مرور برخی از اصول و مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی (س)

اصول و مبانی سیاست خارجی ای که امام خمینی (س) طراحی نموده و به صورت قوانین موضوعه تدوین و سعی در اجرای آن می شد، می توان در چند اصل خلاصه کرد. مهمترین مفهوم در این زمینه "استقلال" بود، این مفهوم، علیرغم فشارهای عظیم بین المللی و بحرانهای فراگیر داخلی، ابداً به معنای انزوای ایران از جهان نبود، بلکه امام خمینی حریم واقعی ملّت ایران و حرمت پایمال شدۀ ایشان را مرتباً مورد تأکید قرار داده و هر نوع رابطه ای را در مرز اصطکاک با این اصل مورد ارزشیابی منفی یا مثبت قرار می دادند. استقلال، در معنای نهایی می باید موجب پاره شدن تمام بندها و مجاری سلطه شود و هر کشوری که با سوء استفاده از ضعفهای داخلی و فساد حکومتگران سابق در ایران، مناسبات و منافع نامشروعی برای خود داشت، از این پس باید جایگزینی دیگر را دنبال کند طبعاً ایالات متحدۀ امریکا که به صور گوناگون در منافع و نهادها و شئون ایران متنفذ بود و از این رهگذر آسیبهای فراوان به منافع و حیثیات ما وارد ساخته بود، در رأس تهاجم مشروع و انقلابی ایران قرار گرفت و به رغم دشواریهای فراوان، این رابطۀ یک سویه و امپریالیستی ملغی اعلام شد. امریکائیان و متحدان ایشان کوشیدند به طرق گوناگون، در سطح منطقه ای، منافع و پایگاههای از کف رفته را احیا کنند، اما درایت امام راحل و عزم و وحدت ملی مانع این امر شد تا جایی که هیچگاه در حیطۀ مرزها و مناسبات داخلی ایران به هیچیک از فرصتهای سابق دست نیافتند. اما جدای از این امر، سایر کشورها بر اساس موازین مشروع و متعارف بین المللی می توانستند فصل نوین روابط خود را آغاز کنند، زیرا احترام متقابل که شرط اصلی روابط متناسب و عادلانه بود، دیگر به عنوان یک اصل پذیرفته و کارآمد در ظل مفهوم استقلال، پایدار شده و انکار آن امکانپذیر نبود. تنها کشورهایی خاص که خارج از مبانی مشروع و حق متقابل انسانی عمل می کردند، نظیر افریقای جنوبی در عهد آپارتاید و نژادپرستان صهیونیست و امثال آنان در خارج این قاعده قرار داشتند و ایران از موضعی اسلامی ـ انسانی، مبنای وجودی آنها را نفی و از هرگونه رابطۀ سیاسی و غیر سیاسی استنکاف ورزید. اسرائیل در این میان، به دلیل ماهیت، ژئوپولیتیک و کیفیت اهداف خود، دامنۀ تحرک ایران اسلامی در عرصۀ سیاست خارجی را به الزامات تازه ای متوجه ساخت. تهدیدات بالفعل و بالقوه این رژیم، که با حمایتهای بی دریغ امریکا و برخی نهادهای پرقدرت اقتصادی، نظامی و رسانه ای گسترش یافته بود، سبب نگاه فراگیر ایران به کل جهان اسلام و طرح شعارهای سیاسی در سطح ملل مسلمان جهان گردید. مبنای این تحرک از سوی ایران ماهیتی پیشگیرانه داشت و علیرغم تبلیغات یکسویه و جوسازی های رسانه های غربی، خصلت تدافعی در جهت دفاع از کیان و عزت و منافع کل مسلمانان جهان را حمل می کرد. نهایت آنکه علیرغم کوشش راهبردی به سوی تنش دایی، امام خمینی تحرک جدّی در برابر کانونهای تنش زا، خصوصاً رژیم صهیونیستی را در دستور کار قرار دادند.

جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق، موقعیت نظامگیری و گرایشات توتالیتر را در منطقه وسعت بخشید، اما ایران اسلامی به برکت روح دینی و هویت فرهنگی امام خمینی (س) به هیچ وجه خصوصیات نظامهای آمرانۀ نظامی همچون عراق و حتی ترکیه یا پاکستان را به خود نگرفت. دفاع حماسی ایران در برابر عراق و حامیان متعدد آن، نه تنها موجب خروج ایران از اعتدال نشد، بلکه به تدریج آرمانهای استقلال و آرزوهای فرهنگی ـ اجتماعی انقلاب را وسعت بخشید. راهکارهای امام خمینی (س) در موضعگیری معقول در برابر شوروی ـ نظیر پیام به لئونید برژنف یا پیام به میخائیل گورباچف ـ به رغم قطع رابطۀ صوری و محتوایی و همه جانبه با امریکا، نشانگر درک ژرف ایشان از ماهیت و موقعیت قدرتهای بین المللی در رابطه با ایران بود. در حقیقت امام خمینی (س) مفهوم موازنۀ منفی را که در شعار «نه شرقی نه غربی» متراکم گردیده بود، گسترش بخشیدند و تصویر ژرفی از آن را در ارتباط با همزیستی صلح آمیز در پرتو استقلال و مصالح و منافع ملی کشور ارائه نمودند. در حیطۀ این انگارۀ کلی، منافع ایران، جهان اسلام، ملل مستضعف و بالأخره رابطۀ متقابل با کل کشورها و ملتها، به ترتیب در اولویت سیاست خارجی ایران نمودار گردید.

از آن پس، مواضع صلح آمیز امام خمینی که حتی جنگ را برای ابقای صلح بین المللی تبیین می کردند، یا خلع سلاح جهان از سلاحهای کشتار جمعی و اتمی را مورد تأکید قرار می دادند یا دلالتهایی که به مجامع بین المللی و دستگاههای داخلی می فرمودند، زیر مجموعه های این سیاست اسلامی ـ انسانی را برای تقویت روح، منافع و حیثیت ملی مشخص می ساخت.

آنچه در ادامه می خوانید برخی از دیدگاه های حضرت امام خمینی در عرصه روابط بین الملل است که شامل احترام متقابل، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، روابط حسنه و مسالمت‏ آمیز است:

* * *

روابط براساس اصل احترام متقابل

روابط ما با تمام خارجیها بر اساس اصل احترام متقابل خواهد بود. در این رابطه، نه به ظلمی تسلیم می شویم و نه به کسی ظلم خواهیم کرد. و در زمینۀ تمام قراردادها، ما بر اساس مصالح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملت خودمان عمل خواهیم کرد. بله، ما ساواک و تمامی سازمانهای امنیتی ضد مردمی را منحل خواهیم کرد. (1)

* * *

رفتار احترام آمیز و متقابل

با همۀ دوَلی که به احترام با ما رفتار کنند، ما نیز با آنها به احترام متقابل رفتار خواهیم کرد. (2)

* * *

احترام متقابل

سؤال: [حضرت آیت الله، سیاستی را که شما در آینده در قبال دولت آلمان خواهید داشت، چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا به نظر شما سیاست کنونی که بین ایران و آلمان هست تغییر پیدا خواهد کرد؟]

جواب: آلمان هم مثل سایر کشورهاست، و هر قراردادی با آلمان اگر به ضرر ملت ما باشد اعتبار ندارد. و ما با آلمان و سایر کشورها با احترام متقابل عمل می کنیم و اجازۀ ظلم به آنها نمی دهیم، چنانچه به آنها ظلم نخواهیم کرد. (3)

* * *

روابط متقابل با همه دول

نسبت به سایر دوَل هم با احترام متقابل عمل می کنیم. (4)

* * *

عدم اجازه به دخالت در امور داخلی

سؤال: [حضرت آیت الله، شما آیندۀ ایران را بین بلوک شرق ـ یعنی شوروی ـ و غربیها چگونه می بینید؟]

جواب: ملت ایران اجازه نمی دهد که هیچ مملکتی در امور داخلی او دخالت کند و آزادی و استقلال خودش را حفظ می کند، و با تمام کشورها هم به طور احترام متقابل عمل خواهد کرد. (5)

* * *

رفتار محترمانه

ما نمی خواهیم که به امریکا ظلم کنیم و نمی خواهیم که زیر بار ظلم امریکا برویم. آنها کارهایی که کردند و ظلم به ما بوده است، ما آنها را تحمل نخواهیم کرد. اما روابط دوستانه با همۀ ملتها داریم و دولتها هم اگر به طور احترام با ما رفتار کنند، ما هم احترام متقابل را رعایت می کنیم. (6)

* * *

احترام متقابل با تمام کشورها

سؤال: [دربارۀ جمهوری اسلامی با یک برداشت عمومی بگویید و آیا روابط جمهوری اسلامی با دو کشور بزرگ چگونه است؟]

جواب: جمهوری اسلامی به این معنی است که قانون کشور را قوانین اسلامی تشکیل می دهد، ولی فرم حکومت اسلامی جمهوری است. به این معنی که متکی بر آرای عمومی است. و روابط ما با تمام کشورها بر اساس احترام متقابل به طوری که نه به آنها ظلم می کنیم و نه به آنها اجازۀ ظلم را می دهیم. (7)

