امام خمینى(س) یکى از بزرگانى است که به دلیل نبوغ فکرى در زمینه هاى سیاسى، اجتماعى، فلسفى، حکمى و... و نیز به دلیل رهبرى انقلابى بزرگ در قرن چهاردهم هجرى قمرى، در اذهان عمومى، بیش تر به عنوان رهبرى عظیم الشأن و آزاده اى بزرگوار معرفى شدند و با توجه به قلّۀ رفیع اجتهاد و رهبرى شیعیان جهان، کم تر کسى به جنبه هاى ادبى ایشان توجه و یا تأمل کرده است. اکثر رباعیات امام خمینى رحمه الله در سبک عراقى سروده شده اند. مقصود از شرح و توصیف چهارده رباعى، به نیک شمردن عدد چهارده، به یاد چهارده معصوم علیهم السلام است و دیگر این که بیم آن مى رفت که حجم این شروح، بیش از حد تعیین شده شود.
رباعى اول
افسوس که ایّام جوانى بگذشت حالى نشد و جهان فانى بگذشت
مطلوب همه جهان نهان است هنوز دیدى همه عمر در گمانى بگذشت[2]
بر گردان به نثر روان
آه و افسوس که ایّام و دوران جوانى [که دوران قرب الهى و بخشش گناهان و پردازش عبادت است] از ما دور شد و گذشت و براى ما معلوم نشد که این دنیاى فانى و از بین رفتنى، چه زود روزها و سال ها را پشت سر گذاشت و الآن به این جا رسید و به سمت نابودى پیش مى رود. هنوز هم آن کسى که تمام مردم جهان در آرزوى دیدنش بودند و هستند، در نهان و دور از دید ما است. و حالا دیدى (اى شاعر) که تمام عمر را به خاطر دیدار روى آن سراسرْ کمال، به گمان و آرزو و عشق، از دست دادى و عمر تو رفت؛ در حالى که در این گمان که روزى او را خواهى دید، به سر مى بردى و روزگار از تو هم گذشت؟!
شرح زیبا شناختى رباعى
این رباعى در سبک عراقى سروده شده است و مانند سبک و سیاق سمبلیک سرایان، معانى مختلفى را مى توان از آن به دست آورد: از نظر صنایع بدیع، جناس مطرف و سجع متوازى در دو کلمۀ "جهان" و "نهان" است. از نظر علم معنى (معانى)، از یک دستگى و سادگى خوبى برخوردار است. از نظر علم فصاحت، داراى انشاى غیرطلبى است. و از صنعت تعریض هم در بیت دوم برخوردار است. تعریض در واقع، جزو صنایع بدیع مى باشد که به راه غیرمستقیم و بیان غیرمستقیم، ضرب المثل ها، لغزها، حکایت هاى عامیانه را بیان مى کند: «دیدى همه عمر در گمانى بگذشت».
حافظ مى گوید:
به صدق کوش که خورشید زاید از نفست که از دروغ سیه روى گشت صبح نخست
از نظر علم معانى و بیان، کلمات در کنار هم به سادگى، مفاهیم حِکمى و فلسفى را در شنیدن، شیوا و قابل تأمل مى کنند.
مختصرى در شرح رباعى
«افسوس که ایام جوانى بگذشت» به نظر امام، افسوس از لذت هاى مادى جهان نیست، بلکه افسوس از گذشت زمان اطاعت حق است؛ چنانچه خود امام در رباعى دیگرى مى فرمایند:
افسوس که عمر در بطالت بگذشت با بار گنه، بدون طاعت بگذشت
و خلاصه امام در این رباعى، افسوس از عمرى مى خورد که مثل باد و بوران مى گذرد، در حالى که به مراد خویش ـ که دیدن روى جمال و کمال ولایى خداوند بر زمین است ـ هنوز نایل نیامده است.
رباعى دوم
در هیچ دلى نیست به جز تو هوسى ما را نبود به غیر تو دادرسى
کس نیست که عشق تو ندارد در دل باشد که به فریاد دل ما برسى[4]
برگردان به نثر روان
دلى نیست که جز تو و مقام قرب تو آرزویى داشته باشد و براى ما هم جز تو ـ که عشق تو را در دل مى پروریم ـ فریادرس و حلاّل مشکلاتى وجود ندارد. و کسى نیست که عشق وصال و قرب تو را در دل نداشته باشد. با این همه، اى بزرگ، اى منتهاى آرزوها! امید دارم که ناله و شکوۀ دل ما را هم بشنوى و به داد ما برسى و ما را کمک نمایى.
شرح زیبا شناختى رباعى
وجود صنعت استدراک (مدح شبیه به ذمّ) در هر دو بیت، باعث زیبایى این دو بیت و در کل، رباعى شده است. این سبک و سیاق شعرى، بر اساس همان سبک و سیاق رباعیات عراقى است که در مضمون عارفانه ـ عاشقانه سروده شده است. صنعتى که نه بسیار روشن، ولى در کلِ دو بیت باعث زیبایى لفظ و روانى و فصاحت کلام شده است. در بدیع لفظى، تکرار حرف دال است که به موسیقى شعر کمک مى کند:
در هیچ دلى نیست به جز تو هوسى ما را نبود به غیر تو دادرسى
کس نیست که عشق تو ندارد در دل باشد که به فریاد دل ما برسى
در صنعت استخدام هم، از نوع نخست (یعنى اسم یا فعلى که دو معنى داشته باشد) در شعر دیده مى شود. به نظر مى رسد که فعل «باشد» و «برسى» در بیت دوم از این قاعده پیروى مى کند؛ هر چند فاحش و آشکار نیست. از نظر معانى، از فصاحت قابل توجهى برخوردار است و از تتابع اضافات و غرابت و کثرت تکرار و تنافر و غیره به دور است؛ اما از مضمون تواضع نیز برخوردار است:
امام(س): «در هیچ دلى نیست به جز تو هوسى».
