین عبارت به اثبات ولایت می پردازد بلکه مسائل غامض و پیچیدۀ مباحث نبوت و ولایت را به طرز خارق العادهای حل می کند، و ولایت را همان حقیقیت خلافت الهیه می داند که منشاء اظهار "ما فی الغیب" است، و حقیقت محمدیه(ص) را مظهر آن می داند، پس سیر این حقیقت را در ذراوی موجودات حضرت علم و عین بنحوه زیبایی بیان می کند.
امام راحل(س) در تفسیر کلام گرانمایۀ نبی اکرم(ص) که فرمود: «کنت نبیاً و آدم بین الماء و الطین» اظهار داشت: اسم اعظم که اصل خلافت است مساوق با روح حقیقت محمدیه(ص) است و با تمام ظهور در وجود او ظاهر شده است، و چون ظاهر و مظهر با همدیگر متحد هستند پس اسم اعظم عین حقیقت محمدیه صلیالله علیه و آله است، و همین حقیقت واسطۀ ظهور اسماء در حضرت علمی و کشف در مقام واحدیت است، و ولایت و نبوت او ازلی و ابدی است.
بدین ترتیب سریان خلافت محمدیه در همۀ عوالم را «ولایت» و ظهور او به حسب شئون و حدود هر عالم را «نبوت» گویند. به همین خاطر رسول گرامی اسلام صلیالله و علیه و آله فرمود: من نبی بودم آنگاه که آدم(ع) بین آب و گل بود، و بر همین اساس فرمود: «آدم و من دونه تحت لوائی». در نتیجه ولایت باطن حقیقت محمدیه(ص) و نبوت ظاهر اوست و به حسب شئون اسماء الهی مظهر آن می شود. از اینرو تمامی انبیاء مظاهر حقیقت محمدیه(ص) هستند. تا سرانجام در وجود شخصی نبی اکرم(ص) خاتمه می پذیرد.
بود نور نبی خورشید اعظم گه از موسی پدید و گه ز آدم
نکته قابل توجه دیگری که امام(س) در این مقوله تأکید نمودند، بعثت نبوت مطلقه را از مقام واحدیت تا نشئه خلقی می دانند زیرا این نبوت را اخبار از حقایق الهیه یعنی معرفت ذات و صفات و اسماء الهی معنی کرده و آنرا مخصوص ولایت دانسته اند خواه از نبی به ظهور آید خواه از ولی. لکن آن نبوتی که با تبلیغ احکام شرعیه و تأدیب اخلاق و تعلیم حکمت و قیام به سیاست است مخصوص رسالت می دانند که مختتم به حضرت رسالت می شود، امّا نبوت مطلقه که لازمۀ ولایت مطلقه است هرگز منقطع نمی شود.
نکته دیگر اینکه امام راحل(س) برای ولایت شئون و ابعاد مختلف قائلند. حقیقت ولایت همانند وجود در جمیع حقایق تجلی دارد، اولین تعین خلقی ولایت، عقل اوّل است که یکی از تجلیات و حسنه ای از حسنات این حقیقت است. از این رو رسول اکرم(ص) فرمود: «اوّل ما خلق الله نوری» شأن خلقی ولایت کلی در لسان امام(س) عقل مجرد است که خلیفۀ حق و واسطۀ انباء غیبی است و احاطۀ او بطور سریان و نفوذ در همۀ حقایق عوالم است. بدین ترتیب ولایت را باید مساوق الوهیت دانست.
ولایت به اعتبار اینکه در وجود خلقی مظهر اسم رحمان است. قدرت تصرف بر جمیع عوالم دارد و به استثنای وجوب ذاتی تمام صفات الهی را داراست. امام راحل(س) برای ولایت در این نشئه هم تصرفی تام و تمام قائل است و خلیفه الهی در این مقام را عقل کلی می نامد تا در همه مراتب غیب و شهود تصرفش تام و تمام باشد، و تصرف عقل کلی را از نفس قویتر و تمامتر می داند، زیرا عقل همه فعلیت است و تصرف تام او ناشی از مقام ولایت کلیه اوست که متصرف در ماکان و مایکون و ماهو کائن می شود.
ولایت مأخوذ از ولی هم به معنای قرب است و به معنای حبیب هم از این ریشه است زیرا حب ملازم قرب است. ولی به این معنا واسطۀ فیض و اتصال بحق و فناء در توحید است. رسالت ولی در این مقام رساندن خلائق به کمالات وجودی به مقتضای استعداد ازلی آنهاست.
معنی دیگر ولایت، حکومت است و این حکومت مقتضی "حکم" و "عدل" است، که علت واقعی اعتدال در بین اسماء و مظاهر آنها در خارج است، و معنی اختصام در ملأ اعلی همین اقامه عدل و حفظ حدود است، و حقیقت محمدیه(ص) با تمامی مظاهرش اعم از انبیاء و اولیاء در مقام ملکی و دنیایی نیز مسئولیت تنظیم امور اجتماعی و تدبیر سیاسی مردم را بعهده دارد. یکی از مظاهر این حقیقت در نشئۀ خلقی ولایت فقیه است که امام(س) ضمن تفکیک انواع ولایت، در حوزۀ حکومت سیاسی، اختیارات حکومتی ولی فقیه را در ردیف اختیارات حکومتی رسول اکرم صلی الله و علیه و آله و ائمه طاهرین علیهم السلام قرار داده است. دقت در شئون ولایت هر گونه شک و شبهه را در مفهوم ولایت مطلقه فقیه از بین می برد.
در حقیقت اهم مباحث ما در این کتاب تفکیک مراتب ولایت از نظر امام است. که هر جلوه از آن در نشئه خود مفهوم خاص خود را دارد و اگر افاده همان مفهوم را از آن نکنیم دچار خلط مبحث شده و از تحلیل حقیقت ولایت عاجز خواهیم ماند.
نکته جالب دیگر این کتاب اتحاد ولایت علوی با ولایت محمدی است. امام(س) معتقد است ولایت به هر معنایی که اخذ شود ولایت علویه با آن متحد است. و کلام گرانبهای رسول اکرم(ص) که فرمود: «انا و علی نور واحد» را به اتحاد حمل می کند و اگر در آثار نفیس به خصوص در آثار عرفانی امام کنکاش کنیم از طریق عقل و نقل و کشف آنرا به اثبات رسانده است، و سعی ما در این کتاب حتی المقدور این بوده که دلائل امام(س) را در این زمینه جمع آوری کنیم. با همین اتحاد خاتمیت ولایت مطلقه حضرت ولایتمدار علی علیه السلام نیز به اثبات می رسد.
انتخاب موضوع ولایت در آثار امام خمینی(س) اهمیّت فراوانی دارد، زیرا ولایت رمز شناخت اهل بیت(ع) و در نهایت شناخت شهودی خدای تعالی است، و آنچه حلقۀ اتصال بین بندگان و خدای متعال است خطۀ اعتدال ولایت است و تمامی رمز و راز هستی در بستر آن نهفته است. ولایت مظهر جمال و جلال خداوند است هر کس ولایت بین شود خدابین شود.
این وجه الله الذی الیه یتوجه الاولیاء
اهل ولایت ارشوی به چشم دل نظر کنی وجهۀ اهل بیت را حلقۀ اتصال دوست
منبع: جلوه های ولایت در آثار حضرت امام خمینی، تالیف اسماعیل منصوری لاریجانی، مقدمه
.
انتهای پیام /*