* * *

روابط حسنه و متقابل

سؤال: [در جمهوری اسلامی به طور کلی سیاست خارجی شما چگونه خواهد بود؟]

جواب: جمهوری اسلامی ما با تمام ممالک روابط حسنه دارد و احترام متقابل قائل است، در صورتی که آنها هم احترام متقابل قائل باشند. (8)

* * *

جلوگیری از دخالتهای مستقیم و غیرمستقیم

سؤال: [آیا ایران جدید یک دولت بیطرف خواهد بود؟ روابطش با فرانسه چه خواهد بود؟ آیا شما در صورت ادامۀ تشنجات، ترس دخالت خارجی را ندارید؟]

جواب: دولت آینده نسبت به همۀ دولتها بیطرف خواهد بود و با تمام دولتها به طور عادلانه رفتارمی کند. مادامی که روابط متقابل حسنه باشد، با دولت فرانسه به طور صحیح رفتار خواهد کرد و با حفظ همان شرایط. خوف از دخالت مستقیم نداریم و از دخالت غیرمستقیم هم جلوگیری خواهیم کرد. (9)

* * *

روابط حسنه و متقابل با ژاپن

سؤال: [حضرتعالی روابطی را در آینده با دولت ژاپن پیش بینی می فرمایید؟ چه نوع؟]

جواب: روابط ما می تواند حسنه باشد، براساس احترامات متقابل. (10)

* * *

روابط براساس عدم مداخله در امور ایران

روابط با شوروی حسنه خواهد بود به شرط آنکه این کشور و کشورهای دیگر از مداخله در امور ایران خودداری کنند. (11)

* * *

روابط براساس احترام متقابل با فرانسه

سؤال: [آیا حضرت آیت الله در روابط ایران با دُوَل خارجی خصوصاً با فرانسه تجدید نظر خواهید نمود؟]

جواب: روابط ما بر احترام متقابل است و محفوظ خواهد ماند. با فرانسه هم مثل سایر کشورها عمل می کنیم. (12)

 * * *

روابط حسنه با هم به شرط عدم دخالت در امور داخلی

من از خدای تبارک و تعالی خواهانم که روابط ما با همه دولتها و ملتها روابط حسنه باشد، تا اینکه ملت ما بتواند خودش مستقلًا در سرنوشت خودش دخیل باشد و کسی نتواند دخالت در امور داخلی ما بکند... ما از همه قدرتها می‏خواهیم که در کشور ما، در امور داخلی کشور ما دخالت به هیچ وجه نکنند. در صورتی که دخالت نکنند، ما با همه روابط حَسَنه خواهیم داشت. (13)

* * *

روابط حسنه مانع دخالت در امور داخلی

من از خدای تبارک و تعالی خواهانم که روابط ما با همۀ دولتها و ملتها روابط حسنه باشد، تا اینکه ملت ما بتواند خودش مستقلاً در سرنوشت خودش دخیل باشد و کسی نتواند دخالت در امور داخلی ما بکند. (14)

* * *

رابطه قوی با دولتهای اسلامی

   اما راجع به روابط ما با دولتهای اسلامی ـ بلکه با همۀ دوَل ـ یک روابطی است؛ اما با همۀ دوَل یک روابط سیاسی است که البته دولت ما با آنها روابط را یا ایجاد می کنند یا تحکیم می کنند؛ و روابط ما با دولتهای اسلامی همیشه باید قوی باشد. (15)

* * *

روابط همه جانبه به شرط احترام متقابل

احکام اسلام، احکامی است مسالمت آمیز، و می خواهیم همۀ قشرها مسالمت آمیز باشند. همان طور که قبلاً تذکر داده ام، ما می خواهیم با کسانی که می خواهند با ما روابط دوستانه داشته باشند، روابط دوستانه داشته باشیم؛ و امیدواریم که کشور شما و دولت شما احترام متقابل را حفظ کند و طوری عمل کند که در ایران منعکس نشود که شما در امور کشور ما دخالت دارید. من میل ندارم که وانمود شود در اهواز دخالت داشته اید. رفتار شما باید طوری باشد که رفع سوءتفاهم شود. نباید کاری انجام شود تا وانمود گردد از شوروی اسلحه وارد می شود؛ و اگر این مسئله درست باشد، من از شما گله دارم. ایران در سابق بیشتر تجارتش با روسیه ـ شوروی فعلی ـ بود؛ سابق که اصلاً امریکایی در کار نبود. و ما هم مایلیم با شما روابط حسنه و روابط اقتصادی و سیاسی داشته باشیم. و این موکول است به [اینکه] احترام متقابل رعایت شود. (16)