دل من در هوس روى تو اى مونس جان خاک راهیست که در دست نسیم افتادست (حافظ)
این رباعى از ایجاز و خلاصه گویى زیادى برخوردار است و بسیار به زبان عامیانه نزدیک مى باشد، که باعث دلنشین تر شدن شعر شده است.
مختصرى در شرح رباعى
عارف شوریده حال، جز خدا را نمى بیند؛ «رسد آدمى به جایى که به جز خدا نبیند...» و در دل او هیچ نورى جز نور خدا نیست؛ چنان که امام رحمه الله در استقبال از مثنوى معنوى مولانا مى سراید:
نشنو از نى، نى حصیرى بى نواست بشنو از دل خانۀ امن خداست
که یادآور آیۀ شریفۀ «الَّذِینَ آمَنُوا أشَدُّ حُبّاً لِلّٰهِ»[5] مى باشد و این آیه بیانگر این حقیقت است که همه خدا را دوست دارند؛ «در هیچ دلى نیست به جز تو هوسى» اما محبت اهل ایمان نسبت به خداوند از همه بیش تر است و البته این دوست داشتن، دو طرفه است و به همین دلیل، عارف در جذبۀ عشق او غرق مى شود؛ چنان که در جاى دیگر مى خوانیم: «وَ اللّه وَلِىُّ الْمُؤْمِنِینَ»[6]و «فَإنَّ اللّه یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ»[7] و نیز: «إنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ».[8]
رباعى سوم
در محفل دوستان به جز یاد تو نیست آزاده نباشد آن که آزاد تو نیست
شیرین لب و شیرین خط و شیرین گفتار آن کیست که با این همه فرهاد تو نیست[9]
برگردان به نثر روان
در جمع عارفان و دوستان راه، سخنى به میان نمى رود مگر آن که با یاد تو باشد. عارفان به چشم حقیقت، در همه جا خدا را مى بینند و با یاد خداوند عمر مى گذرانند. آزاده اى نیست که در این جمع عاشقانه، اسیر تو و دوستدار تو نباشد. شیرینى و عزّت و جلال و جبروت تو در همۀ کاینات و آفریده ها خود را نموده است؛ حال با این همه نشانه هاى زیبایى تو، کیست که دلداده و عاشق تو نباشد.
شرح زیبا شناختى رباعى
در صنایع بدیع لفظى، وجود صنعت تکرار کلمات «آزاده، آزاد» و «شیرین» باعث غناى موسیقى شعر مى شود؛ همچون سخن سعدى:
گوشه گرفتم ز خلق و فایده اى نیست گوشۀ چشمت بلاى گوشه نشین است
این رباعى داراى صنعت مراعات نظیر هم هست. مراعات نظیر به معنى آوردن کلمات و واژه هایى در شعر یا نثر است که به نوعى یکدیگر را تداعى کنند؛ یعنى از نظر مشابهت، ملازمت، همجنس بودن و مانند آن، بین آن ها ارتباط و تناسبى باشد؛ مانند: رعد و برق، دست و پا، و در این رباعى مانند: شیرین لب، شیرین خط، شیرین گفتار. از دیگر اقسام صنایع ادبى در این رباعى، وجود جناس یا تجنیس زاید یا مذیّل است که از صنایع بدیع لفظى است.
امام(س): «آزاده نباشد، آن که آزاد تو نیست» (آزاده، آزاد)
حافظ: «راه هزار چاره گر از چارسو ببست» (چاره، چار)
و دیگر، وجود تلمیح است. استفاده از تلمیح نشانۀ وسعت اطلاعات و غناى فرهنگى و هنرى شاعر است. در این رباعى هم «شیرین» داراى صنعت ایهام است؛ چه، خواننده در ابتدا به معنى شیرینى پى مى برد و سپس با آمدن مصرع دیگر به شیرین، دلدادۀ خسرو پرویز ساسانى پى مى برد. در این جا فرهاد کوه کنى است که به عشق شیرین کوه بیستون را مى کند؛ در حالى که خسرو در خیال شیرین است. هر چند فرهاد به شیرین نمى رسد، ولى به شیرینى عشقى که مبدأ معرفت است، دست مى یابد. و خسرو ـ هر چند به وصال شیرین مى رسد ـ ولى به زخم و دملى به نام شیرویه دچار مى شود که این عیش را بى فهم معنوى و سرمنشأ حقیقى آن، به نیستى مى کشاند. بنابراین عشق فرهاد، عشقى معنوى؛ و عشق خسرو، عشقى مادى است.
مختصرى در شرح رباعى
دوستان اهل دل همگى معترفند که «ألاَ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[10] و با یاد او عمر مى گذرانند و جز یاد او بر زبانشان نیست؛ چنانچه نظامى مى فرماید:
اى نام تو بهترین سرآغاز بى نام تو نامه کى کنم باز
اى کارگشاى هر چه هستند نام تو کلید هر چه بستند[11]
و در همه جا شیرینى آفرینش خداوندگار را مى بینند و عاشقانه در راه رسیدن به مقام قرب او تلاش مى کنند و عاشق و دلداده مى شوند؛ «وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أنْفُسِهِمْ...».[12]
رباعى چهارم
ابروى تو قبلۀ نمازم باشد یاد تو گره گشاى رازم باشد
از هر دو جهان برفکنم روى نیاز گر گوشۀ چشمت به نیازم باشد[13]
برگردان به نثر روان
جلال و جمال ذات تو (اى عشق)، قبلۀ نماز من است؛ چراکه در هر طرف که باشم، رو به تو ایستاده ام و در هیچ یک از زیبایى هاى جهان و در هیچ کرانه، جز دست آفرینش تو را نمى بینم و جز یاد تو را گره گشاى مشکلاتم نمى دانم. وقتى چشمم به نور جلال تو آشنا شده است، چشم نیاز از هر دو جهان مى بندم. رى، اگر تو از روى لطف و نوازش، نیاز من را برآورده سازى، به تمام هست و نیست دنیا و قیامت پشت خواهم کرد.
شرح زیبا شناختى رباعى
استخدام واژه ها در این رباعى باعث به وجود آمدن مراعات نظیر و همگونگى و همجنسى بین کلمات مصراع ها شده است؛ که خود باعث زیبایى کلام و شیوایى بیان مى شود. در این رباعى «قبلۀ نماز» به ابروى یار تشبیه شده است و وجود کلمۀ «نیاز» در دو مصرع که همپوشانى قابل توجهى دارند، باعث شیوایى بیان و غناى موسیقى شعر مى شود.
مختصرى در شرح رباعى
منظور از «ابروى تو» خداوند کریم است که در هر سمت و سویى باشد، آن سمت و سو قبلۀ نماز عارف است و چیزى جز یاد خداوند گره گشاى راز انسان نیست و تنها گوشۀ چشمى از عنایات او کافى است تا عارف به نیاز حقیقى خود برسد و چشم از مواهب هر دو جهان بردارد«اُدْعُونِى أسْتَجِبْ لَکُمْ»[14]؛ چنانچه شاه نعمت اللّه ولى مى فرماید:
حالتى دیگر است مستان را تو چه دانى اگر تو را آن نیست
نور چشم است و در نظر پیداست روشن است او، ببین که پنهان نیست
رباعى پنجم
از هستى خویشتن رها باید شد از دیو خودى خود جدا باید شد
آن کس که به شیطان درون سرگرم است کى راهىِ راه انبیا خواهد شد[15]
برگردان به نثر روان
براى ارتقاى روح باید از محسوسات ظاهرى و علایق جسمانى گذشت و به قول حافظ ـ علیه الرحمه ـ «حجاب چهرۀ جان مى شود غبار تنم». در واقع، باید نیست شد تا به هستى رسید. آن کس که با هواى نفس خود ـ که همان شیطان درون است ـ سرگرم است و چشم از نور الهى برداشته است، چگونه مى تواند راهى را طى کند که انبیاى الهى طى کرده اند؛ حال آن که آنان عمرى را به نفس کُشى و ریاضت گذرانده اند. و در یک جمله، به قول باباطاهر:
ته که ناخوانده اى علم سماوات به یاران کى رسى هیهات! هیهات!
شرح زیبا شناختى رباعى
وجود جناس ناقص یا محرّف در «خودى خود» باعث آهنگین و زیبا شدن این رباعى شده است. امام رحمه الله: «از دیو خودىّ خود جدا باید شد» سعدى: «هر آدمى اى که مهر مهرت...» تکرار «خود» هم به نوعى باعث آهنگین شدن شعر مى شود. تضاد یا مطابقه که از صنایع بدیع معنوى است نیز در این رباعى دیده مى شود. اما بازى صنعت تلمیح زیباتر دیده مى شود؛ کلمات «دیو»، «شیطان درون» و «انبیا» از اشارات این شعر هستند که در صنعت ادبى و زیباشناسى شعر فارسى به آن تلمیح مى گویند.
رباعى ششم
اى دوست ببین حال دل زار مرا وین جان بلا دیدۀ بیمار مرا
تا کى درِ وصل خود به رویم بندى جانا مپسند دیگر آزار مرا[18]
برگردان به نثر روان
اى دوست! حال ناراحت کنندۀ ما را ببین و جانى را که در اثر دورى از تو و یاد تو بیمار شده را هم نگاه کن. تا کى [به دلیل وجود گناهان و اعمال نادرست من] درِ وصل و قربت را به روى من مى بندى؟ تو بخشنده اى و من امید به قرب و وصل تو دارم. کى راه قربت را بر من مى گشایى [تا شاید نجات یابم]؟ اى جان من و اى غایت آرزو! بیش تر از این راه قرب و وصلت را بر من نبند و روحم را در اثر کاستى ها و سستى هاى خود مرنجان.
شرح زیبا شناختى رباعى
وجود تجنیس (جناس) مطرّف باعث آهنگین تر شدن این شعر شده است. و نیز وجود التماس ـ که از صنایع معنوى و معنایى کلام منظوم است ـ باعث شیوایى و داستانى نمودن شعر شده و بر زیبایى آن افزوده است. از نمونه هاى التماس در اشعار دیگران مى توان به موارد زیر اشاره کرد:
رحمتى کن که به سر برگردم شفقتى کن که به جان مى سوزم (سعدی)
نصاب حسن در حد کمال است زکاتم ده که مسکین و فقیرم (حافظ)
همچنین استفهام، که رایج ترین پدیده هاى انشا و پرسش [در شعر] است و به معنى آگاهى خواستن مى باشد، در این شعر دیده مى شود. استفهام معانى متعددى دارد که شامل تعجب، حسرت، دردمندى و... مى باشد. بیت دوم این شعرکه حکایت از دردمندى دارد، از نوع استفهام است.