* * *

رعایت احترام متقابل در روابط

اسلام با همۀ کشورهایی که در جهان هستند می خواهد که دوست باشد؛ دولت اسلامی با همۀ ملتها و با همۀ دولتها می خواهد که تفاهم و ارتباط صحیح داشته باشد؛ در صورتی که آنها متقابلاً احترام دولت اسلامی را مراعات کنند. (17)

* * *

روابط دوستانه با همه دولتها

ما با همۀ ملتهای عالم می خواهیم دوست باشیم. با همۀ دولتهای عالم به حسب طبع اولی می خواهیم دوست باشیم. می خواهیم که روابط حسنه، با احترام متقابل نسبت به همه داشته باشیم. مگر اینکه دولتهایی باشند که با ما خلاف رفتار کرده باشند و بخواهند به ما ظلم بکنند، تحمیل بکنند، سلطه جویی کنند بر ما. که ما با آنها مخالف هستیم و هرگز اجازه نخواهیم داد که آنها دخالتی در مملکت ما بکنند و آن سلطه جوییهایی که آن وقت می کردند، بکنند. و با آنها البته نمی توانیم روابط داشته باشیم. و با دولتهایی که با ما روابط حسنه داشته باشند، ما هم با آنها روابط حسنه داریم. و اگر چنانچه ما احتیاج به یک چیزی داشتیم و آنها هم احتیاج به یک چیزی داشتند، خوب تبادل می شود. آنها فرض کنید که نفت می خواهند، ما تا یک عدد معدودی، محدودی ممکن است که بعضی از چیزها را بخواهیم. این یک مطلبی است که، یک مبادله ای است که بین افراد هست. بین ممالک هم هست. البته امرش با دولت هست و امرش با شورا عجالتاً و بعد هم با دولتها. (18)

* * *

شرط روابط حسنه با دولت امریکا

سؤال: [روابط آتی ایران با ایالات متحده چگونه خواهد بود؟]

جواب: روابط حسنه است مادامی که آنها روابط حسنه داشته باشند. اگر چنانچه دولت امریکا دست از پشتیبانی شاه بردارد و دست از دخالت در مملکت ما بکشد و ما را به حال خود بگذارد ما با او روابط حسنه خواهیم داشت. (19)

* * *

رفتار مسالمت آمیز و انسانی

ما با شما که همجوار ما هستید و فرسخها بین دو کشور مرز مشترک است، مایلیم که به طور مسالمت آمیز، به طور انسانی رفتار کنیم. و البته دولت ما هر طور که مصلحت بداند، در روابط اقتصادی، روابط تجاری و سایر اموری که مربوط به دولت است، عمل خواهد کرد. (20)

* * *

روابط حسنه با همه دولتها و ملتها

من از خدای تبارک و تعالی خواهانم که روابط ما با همۀ دولتها و ملتها روابط حسنه باشد، تا اینکه ملت ما بتواند خودش مستقلاً در سرنوشت خودش دخیل باشد و کسی نتواند دخالت در امور داخلی ما بکند. (21)

* * *

روابط حسنه متقابل با همه دولتها

ما امیدواریم که با همۀ ملتها و دولتها با حُسن جوار، با حُسن نیت، و با حُسن رفتار و با ارتباطات حسنه رفتار کنیم و دولت ما با همۀ دولتها روابط حسنه متقابله داشته باشد. (22)

* * *

مراعات برادری

کراراً مقامات و مسئولان کشور به دولتهای اسلام منطقه اعلام نمودند که جمهوری اسلامی ایران که محتوای آن بر اساس عدل اسلامی است و نسبت به آن با تمام جان متعهد است، اجازه ندارد که به حریم دیگران ظلم و ستمگری و تجاوز نماید، و این تعهد الهی اساس نظام اسلام و جمهوری اسلامی است. کراراً در هر فرصتی به دولتهای منطقه و دیگران نصیحت نموده و از آنان خواسته است که برای مراعات احکام خدا و قرآن مجید پایبند حسن همجواری و اخوت اسلامی باشید، و مطمئن باشید که اگر شما یک قدم برای مراعات برادری جلو گذارید، ما چندین قدم برای فشردن دست شما،برای از بین بردن ابرقدرتها پیش خواهیم آمد. (23)