تا کى در وصل خود به رویم بندى جانا مپسند دیگر آزار مرا (امام)
منِ گدا هوس سرو قامتى دارم که دست در کمرش جز به سیم و زر نرود
تو کز مکارم اخلاق عالم دگرى وفاى عهد من از خاطرت به در نرود (حافظ)
مختصرى در شرح این رباعى
«أمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إذَا دَعَاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ»؛[19] به راستى چه کسى انسانِ دور افتاده از اصل خویش را درمان مى کند.
بشنو از نى چون حکایت مى کند و از جدایى ها شکایت مى کند[20]
او است که چاره و درمان تمام هستى است و از غیر او امید بهبودى نیست.
رباعى هفتم
جز هستى دوست در جهان نتوان یافت در نیست نشانه اى ز جان نتوان یافت
«در خانه اگر کس است یک حرف بس است» در کون و مکان به غیر آن نتوان یافت[21]
برگردان به نثر روان
در جهان آفرینش جز هستى و نشانه هاى حیات ابدى دوست، نشانه اى دیگر وجود ندارد. در نیست و نیستى [و جایى که فنا شدنى است و زوال پذیر] نشانه اى از حیات جان نمى توان پیدا کرد. اگر هشیار باشیم و بیدار، یک راهنمایى و اشاره براى هدایت کافى است. در کون و مکان، بلندى و پستى، جهان و آخرت، زمین و آسمان و در همه جا به غیر از او وجودى نیست.
شرح زیبا شناختى رباعى
صنعت تضاد یا مطابقه یا طباق در شعر، باعث زیبایى معنایى شعر مى شود. صنعت طباق در شمار بدیع معنوى است و در این شعر، دو کلمۀ «هستى» و «نیستى» از نظر معنى نیز عکس و ضد هم هستند.
جز «هستى» دوست در جهان نتوان یافت در «نیست» نشانه اى ز جان نتوان یافت (امام)
روز از وصال هجر در آبم بود مقام شب از فراق وصل در آتشم کند مقیل (مسعود سعد سلمان)
از نظر مراعات نظیر و استخدام واژه ها، این شعر بسیار خوش و دل پذیر است و باعث شیوایى کلام منظوم شده است. از دیگر مواردى که مى توان به آن پرداخت، بحث تضمین است. این مصرع را که بسیارى از شعرا گفته و یا تضمین کرده اند، در واقع ضرب المثل و حکمت است. علاوه بر آن، وجود شعرى که خود، ضرب المثل است، در شعر شاعر دیگر و به عبارت دیگر، بیان ضرب المثل یا ضرب المثل هایى در شعر، به صنایع معنوى بدیع مى پیوندد و باعث گیراتر و شنواترشدن شعر مى شود. به این صنعت «اِرسال المثل» مى گویند. وجود استعاره و تشبیه هم به وضع موسیقایى شعر کمک مى کند و باعث زیباتر شدن شعر مى شود.
مختصرى در شرح این رباعى
در مصرع نخست انسان به یاد آیۀ شریفۀ«کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِى شَأْنٍ»[22] مى افتد و نیز بیانگر این حقیقت است که به هر طرف که رو کنیم جز او نیست. در این دو بیت، آیه هاى 26 و 27 سورۀ الرحمن در ذهن تداعى مى شود.
رباعى هشتم
اى دیده نگر رُخش به هر بام و درى اى گوش صداش بشنو از هر گذرى
اى عشق بیاب یار را در همه جا اى عقل ببند دیدۀ بى خبرى[23]
برگردان به نثر روان
اى چشم! [عقل، معرفت، شعور] مظاهر و زیبایى آفرینش او را که در همه جا نمایان است و جلوۀ او را نشان مى دهد، ببین [اى چشم! روى زیباى خدا را از تمام کون و مکان و بلندى و پستى، در هر جایى که در پسِ زیبایى هاى طبیعت پنهان است، نگاه کن.] اى گوش! صداى نظم و هدایت این جهان علّى و معلولى را گوش کن. اى عشق [و میلى که مجاز مى بینى! حال] یار را و آن خالق بى همتا و عشق حقیقى را در پسِ هر پردۀ زیباى طبیعت نظاره کن. اى عقل! کم تر به مظاهر عقلانى و علمى کوچک توجه کن و به بلندى هاى معرفت بیندیش [یا اى عقل! تا کى مى خواهى به مظاهر دنیوى و بى خبرى، دل ببندى؟ براى دیدن آن یار یگانه، در همه جا، در کوى و برزن، در خود «من»، در دشت و دمن، باید از محسوسات ظاهرى و عقلى بگذرى و چشم ببندى.]
شرح زیبا شناختى رباعى
علاوه بر صنعت مراعات نظیر در بین کلمات شعر که از استحکام شنوایى خوبى برخوردارند، صنعت ادبى ندا وجود دارد. مى دانیم که «ندا» خواندن و صدا کردن کسى یا چیزى است.
امام (س): «اى دیده! نگر رخش به هر بام و درى».
پروین: «اى دل عبث! مخور غم دنیا را».
و چون مخاطب این نوع صدا کردن، غالباً خود یا اعضاى بدن، و به منظور دیدن حقیقت است، خود به خود باعث زیبایى بیش تر شعر از نظر موسیقایى و معنوى مى شود. به طور مثال، آرتور مبو، شاعر فرانسوى قرن نوزدهم (1854 ـ 1891) دربارۀ دیدن حقیقتى که از دیگران به دور است، سروده است[24]:
«آسمان ها دیده ام چاک چاک از آذرخش و کولاک/ غرقاب و گرداب دیده ام شامگاهان، سپیده را، شوریده انگار دسته اى کبوتر/ و دیده ام گاهى آنچه آدمى خیال مى کند دیده است».
این دیدن و شنیدنى که خارج از قاعده باشد، یعنى دل بستن به حضور که در شعرهاى عرفانى ـ چه گذشته و چه حال ـ ادامه داشته و دارد و در این شعر هم، چاشنى و زیبایى آن است. به قول حافظ که:
کشتى باده بیاور که مرا بى رخ دوست گشت هر گوشۀ چشم از غم دل، دریایى
پس حق، همان گفتۀ امام است که جایى نیست که روى او دیده نشود؛ زیرا در تمام تابلوهاى طبیعت، نقش او به چشم مى خورد.
نظر را نغز کن تا نغز بینى گذر از پوست کن تا مغز بینى (شمس مغربی)
مست افتادم و در آن مستى به زبانى که شرح آن نتوان
این سخن مى شنیدم از اعضا همه حتى الورید و الشریان:
که یکى هست و هیچ نیست جز او وحده لا اله الاّ هو (هاتف اصفهانی)
دیگر صنایع ادبى این رباعى که باعث افزودن زیبایى شعر شده، تشبیه بجا و صنعت تشخیص است.
«تشخیص» یعنى بخشیدن صفات و خصایص انسانى به اشیا و مظاهر طبیعت و موجودات غیر ذى روح یا امور انتزاعى و جوارح و اعضا و غیره که شاعر به این وسیله، خود و یا دیگران را نصیحت مى کند و به عشق حقیقى دعوت مى نماید. حافظ: «چنان که خون بچکانم ز دیدگان فراق». امام(س): «اى عقل ببند دیدۀ بى خبرى». دربارۀ این رباعى اگر بخواهیم سخن بگوییم و حق آن را ادا نماییم، باید در انتظار کتابى بود؛ چه «این رشته سر دراز دارد».
مختصرى در شرح رباعى
از این رباعى، آیۀ 103 سورۀ انعام در ذهن تداعى مى شود؛ زیرا به گونه اى بسیار زیبا خداوند را وصف مى کند؛ خداوندى که چشم ها او را نمى بینند ولى او همه را مى بیند؛ در عین حال تمامى مواهب و بزرگى جلال و جمال او به ما اشاره مى دهند و آیات و نشانه هاى خداوند بسیارند: «کَذ ٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ».[25] پس عارف حق دارد که در همه جا ـ جز روى دلدارش را نبیند؛ چه در دیر مغان باشد، چه در کلیسا و چه دیر!
عقل نصیحتم دهد، عشق غرامتم کند فارغ از آن نصیحتم، بندۀ این غرامتم (شاه نعمت الله)
دور شو اى عقل! نادانى مکن با سبک روحان گران جانى مکن
عشق بازى کار بیکاران بود این چنین کارى نمى دانى مکن (شاه نعمت الله)
حاشا که من به موسم گل ترک مى کنم من لاف عقل مى زنم، این کار کى کنم؟
از قیل و قال مدرسه حالى دلم گرفت یک چند نیز خدمت معشوق و مى کنم (حافظ)
پیش از این کاین سقف سبز و طاق مینا بر کشند منظر چشم مرا ابروى جانان طاق بود (حافظ)
چشمى دارم همه پر از صورت دوست با دیده مرا خوش است چون دوست در اوست
از دیده و دوست فرق کردن نه نکوست یا دوست بجاى دیده یا دیده خود اوست (مولوی)
رباعى نهم
فرهادم و سوز عشق شیرین دارم امید لقاء یار دیرین دارم
طاقت ز کفم رفت و ندانم چه کنم یادش همه شب در دل غمگین دارم[26]
برگردان به نثر روان
همچون فرهاد که سوز و گداز عشق شیرین داشت، من نیز سوز و گداز عشق شیرین حقیقى را دارم که در نهایت زیبایى و کمال است و با این سوز و گداز عاشقانه، امید پیوستن و قرب یار دیرینى را دارم که عشق او از ازل با ما عجین شده بود. به قول حافظ:
در ازل پرتو حسنت ز تجلّى دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
صبر و طاقتم به خاطر دورى و مفارقت یار دیرین، کم شد و از دستم رفت و در حالى که یاد و خاطرش را هر شب، در دل غمگین و بى صبر خود مى پرورانم، نمى دانم با این بى صبرى و جدایى چه کنم!
شرح زیبا شناختى رباعى
علاوه بر استخدام واژه هاى مناسب و رعایت صنعت مراعات نظیر و تشبیه مناسب و زیبا که باعث رونق شعر مى شوند، استفاده از صنعت تلمیح که یکى از زیباترین صنایع ادبى است در این رباعى دیده مى شود. تلمیح یعنى اشاره به داستان، شعر، آیۀ قرآن یا اسم کسى. در این جا اشاره به فرهاد و شیرین، استفاده از صنعت تلمیح است که فرهاد عاشق سوته دل شیرین، و شیرین دلباختۀ شخص دیگرى است. اصولاً وجود صنعت تلمیح در شعر، نشان دهندۀ پختگى شاعر و معارف و دانش او است.