* * *

صلح و صفا با همجواران

مکرراً دولتمردان ایران در هر فرصتی اعلام نموده اند که جمهوری اسلامی مایل است با همۀ همجواران و دیگران با صلح و صفا زندگی کند، و از دولتهای اسلامی اگر مورد تهاجم واقع شوند پشتیبانی می کند. (24)

* * *

رفتار مدارا با همه دولتها و مسلمین

با همۀ دولت ها به طور مدارا رفتار کنیم و هیچ وقت میل نداریم که با خشونت رفتار کنیم، از آنها می خواهم که تجدیدنظر بکنند در افکار خودشان. (25)

* * *

صلح و مسالمت با همۀ دنیا

ما صلح می خواهیم. ما با همۀ مردم دنیا صلح می خواهیم باشیم. ما می خواهیم مسالمت با همۀ دنیا داشته باشیم. ما می خواهیم در بین مردم دنیا زندگی بکنیم.(26)

* * *

روابط حسنه با همه عالم

مسئله دیگر هم این است که ما نمی خواهیم در یک کشوری زندگی کنیم که از دنیا منعزل باشد، ایران امروز نمی تواند این طور باشد، بلکه کشورهای دیگر هم نمی تواند این طور باشد، که در یک جا بنشینند و مرزهایشان را ببندند، این غیرمعقول است. امروز دنیا مانند یک عایله و یک شهر است، و یک شهر دارای محله های مختلفی است که با هم ارتباط دارند. وقتی دنیا وضعش این طور است ما نباید منعزل باشیم. ما باید با کشورهایی که با ما هستند و ما را اذیت نمی کنند، روابط داشته باشیم و آقایان در این فکر باشند که روابط را تحکیم کنند. البته ما با آنها که بخواهند به ما تعدی کنند، نمی توانیم بسازیم و از اول هم اعلام کردیم، مگر آنها خودشان را اصلاح کنند. و این معنا که گاهی اهل غرض یا جهّال این حرف را می زنند که ما نباید روابط داشته باشیم، از این باب است که یا نمی فهمند یا غرض دارند؛ زیرا تا انسان، جاهل یا مخالف با اصل نظام نباشد، نمی تواند بگوید یک نظام باید از دنیا منعزل باشد. بنابراین، اگر زمزمه ای می شود آنها را نباید به حساب آورد، زیرا آنها غرض سیاسی دارند، و الاّ آدم عاقلی که توجه به مسائل دارد می داند اسلام، وضعش چگونه است. و اسلام یک نظام اجتماعی و حکومتی است و می خواهد با همۀ عالم روابط داشته باشد. و در زمان صدر اسلام هم که خود رسول الله به اطراف، سفیر می فرستادند این حرف را نمی زدند. در هر صورت ما باید روابط داشته باشیم، آنها که غرض ندارند، ما هم با آنها غرض نداریم، کم کم باید روابط حسنه بشود. من امیدوارم این عمل را انجام دهید و دولت هم موفق باشد، منتها نباید تحت سلطه خارجی باشیم، نباید آنها دخالت در امور ما بکنند و نباید به ما خط بدهند. بنابراین، اشخاصی که گاهی مطالبی گفته اند و متوجه به مطالب هستند، می خواهند جمهوری اسلامی را به هم بزنند. (27)

* * *

حسن همجواری و روابط متقابل

در هر صورت، کشور ما همچون گذشته به حسن همجواری و روابط متقابل معتقد است و آن را محترم می شمارد. (28)

منبع: سیاست خارجی و روابط بین‏ الملل از دیدگاه امام خمینی (س)، تبیان آثار موضوعی، دفتر بیست و هشتم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، ص 6 - 16

1) صحیفه امام؛ ج 4، ص 248

2) همان، ج 4، ص 379

3) همان، ج 4، ص 431

4) همان، ج 5، ص 1

5) همان، ج 5، ص 122

6) همان، ج 5، ص 148

7) همان، ج 5، ص 240

8) همان، ج 5، ص 257

9) همان، ج 5، ص 423

10) همان، ج 5، ص 424

11) همان، ج 5، ص 447

12) همان، ج 5، ص 468

13) همان، ج 6، ص 220

14) همان، ج 6، ص 220

15) همان، ج 7، ص 199

16) همان، ج 8، ص 113

17) همان، ج 9، ص 72

18) همان، ج 11، ص 153

19) همان، ج 5، ص 420

20) همان، ج 6، ص 220

21) همان، ج 6، ص 220

22) همان، ج 9، ص 73

23) همان، ج 17، ص 323

24) همان، ج 17، ص 396

25) همان، ج 18، ص 35-34

26) همان، ج 18، ص 323

27) همان، ج 19، ص 413 – 414

28) همان، ج 21، ص 226