علاوه بر این، صنعت توشیح (acrostic) هم در این شعر وجود دارد که خود، باعث به تکلّف انداختن شاعر مى شود؛ زیرا توشیح در لغت به معناى حمایل افکندن و زیور بستن و در اصطلاح، آن است که حروف اول، وسط یا آخر شعر را در هر مصرع جمع کنیم و نام شخصى یا کلمه اى ظریف و با معنى از آن به دست آید، که در رباعى حضرت امام، نام «فاطى» به دست مى آید.
به طور مثال رشیدالدین وطواط چنین مى سراید:
معشوقه دلم به تیر اندوه بخست حیران شدم و کسم نمى گیرد دست
مسکین تن من ز پاى محنت شد پست دست غم دوست، پشت من خرد شکست
که از مجموع این حروف، نام مبارک «محمّد» نمایان مى شود.
مختصرى در شرح رباعى
«ألاَ بِذِکْرِ اللّه تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛[27] به راستى تنها با یاد او است که انسان مى تواند بر شعف و شور عارفانۀ خود غلبه کند؛ یعنى هم درد از او و هم درمان از او است.
رباعى دهم
اى یاد تو مایۀ غم و شادى من سرو قد تو نهال آزادى من
بردار حجاب از رخ و رو بگشاى اى اصل همه خراب و آبادى من[28]
برگردان به نثر روان
اى کسى که یاد تو باعث شادى و آرامش من مى شود؛ و هم، کمىِ یاد تو باعث غم و ناراحتى من. [اى کسى که هم درد من و هم درمان من از تو است، یا: اى کسى که یاد تو باعث شادى و غم من است.] و اى کسى که دیدن جمال تو چون نهال و درخت سروى که آزاده است و از بار تعلق آزاد، در من آزادى و آزادگى به وجود مى آورد. این پرده ها و موانعى که بین من و تو قرار دارد را از میان بردار و خود را بیش از این به من بنما. [تو حجاب نیستى، بلکه من خود، حجاب خویشم. این پرده ها و موانعى که بین من و تو قرار دارد را از میان بردار تا جمال و جلال تو را تماشا کنم و عبرت گیرم؛ اى کسى که در اصل، همۀ خوبى ها و بدى هاى من به خاطر تو و براى رسیدن به تو است!
شرح زیبا شناختى رباعى
این رباعى یکى از زیباترین و فنى ترین رباعى هاى امام رحمه الله است. وجود صنعت تضاد در «غم و شادى» و «خراب و آبادى» و وجود صنعت مراعات نظیر که کلمات به زیبایى با هم ممزوج شده اند، از جمله زیبایى هاى این رباعى است. «سرو قد تو نهال آزادى من!» در «سرو» که در این جا تشبیه شده، صنعت تلمیح به کار رفته است؛ زیرا سرو درختى است که به آزادى و آزادگى معروف است و آمدن «سرو» در کنار «نهال آزادى»، تشبیهى بسیار زیبا و دلنشین است. در ادامه، پارادوکس «خراب» و «آبادى» را مى بینیم.
رباعى یازدهم
اى مرغ چمن از این قفس بیرون شو فردوس تو را مى طلبد مفتون شو
طاووسى و از دیار یار آمده اى یادآور روى دوست شو مجنون شو[29]
برگردان به نثر روان
اى مرغ چمن جسم که در قفس تن و جسم گرفتارى، از این قفس بیرون رو و آزاد شو. بهشتِ فردوس تو را مى خواهد. ]یا به قولى دیگر،] تو براى بهشت آفریده شده اى و اینک بهشت تو را طلب مى کند، [از قید جسم رها شو و با فراغ خاطر] از محنت جسم آزاد و رها باش. تو آن پرندۀ (روح) گران قدرى هستى که از جانب خدا به این دنیا آمده اى؛ پس یادآور آن روح خودت باش که شمّه اى از ذات حق است و چون مجنون، شیفتۀ آن جلال و کمال باش. [چنان باش که یادآور جلال و جمال دوست شوى و مجنون و شیفتۀ او گردى.]
شرح زیبا شناختى رباعى
این رباعى با ندا شروع شده است (اى مرغ چمن!) در ادامه به امر بر مى خورد که «باید از تخته بند تن بیرون رود» و در عین حال ارشاد مى کند که «تو باید بیرون بروى» که همه از صنایع معنایى و معانى هستند و باعث زیبایى شعر مى شوند. همچنین صنعت تلمیح دیده مى شود؛ زیرا «مرغ چمن» که به روح تشبیه شده است و «فردوس» و «طاووس» و «مجنون»، همه اشاره به موجود، انسان و مکانى است که در شعر شعراى گذشته و در نثر آن ها آمده است. «مرغ چمن» که مثل مرغ سلیمان، مرغ گِل، مرغ طور، و... در اشعار گذشته آمده است و بزرگان نیز این واژه که ایهام روح است را به عنوان تلمیح دانسته اند.
امام(س): «اى مرغ چمن! از این قفس بیرون شو».
تویى عیسى و من مرغت؛ تو مرغى ساختى از گل چنانک در دمى در من چنان در اوج پرانم (مولوی)
امام(س): «طاووسى و از دیار یار آمده اى».
بادیه باغ بهشت و برسرخوان هاى حاج پرّ طاووس بهشتى را مگس ران دیده اند (خاقانی)
اما اشاره به مجنون: مجنون، عاشق و شیفتۀ لیلى بود. نام او قیس بن ملوح عامرى که عاشق و دلباختۀ دختر چشمْ سیاه عرب، لیلى بنت سعد است که از دلدادگان نامى دورۀ جاهلیت بود و از طریق عشق مجازى، به عشق حقیقى راه مى یابند. برخى آن ها را همزمان با هارون الرشید و غیره دانسته اند. مجنون و لیلى سرانجام به هم نمى رسند و عشق زمینى شان تبدیل به عشق آسمانى مى شود و شهرۀ آفاق مى گردد.
مختصرى در شرح رباعى
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد برین دیر خراب آبادم
اشاره اى هم دارد به آیۀ شریفۀ 46 سورۀ بقره که اشاره به هبوط انسان دارد.
رباعى دوازدهم
فریاد رس نالۀ درویش تویى آرامى بخش این دل ریش تویى
طوفان فزاینده مرا غرق نمود یادآور راه کشتى خویش تویى[30]
برگردان به نثر روان
دادرس و کمک کننده و شنواى فریاد و نالۀ درویشان و فقیران راه تو هستى و یاد تو باعث آرامش این دل مجروح مى شود. هوا و هوس و دنیا که طوفانى خطرناکند، مرا مشغول به خود کرده و از تو جدا نموده اند. اى خدایى که روح من از تو است! تنها تو راهنما و راهبر کشتى در حال غرق وجود من، در دریاى گناه مى باشى!
شرح زیبا شناختى رباعى
وجود صنعت مبالغه که از صنایع بدیع است در این شعر به چشم مى خورد. مبالغه ـ چه در نثر و چه در شعر ـ اگر با هنر بدیع نیاید، پسندیده نیست؛ این جا نیز مبالغه در صنعت بدیع آمده و زیبایى قابل توجهى، همزمان با صنعت تلمیح و موشّح یا توشیح مرتّب، ایجاد کرده است. توشیح (acrostic) که قبلاً هم ذکر شد، در این شعر مشخص است؛ زیرا با جمع کردن حرف اول مصراع ها، نام «فاطى» ظاهر مى شود. از طرفى کلمۀ «ریش» باعث به وجود آمدن صنعت باستان گرایى در شعر مى شود؛ زیرا با وجود آن که این کلمه تقریباً منسوخ شده، اما اکثر شعراى کهن سرا یا شعرایى که نوسرا هستند، ولى به این صنعت آشنایى دارند، از این کلمات در شعر خویش بهره مى جویند. صنعت تلمیح که از اصطلاحات علم بدیع است نیز در این جا استفاده شده؛ «طوفان» ذهن انسان را به طوفان نوح منتقل مى کند و با توجه به کاربرد کلمۀ «کشتى» در مصرع بعد، این اشاره کامل مى شود.
مختصرى در شرح رباعى
خداوند نالۀ بندگانش را مى شنود و دل هایشان را به الفت و مهربانى رهنمون مى سازد؛ «فَألَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»[31] و هر که بر او دل بندد و به عروة الوثقایش چنگ آویزد، در تمامى بلاها و مصیبت ها در امان خواهد بود. نمونۀ این دل بستن و چنگ زدن، ماجراى کشتى نوح است و کسى که چنین کند، به تعبیر قرآن «فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لاَنْفِصَامَ لَهَا وَاللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».[32] و عارف با تمسک به عشق او، از نیست شدن نجات خواهد یافت و هم او است که به این وسیله، به داد او خواهد رسید.
رباعى سیزدهم
فرهاد شو و تیشه بر این کوه بزن از عشق به تیشه ریشۀ کوه بکن
طور است و جمال دوست همچون موسى یاد همه چیز را جز او دور فکن[33]
برگردان به نثر روان
مانند فرهاد شو و به احترام عشق، تیشه بر کوه هواى نفس بزن! در کوه طور، جمال دوست و حضرت حق، براى موسى علیه السلام هویدا مى شود. در آن هنگام که چون موسى جمال یار را مى بینى، به غیر از یاد او همه چیز را از یاد ببر.
شرح زیبا شناختى رباعى
حضرت امام رحمه الله علاوه بر استخدام واژه هاى مناسبى که باعث به وجود آمدن صنعت مراعات نظیر شده است، در تشبیه هم ید طولایى به خرج داده اند. علاوه بر آن، از نوعى سجع (سجع متوازى) هم در کلماتى چون «تیشه» و «ریشه» استفاده شده که بر زیبایى شعر افزوده است. از نظر معنوى و صنعت معانى، این رباعى با امر شروع مى شود؛ «فرهاد شو و...» و در ادامه به ارشاد تبدیل مى شود: «یاد همه چیز را جز او دور فکن» که باعث افزایش موسیقى شعر مى شود. اما بازى صور خیال در شعر و استفاده از تلمیح در شعر امام رحمه الله فراوان است؛ به حدى که طرح آن ها کتابى قطور مى طلبد. در این جا هم کلمات و اسم هاى «فرهاد»، «تیشه»، «کوه»، «طور»، «موسى» با استخدام درست واژه ها توسط شاعر، در یک رباعى جمع شده اند و شاعر توسط تلمیح، پند و اندرز بیش ترى به خواننده مى دهد و از طرفى بازى صور خیال را بیش تر مى کند و دست و بال خود را براى راحت بیان کردن و رک گویى و یا پند و اندرز بازتر مى کند. تنها آرزوى عارف، وصال یار مهربان و عشق حقیقى او است؛ به همین دلیل، فرهاد در عشق حقیقى زبانزد شد؛ زیرا ابتدا معشوقى زمینى داشت و رسیدن به او را از خدا طلب مى کرد. اما در نهایت، خدا را یافت؛ زیرا خداوند عشق حقیقى و وجودى است که هم عاشق و هم معشوق است.
مختصرى در شرح رباعى
«ألاَ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[34] و «فَأیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ».[35] مهم آن است که عارف شوریده هنگامى که به عشق او در راه حقیقت قدم برمى دارد، جز یاد او را نباید به خاطر آورد و جز او را نباید نظاره کند؛ «رسد آدمى به جایى که به جز خدانبیند».
رباعى چهاردهم
اى عشق ببار بر سرم رحمت خویش اى عقل مرا رها کن از زحمت خویش
از عقل بُریدم و به او پیوستم شاید کشدم به لطف در خلوت خویش[36]
برگردان به نثر روان
اى محبت تمام! [اى باران یارى حق!] رحمت خودت را بر سرم ببار، [مانند باران که باعث رحمت زمین است، تو هم اى عشق حقیقى و اى منتهاى دوستى! رحمت و باران دوستى خودت را بر رویم ببار، تا من هم چون زمین، شکوفا شوم؛ چرا که زمین استعداد شکفتن دارد و قلب من نیز استعداد نزدیک شدن به تو.] اى عقل مجازى که درگیر دنیا و هوا و هوسى! مرا از زحمت گناه و بردگى خودت نجات ده و رهایم کن؛ زیرا من شیفتۀ جمال یارم. بالاخره من از عقل مجازى بریدم و به کسى پیوستم که آرامش بخش دل ها است؛ به امید این که هر لحظه، قرب من افزون گردد و مرا از خاصان درگاهش سازد.
شرح زیبا شناختى رباعى
بازى صنعت تضاد یا مطابقه در این شعر، بسیار زیبا است و نه تنها لطمه اى به شعر نمى زند، که باعث زیبایى شعر هم شده است. این شعر با ندا و خواندن عشق و عقل شروع شده است که خود باعث راحتى بیان و شنوایى شیواترى براى شنونده و خواننده مى شود و شعر را داراى موسیقى روان ترى مى کند. این رباعى داراى صنعت تشخیص (Personification) نیز مى باشد؛ چرا که «تشخیص» یعنى سؤال و پرسش کردن یا صحبت کردن با امورى که بى جانند یا با اعضاى بدن، درخت، اشیا و... که نوعى اِسناد مجازى است و از مباحث فن بیان به شمار مى آید؛ در این جا نیز «اى عقل! مرا رها کن» استفاده از چنین صنعتى است. در «از عقل بریدم و به او پیوستم» علاوه بر این که «بریدن» متضاد «پیوستن» است، در صنعت تشخیص هم ـ با توجه به مصرع قبلى ـ مؤثر و زیبا است و باعث تقویت شعر و زیبایى در بیان شده است.
مختصرى در شرح رباعى
درگیرى بین عقل و عشق، حکایتى به درازاى عرفان ایران زمین دارد؛ مهم آن است که عارف در این مرحله به شوریدگى رسیده باشد؛ به آن درجه که: «یَا أیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِى إلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً».[37]
کتاب نامه
قرآن کریم.
1. دیوان امام، امام خمینى، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1377 ش.
2. لیلى و مجنون، نظامى گنجوى، تصحیح وحید دستگردى، تهران، انتشارات علمى.
3. مثنوى معنوى، جلال الدین بلخى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1375 ش.
منبع: امام خمینی و اندیشه های اخلاقی عرفانی، ج11، حسین قاسم نژاد، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 403 تا 435
[1] محقق تاریخ ادیان و قرآن پژوه. [2] دیوان امام، ص 201. [3] موازنه و مقابله شعرى بر اساس رساندن معانى است، نه از جهت اینکه همۀ نمونه ها رباعى باشند. [4] دیوان امام، ص 244. [5] بقره(2): 165. [6] آل عمران (3): 76. [7] آل عمران(3): 68. [8] بقره(2): 222. [9] دیوان امام، ص 200. [10] رعد (13): 28. [11] لیلى و مجنون. [12] بقره (2): 265. [13] دیوان امام، ص 207. [14] غافر (40): 60. [15] دیوان امام، ص 208. [16] مثنوى معنوى، دفتر دوم، بیت 3107. [17] همان، دفتر پنجم، بیت 1686. [18] دیوان امام، ص 191. [19] نمل (27): 61. [20] مثنوى معنوى، دفتر اول، بیت اول. [21] دیوان امام، ص 201. [22] الرحمن (55): 29. [23] دیوان امام، ص 243. [24] شعر «کشتى مست». [25] آل عمران (3): 103. [26] دیوان امام، ص 221. [27] رعد (13): 28. [28] دیوان امام، ص 236. [29] دیوان امام، ص 237. [30] همان، ص 249. [31] آل عمران(3): 103. [32] بقره(2): 256. [33] دیوان امام، ص 231. [34] رعد (13): 28. [35] بقره (2): 115. [36] دیوان امام، ص 218. [37] فجر (89): 27 ـ 28.
.
انتهای پیام /*